1. Экологийн хичээлийн лекц
№2
Бэлтгэсэн: Б.Балдан-Осор
Óëààíáààòàð 2011

2. Хичээлийн төлөвлөгөө
 Биосферийн тухай
 Популяцийн тухай
 Бүлгэмдэл
 Экосистем
 Экологийн сукцесс

3. Áèîñôåðèéí òóõàé
 1875îíä Àâñòðèéí ýðäýìòýí Ýäóàðä Çþññ
БИОСФЕР õýìýýõ íýð òîìú¸îã хамгийн
àíõ биологийн Ø/Ó-íä õýðýãëýæýý.
 Òýðýýð àìüä áèåò îðøèí àìüäàð áóé
óñàí ìàíäàë, óëóóí ìàíäàë, àãààð
ìàíäëûí õýñãèéã áèîñôåðò õàìðóóëàí
îéëãîæ áàéñàí áàéíà. Үүнээс цааш
ойлголт гаргаагүй юм.

4. Áèîñôåðèéí òóõàé
 20-ð çóóíû ýõýýð оðîñûí ýðäýìòýí
Â.È.Âåðíàäñêèé áèîñôåðèéí òóõàé
ñóðãààëûã øèíý àãóóëãà ¿çýë ñàíààãààð
áàÿæóóëàí áîëîâñðóóëæýý.
 Ýíä ус, агаар, чулуун мандал дахь àìüä
áèåèéí òàðõàëò, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ò¿¿íèé
õóâèðãàí ººð ëºã àñàð èõ õ¿ èí àäàë,
ç¿é òîãòîëûã ø/ó-íä àíõ ò¿ð¿¿í íýýñýí
áàéíà.

5. Áèîñôåðèéí òóõàé
 Эрдэмтэд мàíàé äýëõèé ¿¿ñýæ áèé
áîëñíîîс хойш 4.5-5 тэрбум æèë áîëñîí
ãýæ ¿çäýã. Энэ тоо нь урагшилж магадгүй
болоод байгаа.
 Áèîñôåðèéã 3.5 ìèëëèàðä æèëèéí ºìíººñ
¿¿ññýí ãýæ ¿çэж байна.
 Äýëõèé äýýð àìüäðàë анх бий болсон
цагаасаа хойш ààæиì õºãæèæ áàéñíàà
хөгжил нь ÿâààíäàà õóðäàññàí өнөөгийн
байдалд орсон хэмээн үздэг.

6. Áèîñôåðéèí õèë õÿçãààð
 Өнөө үеийн биологийн шинжлэх ухаанд “Òóõàéí
îð èíä àìüä áèå болон тэдгээрийн îðøèí àìüäðàõ
íºõöºë áîëîìæ áàéãàà ýñýõ, àìüäðàëûí óë ìºð
îëäñîí ýñýõýýð áèîñôåðéèí õèë õÿçãààðûã
òîãòîîäîã”.
 Áèîñôåðéèã
1. Óñàí ìàíäàë - Ãèäðîñôåð
2. óëóóí ìàíäàë – Ëèòîñôåð
3. Àãààð ìàíäàë – Àòìîñôåð гэж 3 хуваан үздэг.
 Мөн түүхэн хугацаагаар нь Палеоноосфер, ноосфер
гэж 2 хуваадаг.

7. Биосферийн бүрэлдэхүүн
 Амьд биес (Амьд бодис гэж нэрлэх нь ч бий)
 Биоген бодисууд (Амьд биеэс шууд үүссэн
биологийн гаралтай бодисууд)
 Биологийн бус гаралтай бодисууд
(3н төлөв байдалтайгаар оршино)
 Амьд биесийн оролцоотой үүссэн бодисууд.
(Хөрс)
 Сансарын гаралтай бодисууд
( Солир, тоосонцор, гэх мэт)

8. Óñàí ìàíäàë - Ãèäðîñôåð
 Ýä¿ãýý үед á¿õèé ë óñàí ñàíãààñ àìüä áèåт
îëäñîí áºãººä äàëàé òýíãèñèéí õàìãèéí ã¿í
õýñýã áîëîõ Мàðèàíû õîíõîðîîñ (11022ì)
хүртэл амьд бие, àìüäðàëûí óë ìºð îëäñîí
áàéíà.
 Äýëõèéí гадаргын 71%èéã óñ á¿ðõäýã.
 Ус дýëõèéí áºìáºðöºãèéí 1/800 õýñãийг
эзлэдэг.
 Äýëõèé äýýð áàéãàà óñíû ýçýëõç¿¿í 1370 ñàÿ

9. Монгол орны усны нөөцийн ихэнх
хувь нь хойд хагастаа оршдог.
Монгол орны физик газарзүйн зураг

10. Óñàí ìàíäàë - Ãèäðîñôåð
 Эрдэмтэд дэлхий дээрх анхны амьд бие усанд үүссэн
гэж үздэг.
 Амьд биесийн 70-98% нь ус байдаг гэж эрдэмтэд
тогтоожээ. Энэ нь үүнийг баталж буй гэлтэй.
 Ãèäðîñôåðèéí 98%èéã äàëàé, òýíãèñèéí óñ ýçëýõ
áºãººä 1.24 %èéã ìºñ ýçýëäýã áàéíà. Õàðèí ¿ëäñýí
% èéã íü öýíãýã óñò ãîë, ãîðõè, íóóðûí óñ ýçýëíý
 Óñàí îð èíä íèéò 150 000 гаруй ç¿éëийн àìüòàí,
10 000 гаруй зүйлийн óðãàìàë àìüäàðäàã áàéíà.

12. Óñàí ìàíäàëûí îíöëîã
 Áàéãàëèéí àëèâàà óñàíä òîäîðõîé õýìæýýíèé àãààð
óóññàí áàéäàã. Òýíä õ¿ èëòºðºã èéí òîäîðõîé
ãîðèì ¿éë èëäýã áàéíà.
 Óñàíä òºðºë á¿ðèéí ýðäýñ áîäèñ байнга уусаж
байдаг. Ýíý нь àãóóëàìæààðàà ººð ººð áàéäàã
 Óñàíä õîîë òýæýýëèéí ç¿éëñ èõýâ ëýí õºâºõ
ìàÿãààð àãóóëàãääàã.
 ªâºðìºö äóëààíû ãîðèìòîé áàéäàã. Òåìïåðàòóðûí
õýëáýëçýë ìàø áàãà áàéäàã.
 Ãýðëèéí ãîðèì íü áîñîî èãëýëä õàðèëöàí àäèëã¿é
ýðñ ÿëãàâàðòàé áàéäàã.
 Óñ áàéíãûí õºäºë㺺íä îðøèíî.

13. Àãààð ìàíäàë- Àòìîñôåð
 Äýëõèéí áºìáºðöºãèéã õ¿ðýýëýí îðøèõ õèéí
á¿ðõýâ þì.
 Õýä õýäýí ¿íäñýí äàâõðààòàé áàéäàã
Òðîôîñôåð - 10-20êì
Сòðàòîñôåð - 40-50êì
Мåçîñôåð - 50-80êì
Тåðìîñôåð - öààø õÿçãààðã¿é
 Àãààð ìàíäàë íü îëîí òºðëèéí õèéíýýñ òîãòäîã
бөгөөд давхрага бүрийн агаарын найрлага нь өөр өөр
байдаг.
 Òðîôîñôåðèéí àãààðûí íàéðëàãà

14. Агаарын мандлын давхрага

15. Àãààð ìàíäàë- Àòìîñôåð
 Àãààðã¿éãýýð á¿õ àìüä áèåò îðøèí òîãòíîõ
áîëîìæã¿é þì. (Хүчилтөрөгч гол байр суурь
эзэлнэ)
 Àãààð ìàíäàëûí äàëàéí ò¿âøèíýýñ äýýø 20êì èéí
ºíäºðò çàðèì áàêòåðè, õºõ íîãîîí çàìàã îëäñîí.
 Õýò ÿãààí òóÿàíû ¿éë ëýëýýñ õàìààð ¿¿íýýñ äýýø
àìüäðàë îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñã¿é.
 Òðîôîñôåðèéí äàâõàðãàä öàã óóðûí á¿õèé ë
¿çýãäýë¿¿ä àæèãëàãääàã.
 Ñòðàòîñôåðò Îçîíû äàâõðàà áàéðëàæ àìüä
îðãàíèçìóóäûã õýò ÿãààí òóÿàíû ¿éë ëýëýýñ
õàìãààëæ áàéäàã áàéíà.

16. Àãààð ìàíäàëûí îíöëîã
 èéãøèëò áàãàòàé
 Äàðàëò ºíäðººñºº øàëòãààëàí ººð ëºãääºã
 Íÿãò ÿìàãò áàãà áàéäàã
 Õ¿ èëòºðºã èéí õàíãàìæ áàéíãà ºíäºð
áàéäàã.
 Ãýðýëò¿¿ëãèéí ýð èì õàðüöàíãóé èõ
 Ãàçàðç¿éí áàéðëàë, óëèðëààñ øàëòãààëæ
äóëààíû ãîðèì ººð ººð áàéíà.

17. óëóóí ìàíäàë- Ëèòîñôåð
 Äýëõèéí áºìáºðöºãèéí õàòóó á¿ðõýâ
 Ýíä àìüäðàëûí íºõöºë õÿçãààðëàãäìàë.
 Äîîøëîõ òóñàì òåìïåðàòóð èõýñäýã. 1.5êì-èéí
ã¿íä öåëüñèéí +100 ãðàäóñ õ¿ðäýã áàéíà.
 Îäîîãîîð óëóóí ìàíäàëä 4 êì èéí ã¿íä
àìüäðàëûí óë ìºð èëð¿¿лýýä áàéíà.
 Ëèòîñôåðèéí õàìãèéí ºíãºí õýñýã áîëîõ
õºðñºíä àìüä áèåò õàìãèéí èõ íÿãòøèëòàéãààð
îðøäîã.
 Óñ áîëîí àãààðûí õàðüöàà óðâóó õàìààðàëòàé
áàéäàã áàéíà.

18. Литосфер

19. Áèîñôåð äýõ áîäèñûí ýðãýëò
 Бодисын эргэлтүүдийг геологийн их эргэлт,
биологийн бага эргэлт гэж 2 хуваадаг.
 Áîäèñûí áàéíãûí ýðãýëò ÿâàãäàõ ìåõàíèçì á¿ðýëäýí
òîãòñîí ÿâäàë íü áèîñôåðèéí ¿íäñýí øèíæ àíàð
þì.
 Áèîñôåð äýõ áîäèñûí ýðãýëò íü àìüä áèåñèéí
îðîëöîîòîéãîîð òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëäýã.
 Õ¿ èëòºðºã èéí ýðãýëò
 Í¿¿ðñòºðºã èéí ýðãýëò
 Àçîòûí ýðãýëò
 Óñíû ýðãýëò
 Ôîñôîðûí ýðãýëò ãýõ ìýт.

20. Усны геологийн их эргэлт

21. Нүүрстөрөгчийн эргэлт
/биологийн эргэлт/

22. Азотын эргэлт /биологийн эргэлт/

23. Хүчилтөрөгчийн эргэлт

24. Фосфорын эргэлт

25. Ïîïóëÿöèéí òóõàé
 “Òîäîðõîé ãàçàð íóòãèéã ýçëýí îðøèõ áèå
áèåýñýý õàðüöàíãóé òóñãààð íýã ç¿éëèéí õýñýã
á¿ëýã áîäãàëèéã ïîïóëÿöè ãýíý”.
 Populus гэсэн латин гарлтай үг бөгөөд ард
түмэн гэсэн утгатай.
 Ïîïóëÿöè íü ç¿éë îðøèí òîãòîõ õýëáýð ìºí.
 Ïîïóëÿöèéã äîòîð íü õýä õýä àíãèëäàã.
1. Ýãýë ïîïóëÿöè
2. Ýêîëîãèéí ïîïóëÿöè
3. Ãàçàðç¿éí ïîïóëÿöè

26. Ïîïóëÿöèéí ¿íäñýí øèíæ
1. Ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé
2. Òºðºëò
3. ¯õýë, õîðîãäîë
4. Ïîïóëÿöèéí öýâýð ºñºëò
5. Ïîïóëÿöèéí íÿãòøèë 5 нь популяцийн
үндсэн шинжийг бүрдүүлнэ.

27. Ïîïóëÿöèéí á¿òýö
 Îðîí çàéí á¿òýö / Орон зайд хэрхэн тархаж байгааг
ажиглан гаргаж ирсэн бөгөөд тархалтын 3н үндсэн хэлбэр
байдаг. Үүний тухай номноосоо дэлгэрүлж уншина уу /
 Õ¿éñèéí á¿òýö / тухайн популяцид эсрэг хүйсийн
бодгалиуд байгаа тохиолдолд авч үздэг. Зарим
амьтдад эсрэг хүйс байдаггүй бөгөөд эр, эм бэлэг нь
нэг бодгальд хоёулаа байдаг амьтдад энэ бүтцийг авч
үздэггүй/
 Íàñíû á¿òýö / ямар ч амьд амьтдад байдаг бүтэц
бөгөөд дээрх хүйсийн бүтэц, энэхүү насны бүтэц хоёр бол
популяцийн өсөлт, бууралтанд чухал байр суурь эзэлдэг/
 Çàí àðàíøèíãèéí á¿òýö / тухайн зүйлийн өөрийнх

28. Популяцийн тоо толгойн
динамик
 Популяцийн тоо толгойн өөрчлөлт гэсэн үг юм.
 Төрөлт
 Үхэл хорогдол
 Шилжилт (Миграци)
 Шилжин ирэгсэд
 Шилжин явагсад
 (Төрөлт-Үхэл) + (Шилжин ирэгсэд-Шилжин
явагсад) = тоо толгойн өөрчлөлт

29. Ïîïóëÿöèéí ãîìåîñòàç - тоо
толгойн авто зохицуулга
 ªºðºº ººðèéíõºº òîî òîëãîéã
çîõèöóóëàõ àäâàð þì.
 Õýò îëøèðñîí ¿åä ¿ð òºëºðõºã àíàð
áàãàñ õýò öººðñºí ¿åä ¿ð òºëºðõºã àíàð
èõýñäýã ç¿é òîãòîëòîé.
 Ýíý íü ç¿éëýý õàìãààëæ ¿ëäýõ áàéãàëèéí
øàëãàðàë þì.
 Àìüòàíä ãîìåîñòàç õàòóó øèð¿¿í áîëîí
纺ëºí 2 ÿíçààð ÿâàãääàã

30. Áèîöåíîç áóþó á¿ëãýìäýë
 Òîäîðõîé äýâñãýð íóòãèéã ýçëýí òàðõàæ
ò¿¿õýí óðò õóãàöààíä á¿ðýëäýí òîãòñîí,
õîîðîíäîî íàðèéí íÿãò õîëáîîòîé îëîí
ç¿éëèéí îðãàíèçìûí õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé
íýãäýëèéã á¿ëãýìäýë áóþó áèîöåíîç ãýíý.
 Àëèâàà áàéãàëèéí á¿ëãýìäýë õýäýí ìÿíãààð
òîîëîãäîõ ç¿éë¿¿äýýñ òîãòñîí áàéäàã.
 Çîõèîìîë áóþó õ¿íèé ãàðààð á¿òñýí
á¿ëãýìäýë äýýä òàë íü 100 îð èì ë ç¿éëòýé
áàéäàã áàéíà.

31. Бүлгэмдэлийн экологийн
судлагдахуун
 Зүйлийн бүтэц
 Зүйлийн баялаг
 Зүйлийн олон янз байдал
 Бүлгэмдэлийнэ гишүүдийн үүрэг

32. Á¿ëãýìäýë äýõ àìüä áèå -
ìàõáîäèéí õàðèëöàí õîëáîî
 Àìüäðàõ îð èíû õîëáîî
 Òýæýýëèéí гинжин õîëáîî
 Амьд бодисуудыг тàðààõ
 Áàðüæ áàéãóóëàõ õîëáîî
 З¿éëèéí õîîðîíäын õîëáîî

33. З¿éë õîîðîíäын õàðèëöàí
õîëáîî
 Íåéòðàëèçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä ÿìàð
íºëººëºëã¿é ) /0:0/
 Àìåíñàëèçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä íýãä íü
íºëººã¿é íºãººä íü õîðòîé ) / 0 : - /
 Êîìåíñàëèçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä íýãä íü
àøèãòàé íºãººä íü íºëººã¿é) / + : 0 /
 Ìóòóàëìçì (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä õàðèëöàí
àøèãòàéãààð õàìòðàí àìüäðàõ õýëáýð) /+:+/
 Êîíêóðåíöè (2 ç¿éë îðãàíèçìûí õóâüä 2óóëàíä íü
õîðòîé íºëººòýé) /-:-/

34. Õî¸ð ç¿éëèéí õîîðîíäîõ
õàðèëöàí õîëáîî
 Ìàõàí èäýøòýí áà çîëèîñ ( íýãä àøèãòàé
íºãººä õîðòîé ). “Íýã ç¿éë îðãàíèçì
íºãºº ç¿éë îðãàíèçìûã èäýø òýæýýë
áîëãîí àøèãëàõ” /+:-/
 Ïàðàçèò áà ýçýí àìüòàí. (íýãä нь àøèãòàé
íºãººä нь õîðòîé ) Íýã ç¿éë îðãàíèçì
íºãºº ç¿éë îðãàíèçìûã èäýø òýæýýë îðîí
áàéðàà áîëãîõ ¿çýãäýë. /+:-/

35. Ýêîñèñòåì ò¿¿íèé îéëãîëò
 Á¿ëãýìäýë ñàâ åðòºíöèéí õ¿ èí ç¿éë õî¸ð
õîîðîíäîî õàðèëöàí ¿éë èëæ ýêîëîãèéí ñèñòåì
áóþó ýêîñèñòåìèéã áèé áîëãîíî.
 Ýêîñèñòåì ýíý íýð òîìú¸îã àíõ àíãëèéí ýðäýìòýí
À. Òåíñëè 1935 îíä ýêîëîãèéí ø/ó-íä îðóóëæýý.
Áèîãåîöåíîç õýìýýõ íýð òîìú¸îã îðîñûí ýðäýìòýí
Â.Í. Ñóêà ååâ 1942 îíä ãàðãàñàí íü ýêîñèñòåìòýé
óòãà íýã þì.
 Ýêîñèñòåìèéí õèë õÿçãààðûã óðãàìàëæèëòûí
õèëýýð òîãòîîíî.

36. Ýêîñèñòåìèéí õýëáýð¿¿ä
 Øèëì¿¿ñò îéí ýêîñèñòåì
 Õýýðèéí ýêîñèñòåì
 Öºëèéí ýêîñèñòåì
 Íóóðûí ýêîñèñòåì
 Äàëàéí ýêîñèñòåì
 Õàëóóí îðíû íàâ èò îéí ýêîñèñòåì
 Òóíäðûí ýêîñèñòåì

37. Экологийн сукцесс
 Сукцесс гэдэг нь тухайн газар нутаг дахь
бүлгэмдэлийн солигдолыг хэлнэ.
 Сукцессийг 2 ангилж үздэг
1. Анхдагч сукцесс (Анх амьдрал байхгүй
газарт амьдрал үүсэхийг хэлнэ.)
2. Хоёрдогч сукцесс (Амьдралын хэлбэр
солигдолтыг хэлнэ. )

38. Àíõààðàë òàâüñàíä
áàÿðëàëàà