Э.Энхжаргал (УУУ- 4),Г. Энхзаяа (УУУ-4)-“БАГАНУУР” ХУВЬЦААТ КОМПАНИЙ ХӨДӨЛМӨРИЙН БҮТЭЭМЖИЙН ХАМААРЛЫН ШИНЖИЛГЭЭГ E-VIEWS ПРОГРАММААР ТОДОРХОЙЛОХ НЬ

1. “БАГАНУУР” ХУВЬЦААТ КОМПАНИЙ ХӨДӨЛМӨРИЙН БҮТЭЭМЖИЙН
ХАМААРЛЫН ШИНЖИЛГЭЭГ E-VIEWS ПРОГРАММААР ТОДОРХОЙЛОХ НЬ
Илтгэгч Э.Энхжаргал (УУУ- 4)
Г. Энхзаяа (УУУ-4)
Удирдагч багш С.Лхаахүү
Монгол улс, ШУТИС- Геологи Уул Уурхайн Сургууль
Zaya_ga@yahoo.com
Enkhjargal.enkhbat59@gmail.com
Илтгэлийн хураангуй:
Судалгааны үндсэн зорилго нь “Багануур” ХК-ний хөдөлмөрийн бүтээмжийг судлахад оршсон
болно. Хөдөлмөрийн бүтээмжийг түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн шинжилгээ, хөдөлмөр эрхлэлтийн
мэдрэмжийн шинжилгээгээр судалж мөн хөдөлмөрийн бүтээмж ба бодит дундаж цалингийн өсөлтийн
хоорондох хамаарлыг тогтоосон.
“Багануур” ХК нь улсын нүүрсний хэрэгцээний 45%, төвийн бүсийн нүүрсний хэрэгцээний 60%-г
дангаараа хангадаг улсын томоохон байгууллага бөгөөд цаашид өнөөдөр байгаа хүчин чадлаараа
ажиллавал 100 жил хүртэл ашиглах баталгаатай нөөцтэй. Тиймээс хөдөлмөрийн бүтээмжийг хэрхэн
дээшлүүлэх, ямар хүчин зүйл нөлөөлж буйг бодитой судлах хэрэгтэй.
Тус компаний хөдөлмөрийн бүтээмжийг судалж үзэхэд 2008-2010 он хүртэл өссөн ч 2011-2012
онд буурч байсан. Өсөлтийн шалтгаан нь тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл, хүний хөдөлмөрийн
хөнгөвчлөлтэй холбоотой. Харин бууралтын шалтгаан нь нийт гарцын бууралттай хамааралтай гэж
үзэж байна.
Түлхүүр үг: бодит дундаж цалин, нийт ажиллагсадын тоо, нийт гарц, хөдөлмөр эрхлэлтийн
мэдрэмж,

2. Удиртгал
Манай улсын эдийн засагт уул уурхайн
үйлдвэрлэл голлох байр суурь эзэлж байгаа ба
уул уурхайн салбар ДНБ-ний 22.5 хувийг
үйлдвэрлэж, нийт ажиллагсадын 3.5 хувь нь
ажиллаж байна.
Аливаа улс орны нийгэм эдийн засгийн
хөгжил дэвшил, ард түмний аж байдал
дээшлэлтэд бүтээмжийн өсөлт онцгой чухал
үүрэг гүйцэтгэдгийг өнөөдөр дэлхий нийтээр
хүлээн зөвшөөрч байна. Бүтээмж нь үндсэн хүчин
зүйлийн бүтээмж, тодорхой хүчин зүйлийн
бүтээмж, нийт бүтээмж гэсэн 3 үндсэн хэлбэртэй
байдаг. Хөдөлмөрийн бүтээмж буюу тодорхой
хүчин зүйлийн бүтээмжийн нэгийг жич судлан
авч үзэж байна.
Хөдөлмөрийн бүтээмж бол байгууллагын
үйл ажиллагааны амжилтыг харуулах чухал
үзүүлэлт мөн. Хөдөлмөрийн бүтээмж нь хамгийн
бага зардлаар их хэмжээний материал баялгийг
үйлдвэрлэх зорилтыг шийдвэрлэдэг учраас
нийгмийн үйлдвэрлэлийн үр ашгийг дээшлүүлэх,
нийгмийн гишүүдийн өсөн нэмэгдэж байгаа
хэрэгцээг бүрэн дүүрэн хангах үүргийг
гүйцэтгэдэг.
ОНОЛ АРГА ЗҮЙ
1. Хөдөлмөрийн бүтээмж:
Хөдөлмөрийн бүтээмж нь нэгж хөдөлмөрийн
орцод ногдох гарцын хэмжээгээр
тодорхойлогдоно. Хөдөлмөр эрхэлж буй хүн ам
буюу ажиллагсад нь орц болно. Өөрөөр хэлбэл
уул уурхай олборлох үйлдвэрийн хөдөлмөрийн
бүтээмж нь нэгж ажиллагсад ногдох уул уурхай
олборлох үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн хэмжээгээр
тодорхойлогдоно.
УУ
УУ
УУ
L
Y
P  (1)
 РУУ -УУОҮ-ийн хөдөлмөрийн бүтээмж
 YУУ -УУОҮ -ийн ДНБ
 LУУ - УУОҮ-ийн ажиллагсадын тоо
2. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн
шинжилгээ:
Хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийг шинжлэх
нь эдийн засгийн өсөлтийн нэн чухал шинжилгээ
болох бөгөөд үүнийг хөдөлмөр эрхлэлтийн
мэдрэмж буюу салбарын нийт үйлдвэрлэлтийн 1
хувийн өсөлтөд хөдөлмөр эрхлэлтийн нэмэгдэх
хувь хэмжээгээр тайлбарлана.
2.1 Хөдөлмөр эрхлэлтийн мэдрэмж:
Хөдөлмөр эрхлэлтийн мэдрэмж нь ДНБ-ий 1
хувийн өөрчлөлтөд харгалзах ажиллагсадын
тооны өөрчлөлт юм.
YY
LL
L
/
/


 (2)
 L-Ажил эрхлэгсдийн тоо
 Y- нийт үйлдвэрлэлт
Энэ аргаар нумын мэдрэмж /arc elasticity/
буюу мэдрэмжийн дундаж утгыг харуулдаг.
Ялгаатай үе хугацаа бүрт буюу ялгаатай цэг бүр
дээр тооцдог мэдрэмжийг цэгийн мэдрэмж /point
elasticity/ гэдэг. Нумын мэдрэмж буюу
мэдрэмжийн дундаж утга нь 2 үеийн хоорондох
мэдрэмжийн утгыг цэгийн мэдрэмжээс илүү
харуулдаг. Харин цэгийн мэдрэмж бол тухайн
онд эсвэл улиралд эсвэл сард өдөрт гэх мэт тэр
мөчид байх мэдрэмжийг илүү тод харуулдаг.
2.2 Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн
хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт:
)1( LYP GG  (3)
 GP – Хөдөлмөрийн бүтээмжийн
өсөлт
 GY – Үйлдвэрлэлийн өсөлт
Багануурын уурхайн хөдөлмөрийн бүтээмж:
Зураг 1. Хөдөлмөрийн Бүтээмж
21.43 22.18
25.96 24.31 23.14
0.00
5.00
10.00
15.00
20.00
25.00
30.00
2008 он2009 он2010 он2011 он2012 он
Уулын цулаар, мян.м3/хүн

3. Тус уурхайн хөдөлмөрийн бүтээмжийг нийт
уулын цулын хэмжээ болон нийт ажиллагсадын
тооны харьцаагаар тооцож үзсэн. 2008-2010 он
хүртэл хөдөлмөрийн бүтээмж өссөн ч 2011-2012
онд буурч байгаа нь харагдаж байна.
2010 онд тус уурхайн хөдөлмөрийн
бүтээмж хамгийн өндөр, хөдөлмөр зарцуулалт
хамгийн бага байсан бөгөөд хамгийн бүтээмж
сайтай жил байсан. Бүтээмж өндөр байсан
шалтгаан нь 2010 онд ажиллагсадын тоо өмнөх
оноос эрс буурсан, тоног төхөөрөмжийн
шинэчлэлтэй холбоотой.
Багануурын уурхайн хөдөлмөрийн
бүтээмжийн өсөлтийг хөдөлмөр эрхлэлтийн
мэдрэмжээр шинжлэх нь :
Нийт үйлдвэрлэлтийг уулын цулын
хэмжээгээр авч үзсэн бөгөөд үйлдвэрлэлт нь
хөдөлмөрийн бүтээмж ба ажиллагсадын тооны
алинаар илүү хангагдсаныг шинжилж үзэх
зорилготой юм. Шинжилгээний дүнгээс харахад
2009 ба 2012 онуудад тус уур хайн нийт
үйдвэрлэлт нь бууралттай мөн хөдөлмөрийн
бүтээмж бууралттай үзүүлэлттэй гарсан.
1-р хүснэгт. Багануурын уурхайн
хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт,
үйлдвэрлэлтийн өсөлт ба хөдөлмөр эрхлэлтийн
мэдрэмж
Он Gу Gр 𝜺 𝑳
2008 8.92 8.51 0.047
2009 -2.17 -2.08 0.045
2010 13.24 12.73 0.039
2011 0.73 0.70 0.041
2012 -0.95 -0.91 0.043
2-р хүснэгт. Хөдөлмөр эрхлэлтийн
мэдрэмж ба хөдөлмөрийн бүтээмжийн
өсөлтийн тооцооны нэгтгэл
Хөдөлмөр
эрхлэлтийн
мэдрэмж
Үйлдвэрлэлтийн
өсөлт эерэг
/онууд/
Үйлдвэрлэлтийн
өсөлт сөрөг
/онууд/
0<εL<1 2008, 2011,
2010 2009, 2012
Үйлдвэрлэлийн өсөлт эерэг онууд: 2008, 2010,
2011 онд мэдрэмж нь тэгээс нэгийн хооронд
утгатай гарсан. Өөрөөр хэлбэл ажиллагсадын
тооны жилийн дундаж өсөлт ба хөдөлмөрийн
бүтээмжийн өсөлт аль аль нь эерэг байна гэсэн үг.
2011 онд ажиллагсадын тооны цэвэр өсөлт 7.6%,
хөдөлмөрийн бүтээмж нь 0.7%-р өссөн.
Хэдийгээр 2008, 2011 онуудад хөдөлмөрийн
бүтээмж ба нийт үйлдвэрлэлт өсөлттэй байсан ч
ажиллагсадын тоо нь 1.5, 3.3 хувиар тус тус
буурсан.
Үйлдвэрлэлтийн өсөлт сөрөг онууд: 2009, 2012
онуудад мэдрэмж нь тэгээс нэгийн хооронд нийт
үйлдвэрлэлт бууралттай, хөдөлмөрийн бүтээмж
2009 онд -2.08 хувийн, 2012 онд -0.91 хувийн
бууралттай гарчээ. Үүнээс үзэхэд 2009 ба 2012
онуудад нийт үйлдвэрлэлт буурсан нь
хөдөлмөрийн бүтээмжийн бууралттай холбоотой
байна. Хөдөлмөрийн бүтээмжийн бууралтын
шалтгаан нь ажиллагсадын тооны өсөлт, нийт
уулын цулын бууралттай холбоотой.
Багануурын нийт уулын цул ба нийт
ажиллагсадын тооны харьцаа:
3-р хүснэгт хөдөлмөрийн бүтээмж ба
хөдөлмөр зарцуулалт
Он
Хөдөлмөрийн
бүтээмж
(м3/хүн)
Хөдөлмөр
зарцуулалт
(хүн/м3)
2008 21.4 46.7
2009 22.2 45.1
2010 26.0 38.5
2011 24.3 41.2
2012 23.1 43.2

4. Зураг 2. Хөдөлмөрийн бүтээмж болон хөдөлмөр зарцуулалт
Энэхүү зургаас харахад хөдөлмөрийн бүтээмж нь 2004-2010 он хүртэл
өсөх хандлагатай ч, 2011-2012 онуудад буурах хандлагатай байна. Харин уулын
цулын хэмжээг хэдэн ажилчин ухах вэ гэдгийг судалж үзэхэд жил ирэх тусам
буурсан хандлагатай нь тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлтэй холбоотой гэж үзэж
байна.
Багануурын хөдөлмөрийн бүтээмжид нөлөөлөх хүчин зүйлийн
шинжилгээ:
𝑝𝑟𝑜𝑑 𝑡 = 𝛼0 + 𝛼1 𝑟𝑒𝑎𝑙_𝑤𝑎𝑔𝑒𝑡 + 𝑢 𝑡 (4)
Шугаман загварыг хугацааны цувааны өгөгдлийн хувьд үнэлнэ. 𝑝𝑟𝑜𝑑 𝑡
нь t хугацаанд олборлогдсон уулын цулын хэмжээ нэг ажилчинд ноогдох
байдлаар, 𝑟𝑒𝑎𝑙_𝑤𝑎𝑔𝑒𝑡 нь нэг ажилчинд ноогдох дундаж бодит цалин болно
(инфляцийн засвартай). Инфляцийг ДНБ-ий дефлятораар суурь оныг 2005 гэж
авч үзэж тооцсон болно. Мэдээллийн хувьд 2002-2012 оны 11 ажиглалтын
утгууд бий. Регрессийн үнэлгээ болон мэдээллийн боловсруулалтыг EViews 8,
Microsoft Excel програмуудыг ашиглан гүйцэтгэсэн болно.
(4)-р тэгшитгэлийг ердийн ХБКА-аар үнэлбэл:
Dependent Variable: UULIIN_TSUL
Method: Least Squares
Date: 04/11/14 Time: 16:25
Sample: 2002 2012
Included observations:11
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 11.87339 1.336666 8.882842 0.0000
TSALIN_PC 0.047886 0.006987 6.853745 0.0001
R-squared 0.839211 Mean dependent var 20.67642
Adjusted R-squared 0.821345 S.D. dependent var 2.903971
S.E. of regression 1.227439 Akaike info criterion 3.410702
Sum squared resid 13.55945 Schwarz criterion 3.483047
Log likelihood -16.75886 Hannan-Quinn criter. 3.365099
F-statistic 46.97383 Durbin-Watson stat 1.139951
Prob(F-statistic) 0.000074
0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
0.0
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
30.0
2004
он
2005
он
2006
он
2007
он
2008
он
2009
он
2010
он
2011
он
2012
он
Хөдөлмөр зарцуулалт Хөдөлмөрийн бүтээмж

5. Буюу (4)-р тэгшитгэл
𝑝𝑟𝑜𝑑 𝑡 = 11.874 + 0.048 ∗ 𝑟𝑒𝑎𝑙_𝑤𝑎𝑔𝑒𝑡 хэлбэртэй болно.
Тус тэгшитгэлийг алдааны илэрхийллийн хувьд серийн корреляци
болон гетероскедастик шинж чанарыг шалгах шаардлагтай.
Серийн корреляц нь шалгаж үзэхэд бүх 10 эрэмбийн хувьд байхгүй
байна. Харин гетероскедастик шинж чанар маш хүчтэй байгаа бөгөөд
гетероскедастикийг Breusch-Pagan-Godfrey-ийн тестээр шалгахад:
Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey
F-statistic 12.71328 Prob. F(1,9) 0.0061
Obs*R-squared 6.440578 Prob. Chi-Square(1) 0.0112
Scaled explained SS 5.674458 Prob. Chi-Square(1) 0.0172
Үүнийг засварлах шаардлагатай, эс тэгвээс бидний дээрх үнэлгээ буюу
(4)-р тэгшитгэл худал болно. Гетероскедастикийг засахын тулд жигнэгдсэн
ХБКА-аар үнэлгээгээ хийвэл:
Dependent Variable: UULIIN_TSUL/H_F
Method: Least Squares
Date: 04/11/14 Time: 16:46
Sample: 2002 2012
Included observations:11
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C -8.365123 2.146592 -3.896932 0.0036
TSALIN_PC/H_F 0.136639 0.002182 62.61586 0.0000
R-squared 0.997710 Mean dependent var 106.2465
Adjusted R-squared 0.997455 S.D. dependent var 73.72857
S.E. of regression 3.719235 Akaike info criterion 5.627879
Sum squared resid 124.4944 Schwarz criterion 5.700223
Log likelihood -28.95333 Hannan-Quinn criter. 5.582275
F-statistic 3920.746 Durbin-Watson stat 1.786346
Prob(F-statistic) 0.000000
Буюу 𝑝𝑟𝑜𝑑 𝑡 = −8.366 + 0.137 ∗ 𝑟𝑒𝑎𝑙_𝑤𝑎𝑔𝑒𝑡.
Энэ тэгшитгэл нь статистикийн хувьд ач холбогдолтой бөгөөд бага түүвэрт
шаардлагатай 5 таамаглалыг шалгахад бүгд биелж байна:
 хувьсагчдынхаа хувьд шугаман,
 төгс коллинеарити байхгүй,
 алдааны үнэлэгдсэн утгуудын хувьд экзоген тайлбарлагч хувьсагчтай,
 алдааны илэрхийлэл нь гомоскедастик, серийн корреляцгүй,
 алдаа нь нормаль тархалттай.
Иймээс бидний үнэлгээ гажилтгүй бөгөөд тууштай болно.

6. Зураг 3. Хөдөлмөрийн бүтээмж ба бодит дундаж цалингийн харьцаа
Хөдөлмөрийн бүтээмж жилээс жилд бага багаар өсч байхад бодит
цалин хурдацтай өсч байгаа нь хөдөлмөрийн бүтээмж нь цалинтай уялдаа
багатай байгааг харуулж байна. Бодит цалинг тооцохдоо нэрлэсэн цалинг 2005
оныг суурь болгосон хэрэглээний үнийн индексээр засварласан.
Дүгнэлт
2012 оны байдлаар нийт 1130 гаруй ажиллагсадтайгаар үйл
ажиллагаагаа явуулж байгаа “Багануур” хувьцаат компаний уулын цулын
хэмжээ нь 26146.9 гаргасан нь өмнөх оноос 0.98 хувиар буурсан байна. Харин
ажиллагсдын тоо 2012 онд 2011 оноос 1.75 хувиар өссөн. Тус уурхайн
хөдөлмөрийн бүтээмжийг судлахад ерөнхийдөө өсөх хандлагатай нь тоног
төхөөрөмжийн дэвшилтэй холбоотой хэдий ч сүүлийн жилүүдэд буурсан нь
нийт уулын цулын хэмжээ буурсантай холбоотой.
Хүчин зүйлйн шинжилгээгээр шинжлэхэд “Багануур” ХК-ийн бодит
дундаж цалингийн 1000₮-ийн нэмэлт тутамд хөдөлмөрийн бүтээмж 48 м3/хүн-
ээр нэмэгдэх болохыг харуулж байсан боловч энэ нь алдаатай үзүүлэлттэй
гарсан тул хамгийн бага квадратын аргаар дахин засварласан. Үр дүнд
real_waget-ийн коэффициент (0.137) гарсан нь “Багануур” ХК-ний нэг нэгжийн
хувьд 1000₮-ний нэмэлт тутамд хөдөлмөрийн бүтээмж нь 137 м3/хүн- ээр
нэмэгдэх болно гэдгийг харуулж байна.
Хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх шинэ санаа:
1. Нэгж хугацаанд үйлдвэрлэн гаргах бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ
өөрчлөгдөхгүйгээр бүтээгдэхүүний чанарын дээшлэлт буюу
“Багануур”ХК-ний баяжуулах нүүрсний 78% ийг цэвэр нүүрсний
баяжмал болгон гаргах
2. Шинэ тоног төхөөрөмж сууришуулах буюу конвейерийн системийг
ашиглах, ингэснээр хөдөлмөрийг хөнгөвчилнө
3. Хаягдлын хэмжээг бууруулах, үнслэгийн хэмжээг бууруулах
4. Нөөцийг дахин үнэлж тогтоох
5. Нүүрсийг хатаах,
Ашигласан ном сурах бичиг, материал.
I. Монгол хэлээр хэвлэгдсэн зохиол бүтээл
1. НХХЯ, UNDP, ҮСХ “Хөдөлмөр эрхлэлт, ажиллах хүчний
статистикийн үзүүлэлтийг тооцох аргачлал” 2009 он
2. Т.Сүмжидмаа, Д.Эрдэнэсүрэн, С.Энхцацрал, С.Нандинцэцэг,
С.Лхаахүү “Эдийн засгийн онол” сурах бичиг 2011 он
3. Л. Оюунцэцэг “Бүтээмжийн онол “
4. “ Хөдөлмөрийн бүтээмж, цалингийн статистик шинжилгээ” 2010 он
Эдийн засгийн ухааны магистрын зэрэг горилсон дипломын ажил,
Б. Оюун-Эрдэнэ
5. Mongolian_econ_data_ADBPDF
6. Ц.Цэцэгмаа “Хүний нөөцийн менежмент” 2011 он
Зохиогчийн тухай:
Энхбат овогтой Энхжаргал нь ШУТИС-ийн ГУУС-ийн 4 курсийн
оюутан болно. Миний бие “Эрдмийн шувуу” 2013 онд Багануур ХК-ий
0.0
5000.0
10000.0
15000.0
20000.0
25000.0
30000.0
0.00
50.00
100.00
150.00
200.00
250.00
300.00
350.00
2002
он
2003
он
2004
он
2005
он
2006
он
2007
он
2008
он
2009
он
2010
он
2011
он
2012
он
Уулын цулын хэмжээ Дундаж цалин

7. бүтээмжийг RAPMODS аргаар тодорхойлох нь гэсэн сэдвийн дагуу оролцон
тусгай байрын шагнал авч байсан.
Ганболд овогтой Энхзаяа нь ШУТИС-ийн ГУУС-ийн 4 курсийн
оюутан болно.