2. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Επιμέλεια: Ε. Πατέρα Σελίδα 2
Καταληκτικά φωνηεντόληκτα μονόθεμα σε -ως, γεν. -ωος.
Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός
ον. ὁ ἥρω-ς Τρὼ-ς οἱ ἥρω-ες Τρῶ-ες
γεν. τοῦ ἥρω-ος Τρω-ὸς τῶν ἡρώ-ων Τρώ-ων
δοτ. τῷ ἥρω-ι Τρω-ὶ τοῖς ἥρω-σι(ν) Τρω-σὶ(ν)
αιτ. τὸν ἥρω-α Τρῶ-α τοὺς ἥρω-ας Τρῶ-ας
κλ. (ὦ) ἥρω-ς Τρὼ-ς (ὦ) ἥρω-ες Τρῶ-ες
Καταληκτικά φωνηεντόληκτα μονόθεμα σε -υς, γεν. –υος
Ενικός αριθμός
ον. ὁ βότρυ-ς ἰχθὺ-ς ἡ δρῦ-ς
γεν. τοῦ βότρυ-ος ἰχθύ-ος τῆς δρυ-ὸς
δοτ. τῷ βότρυ-ϊ ἰχθύ-ϊ τῇ δρυ-ῒ
αιτ. τὸν βότρυ-ν ἰχθὺ-ν τὴν δρῦ-ν
κλ. (ὦ) βότρυ ἰχθὺ (ὦ) δρῦ
Πληθυντικός αριθμός
ον. οἱ βότρυ-ες ἰχθύ-ες αἱ δρύ-ες
γεν. τῶν βοτρύ-ων ἰχθύ-ων τῶν δρυ-ῶν
δοτ. τοῖς βότρυ-σι(ν) ἰχθύ-σι(ν) ταῖς δρυ-σὶ(ν)
αιτ. τοὺς βότρυ-ς ἰχθῦ-ς τὰς δρῦ-ς
κλ. (ὦ) βότρυ-ες ἰχθύ-ες (ὦ) δρύ-ες
Παρατηρήσεις
Τα τριτόκλιτα ουσιαστικά στην ενική ονομαστική λήγουν σ’ ένα από τα
φωνήεντα α, ι, υ, ω, ή σ’ ένα από τα σύμφωνα ν, ρ, ς (ξ, ψ)· στην ενική
γενική λήγουν σε -ος, -ως, ή -ους.
Από τα αρσενικά και θηλυκά της τρίτης κλίσης πολλά σχηματίζουν την ενική
ονομαστική με την κατάληξη -ς και λέγονται καταληκτικά (ἥρω-ς, ἰχθύ-ς)· μερικά
όμως τη σχηματίζουν χωρίς καμιά κατάληξη και λέγονται ακατάληκτα(χιών, ἠχώ
Στα φωνηεντόληκτα τριτόκλιτα ουσιαστικά σε -υς (γεν. -υος):
1) Η αιτιατική του ενικού σχηματίζεται με την κατάληξη -ν αντί -α και η αιτ. του
πληθ. με την κατάληξη -ς αντί -ας: τὸν βότρυν, τοὺς βότρυς.
2) Η κλητική του ενικού σχηματίζεται χωρίς κατάληξη: ὦ βότρυ, ὦ ἰχθύ.
3) Όλοι οι μονοσύλλαβοι τύποι και η αιτιατική του πληθυντικού γενικά, όταν
αυτή τονίζεται στη λήγουσα, παίρνουν περισπωμένη αντίθετα με τον κανόνα (§ 39,1
ΓΑΕ), ἡ δρῦς, τὴν δρῦν, ὦ δρῦ, τὰς δρῦς – τοὺς ἰχθῦς, τὰς κλιτῦς, τὰς Ἐρινῦς.
3. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Επιμέλεια: Ε. Πατέρα Σελίδα 3
Καταληκτικά διπλόθεμα αρσ. και θηλ. σε -ῐς (γεν. -εως)
ή σε -ῠς (γεν. -εως) και ουδέτ. σε -ῠ (γεν. -εως)
Ενικός αριθμός
ον. ἡ δύναμι-ς πόλῐ-ς ὁ πέλεκυ-ς τὸ ἄστυ
γεν. τῆς δυνάμε-ως πόλε-ως τοῦ πελέκε-ως τοῦ ἄστε-ως
δοτ. τῇ δυνάμει πόλει τῷ πελέκει τῷ ἄστει
αιτ. τὴν δύναμι-ν πόλι-ν τὸν πέλεκυ-ν τὸ ἄστυ
κλ. (ὦ) δύναμι πόλι (ὦ) πέλεκυ (ὦ) ἄστυ
Πληθυντικός αριθμός
ον. αἱ δυνάμεις πόλεις οἱ πελέκεις τὰ ἄστη
γεν. τῶν δυνάμε-ων πόλε-ων τῶν πελέκε-ων τῶν ἄστε-ων
δοτ. ταῖς δυνάμε-σι(ν) πόλε-σι(ν) τοῖς πελέκε-σι(ν) τοῖς ἄστε-σι(ν)
αιτ. τὰς δυνάμεις πόλεις τοὺς πελέκεις τὰ ἄστη
κλ. (ὦ) δυνάμεις πόλεις (ὦ) πελέκεις (ὦ) ἄστη
Συγκοπτόμενα διπλόθεμα: ακατάληκτα σε -ηρ (γεν. -ρος)
Ενικός αριθμός
ον. ὁ πατὴρ ἀνὴρ ἡ Δημήτηρ
γεν. τοῦ πατρ-ὸς ἀνδρ-ὸς τῆς Δήμητρ-ος
δοτ. τῷ πατρ-ὶ ἀνδρ-ὶ τῇ Δήμητρ-ι
αιτ. τὸν πατέρ-α ἄνδρ-α τὴν Δήμητρ-α
κλ. (ὦ) πάτερ ἄνερ (ὦ) Δήμητερ
Πληθυντικός αριθμός
ον. oἱ πατέρ-ες ἄνδρ-ες
γεν. τῶν πατέρ-ων ἀνδρ-ῶν
δοτ. τοῖς πατρ-ά-σι(ν) ἀνδρ-ά-σι(ν)
αιτ. τοὺς πατέρ-ας ἄνδρ-ας
κλ. (ὦ) πατέρ-ες ἄνδρ-ες
5. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Επιμέλεια: Ε. Πατέρα Σελίδα 5
Διπλόθεμα: ακατάληκτα σε -ὴρ (γεν. -έρος) και -ωρ (γεν. -ορος)
Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός
ον. ὁ ἀθὴρ ῥήτωρ oἱ ἀθέρ-ες ῥήτορ-ες
γεν. τοῦ ἀθέρ-ος ῥήτορ-ος τῶν ἀθέρ-ων ῥητόρ-ων
δοτ. τῷ ἀθέρ-ι ῥήτορ-ι τοῖς ἀθέρ-σι(ν) ῥήτορ-σι(ν)
αιτ. τὸν ἀθέρ-α ῥήτορ-α τοὺς ἀθέρ-ας ῥήτορ-ας
κλ. (ὦ) ἀθὴρ ῥῆτορ (ὦ) ἀθέρ-ες ῥήτορ-ες
Προσοχή !
Τα διπλόθεμα ουσιαστικά σε –ων , -όνος που στην ονομαστική του ενικού
τονίζονται στη λήγουσα σχηματίζουν την κλητική του ενικού από το ισχυρό θέμα (-
ω), π.χ.ὁ ἡγεμών - ὦ ἡγεμών.
Τα διπλόθεμα ουσιαστικά σε –ων , -όνος που στην ονομαστική του ενικού
τονίζονται στην παραλήγουσα (βαρύτονα) σχηματίζουν την κλητική του ενικού με το
αδύνατο θέμα (-ο), π.χ. ὁ γείτων- ὦ γεῖτον, ὁ ῥήτωρ-ὦ ῥῆτορ.
Τα διπλόθεμα παροξύτονα ουσιαστικά σε – ων , -οντος σχηματίζουν την κλητική
του ενικού σε –ον .π.χ. ὦ γέρον, ὦ λέον κ.τ.λ.
Από τα αφωνόληκτα της γ΄ κλίσης:
1) Τα περισσότερα αρσενικά και θηλυκά σχηματίζουν κανονικά την αιτιατική του
ενικού με κατάληξη -α (τὸν κόρακ-α, τὴν πατρίδ-α) και την κλητ. του ενικού όμοια με
την ονομαστική (ὦ κόραξ, ὦ πατρίς, ὦ ἱμάς, ὦ ὀδούς).
2) Τα βαρύτονα όμως οδοντικόληκτα σε -ις (γεν. -ιδος, -ιτος, -ιθος) σχηματίζουν
την αιτιατ. του ενικού σε -ν και την κλητ. του ενικού όμοια με το θέμα (χωρίς το
χαρακτήρα): τὴν χάρι-ν, τὴν ἔρι-v, τὴν ὄρνι-ν· ὦ χάρι, ὦ ἔρι, ὦ ὄρνι (από αναλογία
προς τα φωνηεντόληκτα: τὴν πόλιν, ὦ πόλι)· όμοια και μερικά οδοντικόληκτα
βαρύτονα σε -ης ή -υς: (ὁ και) ἡ Πάρνης -ηθος, (τὸν και) τὴν Πάρνην, ὦ Πάρνη· ἡ
κόρυς -υθος (= περικεφαλαία), τὴν κόρ-υν, ὦ κόρυ.
3) Τα βαρύτονα οδοντικόληκτα σε -ων (γεν. -οντος) και -ας (γεν. -αντος), το
οξύτονο τυραννὶς (-ίδος) και το περισπώμενο (ὁ και) ἡ παῖς (από τὸ πάις, γεν.παιδὸς)
σχηματίζουν την κλητ. του ενικού χωρίς κατάληξη (με αφαίρεση του οδοντ.
χαρακτήρα): ὦ γέρον, ὦ γίγαν, ὦ Αἶαν, ὦ τυραννί, ὦ παῖ.
4) Τα ουδέτερα οδοντικόληκτα σε -μα (γεν. -ματος) είναι όλα ακατάληκτα: κτῆμα,
σῶμα, στράτευμα (βλ. § 104, 2)· καταληκτικά είναι μόνο τα ουδέτ. φῶς (φῶτ-ς),
γεν.φωτ-ός, δοτ. φωτ-ὶ κτλ. (πβ. § 145) και το ανώμαλο οὖς (οὖτ-ς), γεν. ὠτ-ὸς (βλ. §
145 και § 150, 12).
6. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Επιμέλεια: Ε. Πατέρα Σελίδα 6
Χωρίς κατάληξη σηματίζουν την κλητική του ενικού τα ουσιαστικά ὁ παῖς και ἡ
τυραννίς.
Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός
ον. ὁ παῖς ἡ τυραννίς οἱ παῖδες αἱ τυραννίδες
γεν. τοῦ παιδός τῆς τυραννίδος τῶν παίδων τῶν τυραννίδων
δοτ. τῷ παιδί τῇ τυραννίδι τοῖς παισί(ν) ταῖς τυραννίσι(ν)
αιτ. τόν παῖδα τήν τυραννίδα τους παῖδας τάς τυραννίδας
κλ. ὦ παῖ ὦ τυραννί ὦ παῖδες ὦ τυραννίδες
Τα διπλόθεμα παροξύτονα οδοντικόληκτα σε –ις (γεν.-ιδος, -ιθος, -ιτος) σχηματίζουν
την αιτιατική του ενικού σε –ν και την κλητική του ενικού όμοια με το θέμα χωρίς το
χαρακτήρα.π.χ.
Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός
Ον. ἡ χάρις ὄρνις ἕρις αἱ χάριτες ὅρνιθες ἕριδες
Γεν. τῆς χάριτος ὅρνιθος ἕριδος τῶν χαρίτων ὀρνίθων ἐρίδων
Δοτ. τῇ χάριτι ὅρνιθι ἕριδι ταῖς χάρισι(ν) ὅρνισι ἕρισι
Αιτ. τήν χάριν ὅρνιν ἕριν τάς χάριτας ὅρνιθας ἔριδας
Κλ. ὦ χάρι ὅρνι ἕρι ὥ χάριτες ὅρνιθες ἕριδες
Το – ι και το – α στη λήγουσα των ονομάτων της τρίτης κλίσης είναι κατά κανόνα
βραχύχρονα.
7. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Επιμέλεια: Ε. Πατέρα Σελίδα 7
ΑΝ ΩΜ ΑΛΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
Μερικά ουσιαστικά της αρχαίας ελληνικής δεν κλίνονται ομαλά. Τα ουσιαστικά
αυτά λέγονται ανώμαλα ουσιαστικά.
Τα ανώμαλα ουσιαστικά κατά το είδος της ανωμαλίας που παρουσιάζουν είναι
1)ανώμαλα κατά το γένος, 2) ετερόκλιτα, 3) μεταπλαστά, 4) ιδιόκλιτα,
5) άκλιτακαι 6) ελλειπτικά.
Ανώμαλα κατά το γένος
Μερικά ουσιαστικά έχουν στον πληθυντικό αριθμό διαφορετικό γένος απ' ό,τι
στον ενικό ή εκτός από το βασικό γένος έχουν συγχρόνως και ένα άλλο.
Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός
ὁ λύχνος τὰ λύχνα
ὁ σῖτος τὰ σῖτα
ὁ δεσμὸς οἱ δεσμοὶ και τὰ δεσμὰ
ὁ σταθμὸς οἱ σταθμοὶ και τὰ σταθμὰ
τὸ στάδιον τὰ στάδια και οἱ στάδιοι
(Π.β. τα νεοελλ.: ὁ πλοῦτος - τὰ πλούτη· ὁ βράχος - οἱ βράχοι και τὰ βράχια· ὁ
λόγος - οἱ λόγοι και τὰ λόγια κ.ά.).
Μερικά ουσιαστικά έχουν στον ενικό αριθμό δύο γένη:
Ενικός Πληθυντικός
ὁ ζυγὸς και τὸ ζυγὸν τὰ ζυγὰ
ὁ νῶτος και τὸ νῶτον τὰ νῶτα
(Πβ. τα νεοελληνικά: ὁ πεῦκος και τὸ πεῦκο - τὰ πεῦκα κ.ά.).
Ετερόκλιτα
Ετερόκλιτα λέγονται μερικά ουσιαστικά που σχηματίζονται στον πληθυντικό ή σε
μερικές πτώσεις κατά διαφορετική κλίση ή συγχρόνως κατά την ίδια και κατά
διαφορετική κλίση·π.χ.
1) ὁ ἀμνός, τοῦ ἀμνοῦ κτλ. (κατά τη β΄ κλίση) και τοῦ ἀρνός, τῷ ἀρνί, τὸν ἄρνα - οἱ
ἄρνες, τῶν ἀρνῶν, τοῖς ἀρνάσι, τοὺς ἄρνας
2) ὁ Ἄρης, τοῦ Ἄρεως , τῷ Ἄρει, τὸν Ἄρη, ὦ Ἄρες (κατά την γ΄ κλίση) και αιτ. τὸν
Ἄρην (κατά την α΄ κλίση)·
3) ἡ γυνὴ (κατά την α΄ κλίση), τῆς γυναικός, τῇ γυναικί, τὴν γυναῖκα, ὦ γύναι - αἱ
γυναῖκες, τῶν γυναικῶν, ταῖς γυναιξί, τὰς γυναῖκας, ὦ γυναῖκες (κατά την γ΄ κλίση)·
4) τὸ δάκρυον, τοῦ δακρύου κτλ. (κατά τη β΄ κλίση) - και ονομ., αιτ. και
κλητ.δάκρυ (κατά την γ΄ κλίση)·
5) ὁ Θαλῆς , τοῦ Θαλοῦ, τῷ Θαλῇ, τὸν Θαλῆν (κατά τα συνηρημένα της α΄ κλίσης)
- γεν. και τοῦ Θάλεω (κατά τα αττικόκλιτα) - και τοῦ Θάλητος, τῷ Θάλητι, τὸν
Θάλητα (κατά την γ΄ κλίση)·
6) ὁ Οἰδίπους, τοῦ Οἰδίποδος, τῷ Οἰδίποδι, ὦ Οἰδίπου (κατά την γ΄ κλ.) - και τοῦ
Οἰδίπου, τὸν Οἰδίπουν (κατά τα συνηρημένα της β΄ κλίσης, όπως τοῦ περίπλου, τὸν
περίπλουν)·
7) ὁ ὄνειρος και τὸ ὄνειρον, τοῦ ὀνείρου κτλ. (κατά τη β΄ κλίση), τοῦ ὀνείρατος, τῷ
ὀνείρατι - τὰ ὀνείρατα, τῶν ὀνειράτων, τοῖς ὀνείρασι (κατά την γ΄ κλίση)·
8) ὁ πρεσβευτής, τοῦ πρεσβευτοῦ, τῷ πρεσβευτῇ κτλ. (κατά την α΄ κλίση) -
oἱπρέσβεις (= οἱ πρεσβευταί), τῶν πρέσβεων, τοῖς πρέσβεσι κτλ.) (κατά την γ΄ κλίση),
από το ποιητ. όν. ὁ πρέσβυς (=ὁ γέρων), που οι πεζογράφοι το έλεγαν πρεσβύτης·
9. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
Επιμέλεια: Ε. Πατέρα Σελίδα 9
Ιδιόκλιτα
Ιδιόκλιτα ουσιαστικά λέγονται όσα δεν κλίνονται σύμφωνα με μία
από τις τρεις κλίσεις, παρά ακολουθούν δικό τους σχηματισμό, δηλ.
κλίνονται με ιδιαίτερο τρόπο. Τέτοια είναι μερικά κύρια ονόματα α)
ελληνικά με συντομότερο τύπο, δηλ. με αφαίρεση συλλαβών, και β)
ξενικά· π.χ.
Ιδιόκλιτα είναι και μερικά προσηγορικά σε -ᾶς: ὁ φαγᾶς, ὁ καταφαγᾶς (= αυτός
που τρώει αρπαχτικά), ὁ τρεσᾶς (= άνθρωπος που τρέπεται σε φυγή από φόβο, δειλός)
κ.ά.
Τα ιδιόκλιτα συνηθίζονται μόνο στον ενικό.
Άκλιτα
Άκλιτα ουσιαστικά λέγονται όσα δεν κλίνονται, δηλ. όσα διατηρούν σε όλες τις
πτώσεις τον ίδιο τύπο. Τέτοια είναι:
1) το ουδ. όν. τὸ χρεὼν (= η ανάγκη), τοῦ χρεών, τῷ χρεὼν κτλ.·
2) τα ονόμ. των γραμμάτων του αλφαβήτου (που συνηθίζονται ουδέτερα): τὸ
ἄλφα (τοῦ ἄλφα κτλ.), τὸ βῆτα (τοῦ βῆτα κτλ.), τὸ γάμμα (τοῦ γάμμα κτλ.)·
3) το απαρέμφατο με το ουδέτερο άρθρο: τὸ λέγειν (τοῦ λέγειν κτλ.)·
4) οποιαδήποτε λέξη (κλιτή ή άκλιτη), καθώς και φράση ολόκληρη, όταν
χρησιμοποιούνται ως παραδείγματα ή ως ουσιαστικά αποχωρισμένα από την όλη
φράση, με το ουδ. άρθρο εμπρός από αυτά: τὸ ἄνθρωπος ἐστὶν ὄνομα· τὸ ἀρκτικὸν
φωνῆεν τοῦ ἄνθρωπος· τὸ λίαν ἧσσον ἐπαινῶ τοῦ μηδὲν ἄγαν· (πβ. τα νεοελλ.: το
παίζω είναι ρήμα · να κλιθεί ο αόριστος του παίζω· το πάτερ ἡμῶν, του πάτερ
ἡμῶν κτλ.)·
5) μερικά ξενικά κύρια ονόματα: ὁ Ἀδὰμ (τοῦ Ἀδὰμ κτλ.), ὁ Δαβὶδ (τοῦ
Δαβὶδκτλ.), τὸ Πάσχα (τοῦ Πάσχα κτλ.), ονόματα εβραϊκά κ.ά.
6. Ελλειπτικά
Ελλειπτικά ουσιαστικά λέγονται όσα είναι εύχρηστα μόνο σε μερικές πτώσεις.
Τέτοια είναι:
1) οι λ. τὸ ὄφελος, τὸ ὄναρ και τὸ ὕπαρ (= όραμα, οπτασία), που είναι εύχρηστες
μόνο στην ονομ., αιτ. και κλητ. του ενικού (πβ. τα νεοελλ.: το δείλι, το πρωί κτλ.)·
2) οι λ. τὸ δέμας (= σώμα), τὸ σέβας και τὸ σέλας (= λαμπρό φως), που είναι
εύχρηστες επίσης στην ονομ., αιτ. και κλητ. του ενικού·
3) η λ. μάλης (γεν.), εύχρηστη μόνο στη φράση ὑπὸ μάλης (= κάτω από τη
μασχάλη)·
4) η λ. νέωτα (αιτ. εν.), εύχρηστη στη φράση ἐς νέωτα (= του χρόνου)·
5) οι κλητικές ὦ μέλε (= καλέ μου) και ὦ τᾶν (= φίλε μου).
Για τη γ΄ κλίση βλ. σχολική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής §§ 103-153
