Άξιον Εστί, Άσμα δ΄, Τα Πάθη, Ένα το χελιδόνι, Οδυσσέας Ελύτης

1. ΆΆξξιιοονν εεσσττίί –– ΤΤαα ΠΠάάθθηη
ΆΆσσμμαα δδ΄΄
««ΈΈνναα ττοο χχεελλιιδδόόννιι»»
Οδυσσέας Ελύτης
ΕΝΑ το χελιδόνι * κι η Άνοιξη ακριβή
Για να γυρίσει ο ήλιος * θέλει δουλειά πολλή
Θέλει νεκροί χιλιάδες * να 'ναι στους Τροχούς
Θέλει κι οι ζωντανοί * να δίνουν το αίμα τους
Θέ μου Πρωτομάστορα * μ' έχτισες μέσα στα βουνά
Θέ μου Πρωτομάστορα * μ' έκλεισες μες στη θάλασσα!
Πάρθηκεν από Μάγους * το σώμα του Μαγιού
Το 'χουνε θάψει σ' ένα * μνήμα του πέλαγου
Σ' ένα βαθύ πηγάδι * το 'χουνε κλειστό
Μύρισε το σκοτάδι * κι όλη η Άβυσσο.
Θέ μου Πρωτομάστορα * μέσα στις πασχαλιές Και Συ
Θέ μου Πρωτομάστορα * μύρισες την Ανάσταση!
Σάλεψε σαν το σπέρμα * σε μήτρα σκοτεινή
Το φοβερό της μνήμης * έντομο μες στη γη
Κι όπως δαγκώνει αράχνη * δάγκωσε το φως
Έλαμψαν οι γιαλοί * κι όλο το πέλαγος.
Θέ μου Πρωτομάστορα * μ' έζωσες τις ακρογιαλιές
Θέ μου Πρωτομάστορα * στα βουνά με θεμέλιωσες!
Α΄ ΣΤΡΟΦΗ
Β΄ ΣΤΡΟΦΗ
Γ΄ ΣΤΡΟΦΗ
Α΄ ΕΠΩΔΟΣ
Β΄ ΕΠΩΔΟΣ
Γ΄ ΕΠΩΔΟΣ

2. Εισαγωγικά
Το ποίημα γεννήθηκε μέσα από την επώδυνη εμπειρία της γερμανικής κατοχής
στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και αποδίδει την απόγνωση
των Ελλήνων μπροστά στη φονική δράση των Γερμανών, στην πείνα που θέριζε κατά
χιλιάδες τους πολίτες και στην αδυναμία ουσιαστικής αντίδρασης τόσο των Ελλήνων
όσο και της Ελλάδας ως κράτους. Μέσα σε τέτοιες δραματικές στιγμές για το ελληνικό έθνος
καθίσταται σαφές πως οι άνθρωποι οφείλουν να δράσουν συλλογικά, συνειδητοποιώντας
και αποδεχόμενοι πως η ατομική δράση δεν επαρκεί και πως το βίωμα του πολέμου είναι
καθολικό. Μια οδυνηρή κοινή εμπειρία που καλεί τους πολίτες να ενωθούν, για να
αντιμετωπίσουν μαζί τον πόνο και να δώσουν μαζί τον σημαντικότερο αγώνα της ζωής
τους.
Η αγωνιστική διάθεση του ποιήματος και η απουσία συγκεκριμένων χρονολογικών ή
ιστορικών αναφορών, το αποδεσμεύουν από τη δεδομένη ιστορική περίοδο και το
καθιστούν διαχρονικό σύμβολο αγώνα και ελπίδας για τον πολύπαθο ελληνισμό. Ο
Ελύτης, άλλωστε, αξιοποιεί στο «Άξιον Εστί» ολόκληρη την πορεία του ελληνισμού, τόσο σε
επίπεδο γλωσσικό όσο και σε επίπεδο ποιοτικής απόδοσης της ελληνικής ταυτότητας. Ο
ποιητής αναδεικνύει το ιδιαίτερο εκείνο στοιχείο της ελληνικής ψυχής, που έχει δώσει σ’
αυτό τον λαό τη δυνατότητα να αντιστέκεται και να επιβιώνει παρά τις πλείστες δυσκολίες
που έχει συναντήσει στη μακραίωνη πορεία του.
«Άσμα δ΄»
Οικοδόμηση του ποιήματος σε δύο μοτίβα:
Ιστορικό Υπόβαθρο: αναφέρεται στην επώδυνη εμπειρία της Γερμανικής κατοχής στην
Ελλάδα (1941-1945). Όμως απουσιάζουν συγκεκριμένες χρονολογικές ή ιστορικές
αναφορές διότι ο ποιητής θέλει να δώσει διαχρονικότητα στο ποίημα.
Ρόδακας ( * ) :
 κάθετη ανάγνωση
 υλοποίηση της σημασίας της λέξης (τονισμός της προηγούμενης λέξης)
 επιβάλλει το σταμάτημα της φωνής και την εκπνοή με τρόπο που το άσμα μοιάζει
σαν παραδοσιακό χελιδόνισμα (τραγούδι που έλεγαν τα παιδιά για την Άνοιξη και τα
χελιδόνια)
 Μοτίβο της θυσίας
Μύθος του Πρωτομάστορα
 Μοτίβο της Ανάστασης
Ορθοδοξία

3. Θεματικός Πυρήνας
Τα Πάθη και η Άνοιξη – Ανάσταση. Μέσα από το σκοτάδι των Παθών (πόλεμος- πείνα –
κατοχή) θα λάμψει το φως της λύτρωσης, το φως της Ανάστασης.
Κεντρική ιδέα
Ολόκληρο το άσμα είναι ένας ύμνος για την ανιστάμενη ελευθερία και για
τη νίκη του φωτός έναντι του σκότους. Μετά το θάνατο – σκλαβιά έρχεται
η Ανάσταση – Ελευθερία

4. Σχολιασμός Στίχων
Ά ΣΤΡΟΦΗ
Περιεχόμενο: Ο ποιητής ψάλλει μια μεταφορική Άνοιξη που αργεί να έρθει. Οι ελπίδες είναι λίγες,
ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη. Λίγες οι ελπίδες και η ειρήνη, η ανάσταση αργεί να εμφανιστεί.
Ο Ήλιος δεν μπορεί να γυρίσει μόνος του, θέλει δουλειά πολλή. Η ελευθερία προϋποθέτει αρετή και
τόλμη, επομένως απαιτούνται μεγάλοι αγώνες και θυσίες. Οι ζωντανοί θα πρέπει να προσφέρουν το
αίμα τους για να ποτιστεί το δέντρο της ελευθερίας.
1
2
3
4
ΕΝΑ το χελιδόνι * κι η Άνοιξη ακριβή
Για να γυρίσει ο ήλιος * θέλει δουλειά
πολλή
Θέλει νεκροί χιλιάδες * να 'ναι στους
Τροχούς
Θέλει κι οι ζωντανοί * να δίνουν το
αίμα τους
Χελιδόνι: προάγγελος της Άνοιξης  ελπίδα:
~ μικρή επειδή το χελιδόνι είναι ένα
~ όμως υπάρχει ελπίδα
Άνοιξη:
Απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Γερμανούς
Ανάσταση
Ανάγκη για Αγώνες – Θυσίες – Αρετή – Τόλμη - Αίμα
Για να έρθει η ελευθερία, η πνευματική αναγέννηση, το
φως το πνευματικό, χρειάζεται πολλή προσπάθεια και
αγωνιστική διάθεση (τόλμη, αγώνες, θυσίες). Χρειάζεται
αίμα για να ποτιστεί το δέντρο της ελευθερίας
Ο Αγώνας για τη ελευθερία, για την αλλαγή κάθε δύσκολης
κατάστασης δεν είναι υποχρέωση μόνο λίγων ανθρώπων.
Είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής (=ομαδικής)
προσπάθειας, στα πλαίσια της οποίας όλοι καλούνται να
προσφέρουν ό,τι μπορούν, ακόμα και την ίδια τη ζωή τους.
Συμβολισμοί:
 το χελιδόνι: η ελπίδα, η άνοιξη και μεταφορικά η
ανάσταση, η ειρήνη.
 ο ήλιος: η ελευθερία, το φως της δικαιοσύνης και ο
αγώνας για την κατάκτηση
 τροχούς: υπονοείται ο τροχός της Μοίρας για να
τονιστεί η αναγκαιότητα της θυσίας και του θανάτου στο
όνομά της

5. Α΄ ΕΠΩΔΟΣ
Περιεχόμενο: Αναφωνεί τον Πλάστη με γνωμικό τρόπο τονίζοντας ότι η μοίρα της Ελλάδος είναι τα
βουνά και η θάλασσα
5
6
Θέ μου Πρωτομάστορα * μ' έχτισες
μέσα στα βουνά
Θέ μου Πρωτομάστορα * μ' έκλεισες
μες στη θάλασσα!
Πρωτομάστορας:
Θεός, Πλάστης, Δημιουργός – ισοδυναμεί με την φράση
«Πλάστη μου, Δημιουργέ μου»
Δημοτικό Τραγούδι «Γιοφύρι της Άρτας»  επίδραση
από δημοτική παράδοση: ιδέα της θυσίας
Νιώθει δέος και σεβασμό για τη δύναμη που έχει ο πλάστης.
Σύνθεση γενικού (Ελλάδα) και ειδικού (ποιητής)
«Μ’ έχτισες μέσα στα βουνά»
«Μ’ έκλεισες μες στη θάλασσα»
Μοίρα της Ελλάδας είναι τα βουνά και η θάλασσα. Τα
βουνά είναι όμως και το χρέος του ποιητή και η θάλασσα ο
πραγματικός έφηβος εαυτός του
«Έχτισες», «έκλεισες»  παγίδευση, πίκρα, παράπονο,
μελαγχολική διαπίστωση. Ο ποιητής εκφράζει το
παράπονο του για τη γεωγραφική θέση και μορφή της
Ελλάδας. Η μοίρα του ελληνικού έθνους είναι η θυσία
για να στεριώσει η ελευθερία. Παρόλα αυτά νιώθει
περηφάνια γιατί αν και είναι δύσκολη η μοίρα του
ελληνικού έθνους, ο Έλληνας έχει ψηλά ιδανικά, το ιδανικό
της Ελευθερίας.
δηλώνει συμβολικά
το τοπίο της
ελληνικής μοίρας,
την πνευματική
γεωγραφία (εθνικό)
δηλώνει τη
συγκεκριμένη ώρα του
ποιητή στα βουνά της
Ηπείρου όπου
υπηρέτησε ως έφεδρος
στο Β΄ Π.Π (ατομικό)
δηλώνει πως
ο Πλάστης
περιέβαλε
την Ελλάδα
με θάλασσα
(εθνικό)
δηλώνει πως ο Πλάστης
φυλάκισε τον ποιητή στη σαγήνη
της θάλασσας. Δίνει το παρελθόν
όταν ήταν έφηβος με τον έρωτα
του στη θάλασσα. Η θάλασσα
επηρέασε έντονα τη ποίηση του
για αυτό αποκαλείται ποιητής του
Αιγαίου (ατομικό)

6. Β΄ ΣΤΡΟΦΗ
Περιεχόμενο:
Προφητεύεται η Ανάσταση: η Άνοιξη είναι φυλακισμένη στη γη, είναι ο ίδιος ο ενταφιασμένος
Χριστός. Μέσα στα έγκατα της γης ετοιμάζεται η νέα ανθοφορία. Ο Θεός των Παθών μέσα στην
ανανεωτική ευωδία της πασχαλιάς αποφασίζει την Ανάσταση.
7
8
9
10
Πάρθηκεν από Μάγους * το σώμα του
Μαγιού
Το 'χουνε θάψει σ' ένα * μνήμα του
πέλαγου
Σ' ένα βαθύ πηγάδι * το 'χουνε
κλειστό
Μύρισε το σκοτάδι * κι όλη η Άβυσσο.
Ο ποιητής μιλά μεταφορικά χρησιμοποιώντας την ιδέα
και το σύμβολο της Ορθοδοξίας (εκκλησιαστική
παράδοση):
 ξεκινώντας από τη Γέννηση («από Μάγους»)
 αναφέρεται στη Σταύρωση και ταφή («το ‘χουνε θάψει»)
και φθάνει στην Ανάσταση και συνεκδοχικά στην
σωτηρία των ανθρώπων («μύρισε το σκοτάδι κι όλη η
Άβυσσο»).
Η Άβυσσος, ο θάνατος, ετοιμάζει στα μυστικά έγκατα της
γης τη νέα ανθοφορία. Άρα, το σώμα του Χριστού είναι το
ίδιο το Έθνος το οποίο θα απελευθερωθεί από τους
Γερμανούς (γερμανική κατοχή 1940-1941) παρά τις
αντιξοότητες. Όπως ο Χριστός Αναστήθηκε σκορπίζοντας
τις ευωδίες της αναγεννημένης φύσης στο σκοτάδι του
Άδη, έτσι θα αναστηθεί και η σταυρωμένη Ελάδα
Στην στροφή αυτή προφητεύεται η Ανάσταση. Η Άνοιξη
ενταφιασμένη σ’ ένα μνήμα του πελάγου, είναι ο ίδιος ο
ενταφιασμένος Χριστός, ο οποίος δια του θανάτου νικά το
θάνατο («θανάτω θάνατον πατήσας»).
Συμβολισμοί:
 Το σώμα του Μαγιού:
Η ίδια η Άνοιξη
Ο Χριστός («το εσταυρωμένον έαρ», το Πάσχα το
γιορτάζουμε την Άνοιξη)
Ελευθερία, δικαιοσύνη  σταυρώθηκε και χάθηκε
την εποχή του 1941 στην Ελλάδα
 Μάγοι:
Γερμανοί: όσοι θέλουν το κακό της Ελλάδας
Πνεύματα του κακού: ύπουλοι και απατεώνες
Δυνατοί που εκμεταλλεύονται τα έθνη
Βαθύ πηγάδι:
ο πόλεμος με τα δεινά του, η κατοχή, η σκλαβιά
πείνα, δυστυχία, ορφάνια
θάνατος και σκοτάδι στα οποία οι εχθροί έχουν
εγκλωβίσει το σώμα του Μαγιού

7. Β΄ ΕΠΩΔΟΣ
Περιεχόμενο: Στο δεύτερο επωδικό δίστιχο παρουσιάζεται ο ίδιος ο θεός των Παθών να
αποφασίζει μέσα στην ανανεωτική ευωδία της πασχαλιάς την Ανάσταση για το υποδουλωμένο
γένος.
11
12
Θέ μου Πρωτομάστορα * μέσα στις
πασχαλιές Και Συ
Θέ μου Πρωτομάστορα * μύρισες την
Ανάσταση!
«και συ»  Σύντροφος ανθρώπων, συμπαραστάτης και
βοηθός, εξανθρωπισμός του Θεού
«πασχαλιές»  Το λουλούδι που ανθοφορεί την Άνοιξη για
αυτό είναι συνδεδεμένο με το Πάσχα, το λουλούδι του
πάθους και της Ανάστασης. Διττός Συμβολισμός:
 Άνοιξη
 Πάσχα
Η επανάληψη «Θέ μου Πρωτομάστορα»:
 Ενισχύει τη μουσικότητα του ποιήματος
 Τονίζει τη βαθιά ανάγκη της θρησκευτικής
συνδρομής. Οι Έλληνες πάντοτε βρίσκουν
παρηγοριά και ελπίδα στην χριστιανική πίστη.
Άλλωστε σε όλες τις μεγάλες δοκιμασίες του
ελληνισμού, οι Έλληνες βρήκαν στη χριστιανική τους
πίστη μια σταθερή πηγή ελπίδας και ένα ισχυρό
σημείο αναφοράς για τη κοινή τους προσπάθεια
Νίκη θανάτου και βίωση της Αθανασίας
Ο Θεός που έδωσε στον Ιησού Χριστό τη δύναμη να
νικήσει τον θάνατο και να προσφέρει στην ανθρωπότητα το
ισχυρότερο μήνυμα ελπίδας, όχι μόνο βρίσκεται μέσα στις
πασχαλιές, αλλά «μυρίζει» μαζί με τους ανθρώπους το
μήνυμα της επερχόμενης Ανάστασης, συνυπάρχει μαζί
τους, είναι πλάι τους, παντοτινός ηγέτης και συνοδοιπόρος

8. Γ΄ ΣΤΡΟΦΗ
Περιεχόμενο: Ξυπνά η ιστορική μνήμη του σκλαβωμένου πνεύματος του Έλληνα κι αστράφτει το
φως της Ανάστασης. Ο κόσμος λυτρώνεται από το ιστορικό αμάρτημα. Εδώ μέσα στο σκοτάδι των
Παθών (πόλεμος, πείνα, κατοχή) θα λάμψει το φως της απολυτρώσεως/ελευθερίας.
13
14
15
16
Σάλεψε σαν το σπέρμα * σε μήτρα
σκοτεινή
Το φοβερό της μνήμης * έντομο μες
στη γη
Κι όπως δαγκώνει αράχνη * δάγκωσε
το φως
Έλαμψαν οι γιαλοί * κι όλο το
πέλαγος.
Παρομοίωση:
Όπως σαλεύει το σπέρμα μέσα στη σκοτεινή μήτρα,
κυοφορείται για να βγει μια μέρα στο φως, έτσι και τώρα
ξυπνά η μνήμη του σκλαβωμένου πνεύματος του
ανθρώπου και αστράφτει το φως της Ανάστασης, της
Ελευθερίας. Μέσα στο φοβερό σκοτάδι των Παθών
(πόλεμος, πείνα, κατοχή) θα λάμψει το φως της
απολυτρώσεως. Η ιστορική μνήμη του Γένους των
Ελλήνων ξυπνά και αποζητά τη σωτηρία του Γένους.
Ιστορική μνήμη = η μνήμη των παλαιότερων αγώνων
που απέβλεπαν στην απελευθέρωση από εισβολείς και
κατακτητές. Άρα, μνήμη του ηρωικού παρελθόντος η
οποία βρίσκεται πάντοτε εκεί για να τους υπενθυμίσει
πως οι Έλληνες δεν μπορούν να ζήσουν
σκλαβωμένοι, υποταγμένοι και ηττημένοι
Η μνήμη του έθνους παραμένει ζωντανή και με συνεχείς
αγώνες αναζητά το ιδανικό της ελευθερίας. Η συνείδηση
ενός έθνους ξυπνά, σαλεύει. Και όπως δαγκώνει η αράχνη
το θήραμά της και λειτουργεί αστραπιαία και ύπουλα, έτσι
ξαφνικά θα φωτισθεί το μυαλό των Ελλήνων και θα
ξεσηκωθεί για να «δαγκώσει» και να νικήσει τους
κατακτητές. Θα έρθει η ελευθερία, το φως, η Άνοιξη.
Όλα, οι γιαλοί, το πέλαγος, γέμισαν φώς. Αυτή η εικόνα
μας φέρνει στο μυαλό τη φράση που ακούγεται την
Κυριακή του Πάσχα: «νυν πάντα πεπλήρωται φωτός και γη
και καταχθόνια». Το φως που έλουσε ολόκληρη την
οικουμένη έρχεται σε αντίθεση με την δεύτερη στροφή
(σκοτάδι ενώ εδώ έχουμε το φώς).
Στους στίχους αυτούς δηλώνεται η απελευθέρωση των
πρωτόπλαστων από το προπατορικό αμάρτημα και
συνεκδοχικά η απελευθέρωση από το αμάρτημα της
ιστορίας.
Η μνήμη του παρελθόντος, επομένως, λειτουργεί
ασίγαστα ως μήτρα που γεννά δύναμη, κουράγιο και
ελπίδα, ωθώντας τους Έλληνες σε δράση και αγώνες.
Η μνήμη του παρελθόντος δεν επιτρέπει στους
Έλληνες να δειλιάζουν και να μένουν άπραγοι στη
δυστυχία τους, έρχεται σαν αιφνίδιο δάγκωμα αράχνης
και τους ξυπνά από τον λήθαργο του πόνου και της

9. σκλαβιάς. Έρχεται ως αιφνίδια στιγμή διαύγειας και
φωτίζει το νου τους με την αλήθεια της υπόστασής
τους. Οι Έλληνες δεν γεννήθηκαν για να ζουν
σκλαβωμένοι, γεννήθηκαν για να ζουν ελεύθεροι,
γεννήθηκαν για να προασπίζονται με κάθε κόστος την
ελευθερία τους.
Γ΄ ΕΠΩΔΟΣ
Περιεχόμενο: Στο τελευταίο επωδικό δίστιχο δηλώνεται η ταύτιση του ποιητή με την πνευματική
γεωγραφία και τη μοίρα των παθών του συνόλου.
17
18
Θέ μου Πρωτομάστορα *
μ' έζωσες τις ακρογιαλιές
Θέ μου Πρωτομάστορα * στα βουνά
με θεμέλιωσες!
Σχήμα του Κύκλου  το δίστιχο που κλείνει το άσμα
αποτελεί νοηματικά επανάληψη του 1ου διστίχου, καθώς ο
ποιητής επαναφέρει τη σκέψη πως ο Θεός έχει συνδέσει
αξεδιάλυτα τον Έλληνα ποιητή και άνθρωπο με τον τόπο
του.
«Πρωτομάστορα»  παραπέμπει στο δημοτικό τραγούδι
«Της Άρτας το γιοφύρι»: όπως χρειάστηκε η θυσία της
γυναίκας του πρωτομάστορα για να μπορέσει να χτιστεί
και να παραμείνει γερό το γεφύρι της Άρτας, έτσι κι ο
τόπος αυτός έχει δεχτεί τις θυσίες χιλιάδων Ελλήνων,
προκειμένου να διατηρηθεί ελεύθερος και ελληνικός
Το παράπονο της πρώτης επωδού μεταστρέφεται σε
περηφάνια. Νιώθει αγκαλιασμένος από μια Ελλάδα και
περήφανος που πολεμά για το ιδανικό της ελευθερίας.
Κυριαρχεί το συναίσθημα ανακούφισης, λύτρωσης,
αποδοχής:
«μ’ έζωσες στις
ακρογιαλιές»:
περικυκλώνει,
προστατεύει, αγκαλιάζει
ερωτικά, δεν μας πνίγει
«στα βουνά με
θεμελίωσες»:
ατράνταχτα τα
θεμέλια του στα
βουνά

10. Φως / Ήλιος
 Σύμβολο: της ελευθερίας, της ανάστασης, της δικαιοσύνης και του αγώνα για την
κατάκτηση τους
 Παράγοντες που συμβάλλουν στην έλευση του:
Συλλογικές προσπάθειες και θυσίες, υπεράνθρωποι και ομαδικοί αγώνες
Ο δημιουργός, πλαστουργός του κόσμου – Ο Θεός της δικαιοσύνης
Η ιστορική μνήμη τους γένους, η οποία με το ξύπνημα της θα οδηγήσει στον
ξεσηκωμό και την απελευθέρωση
 Λειτουργία: λειτουργεί λυτρωτικά  υπερνικά το σκοτάδι σταθερά και θριαμβευτικά
Εκφραστικά Μέσα
Παρομοιώσεις: σαν σπέρμα, όπως δαγκώνει
Επαναλήψεις: Θε μου Πρωτομάστορα
Παρηχήσεις: Μάγοι – Μαγιού
Αντιθέσεις: νεκροί / ζωντανοί – βουνά / θάλασσα – σκοτάδι / φως – θάνατος / ανάσταση
Σχήμα κύκλου: α΄ και γ΄ επωδός
Εικόνες συμβολικές: οπτικές: α΄, β΄, γ΄ στροφές, α΄ και γ΄ επωδός
οσφρητικές : β΄ επωδός
Ερωτήσεις για το Σπίτι
1. (α) Τι συμβολίζει το σώμα του Μαγιού και το βαθύ πηγάδι στον ψαλμό δ΄ του
«Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη;
(β) Σε ποιο ιστορικό γεγονός παραπέμπει ολόκληρος ο ψαλμός δ΄, πώς
συνδέεται με το χριστιανισμό και ποιο μήνυμα μεταδίδει;
2. Να σχολιάσετε το φως στο ψαλμό δ΄ του «Άξιον Εστί» όσον αφορά το
συμβολισμό του, τους παράγοντες που θα συμβάλλουν στην έλευση του καθώς
και τη λειτουργία του. Να τεκμηριώσετε την απάντηση σας με στίχους από τον
ψαλμό.
3. Να συγκρίνετε τους στίχους «σάλεψε σαν το σπέρμα… κι όλο το πέλαγος»
(άσμα δ΄ - Άξιον Εστί) με τους στίχους «δε χρειάζεται μακρύ καιρό το κακό για να
σηκώσει κεφάλι… νήσος τις εστι» (Σαλαμίνα της Κύπρος)
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ελένη Βακανά

11. Πηγές
Εκπαιδευτικό Υλικό Υπουργείου Παιδείας
http://logom.schools.ac.cy/index.php/el/yliko/didaktika-senaria/17-didaktika-senaria/122-c-lyk-koinou-
kormou
Μήδεια Αναστασίου
https://www.filologou-harin.com/about-us
Διαδίκτυο