Buku ini membahasakan biografi Khalil ibn Ahmad al-Farahidi, pengasas ilmu arud dan qafiyah dalam puisi Arab. Ia menyoroti latar belakang pendidikan dan sumbangan Khalil dalam mengembangkan ilmu-ilmu bahasa, termasuk kitabnya yang terkenal iaitu Kitab al-Ain.

1. SESI 2017/2018

5. Hassina, A., Zaia, A. & Mazari A.C
2010
Al-Khalil: The Arabic linguistic ontology
project
Conference: Proceedings of the International
Conference on Language Resources and
Evaluation
hlm. 3826-3829

6. SOROTAN KAJIAN
 Kajian ini bertujuan membina infrastruktur berpusat ontologi untuk sumber aplikasi
bahasa Arab.
 Pemerhatian yang mendalam kepada kajian ini telah dibuat terutama dalam siri
menyingkap hasil linguistik yang terdapat dalam Kitab al-’Ain karya al-Khalil ibn
Ahmad al-Farahidi.
 Kajian ini telah memilih al-Khalil ibn Ahmad kerana menganggap beliau adalah
orang yang pertama telah membina ontologi untuk bahasa Arab melalui Kitab al-
‘Ain.
 Kitab al-’Ain dikatakan berasal dari fakta bahawa kamus ini mengikuti urutan fonetik
berkenaan penghasilan bunyi percakapan melalui kedudukan, bentuk dan pergerakan
organ percakapan seperti bibir, lidah dan lipatan vokal.

7.  Pendekatan yang cuba diketengahkan dalam kajian ini adalah untuk memberi lebih
banyak penglihatan dan memberi peluang kepada orang ramai untuk mengetahui
tentang linguistik bahasa Arab.
 Menurut kajian ini, ontologi akan berfungsi sebagai infrastruktur untuk membina
aplikasi untuk linguistik pada masa akan datang seterusnya menjadi alat untuk
membangunkan beberapa alat dan program yang berguna untuk orang ramai.
 Dalam bidang sains komputer, ontologi adalah pemahaman bersama mengenai
sesetengah domain yang boleh disampaikan ke seluruh dunia dan sistem aplikasi
memudahkan orang ramai mendapatkan capaian yang dicari.
 Oleh sebab itu, ketiadaan sumber dan alat-alat leksikal dan semantik yang boleh
digunakan secara percuma untuk bahasa arab menjadikannya bahasa yang kurang
jelas dan sukar untuk difahami.

8.  Dalam membina prototaip pertama mengenai ontologi, kajian ini telah
memberi tumpuan kepada konsep Tatabahasa Tradisional Arab yang tidak
kelihatan dalam teori linguistik lain seperti mital, qiyas, lafda, dan konsep-
konsep lain yang berkaitan tafsiran Tatabahasa Tradisional Arab.
 Kajian ini lebih menumpukan kepada Tatabahasa Tradisional Arab agar
orang ramai mudah mempelajarinya. Namun kajian ini tidak mengenepikan
konsep baru dari rangka lingistik yang diterapkan kepada bahasa Arab.
 Kaedah GOLD atau General Ontology for Linguistic Description merupakan
ontologi pertama yang direka khas untuk penerangan linguistik di Semantik
Web.

9.  GOLD menganjurkan konsep yang berkaitan dengan bahasa ke dalam empat
domain utama: ekspresi, tatabahasa, constructs data, dan meta-concepts. Editor
ontologi Protégé-OWL telah digunakan untuk kedua-dua pembinaan visual dan
pengeditan visual mengenai ontologi.
 Walau bagaimanapun, ontologi bukan hanya taksonomi konsep domain tetapi teori
ontologi menentukan entiti kepentingan dalam domain tertentu dan entiti tersebut
termasuk bukan sahaja kelas dan contohnya tetapi hubungan yang berlaku di antara
contoh tersebut.
 Peningkatan ontologi linguistik adalah hasil dari dua situasi yang bersamaan.
Tidak dapat dinafikan bahawa zaman kini merupakan zaman maklumat, sangat
mudah untuk kita mendapatkan maklumat terutama pencarian di web.
 Secara keseluruhannya, keperluan data linguistik terutama dalam bahasa Arab
juga penting dalam bidang penyelidikan yang berkaitan dengan organisasi
maklumat.

11. Abu Abd al-Rahman al-Khalil ibn Ahmad ibn Amr ibn Tammam al-Farahidi al-Azdi al-Yahmadi (100H/791M-
173H/718M) telah dilahirkan di sebuah perkampungan Azad, Oman. Beliau berhijrah dan membesar di Basrah, Iraq.
Gelaran al-Farahidi dinisbahkan kepada kabilah nenek moyang beliau iaitu Farhud, salah satu kabilah di perkampungan
Azad.
Berguru bersama Ibn Abi Ishak, Isa bin Amr dan Abu Amr bin al-’Alaa yang merupakan guru bahasa Arab dan Qiraat.
Dikenali sebagai tokoh yang mampu menguasai pelbagai bidang seperti perkamusan (leksikografi), tatabahasa dan
sintaksis (nahu & sorof), syariah, matematik, muzik dan sastera (arud). Beliau digelar ‘Bapa Leksikologi Arab’.
Anak murid beliau seperti Sibawaih, al-Nadr ibn Shumail, al-Mu’arrij al-Sadussi, Nasr ibn Ali al-Jahdami dan al-Laith
ibn Nasir ibn Sayyan.
Beliau mendapat inspirasi menulis puisi ketika mengerjakan ibadah haji di Mekah, beliau terdengar bunyi irama ketukan
dari tukang besi lalu segera menulis not-not irama berkenaan.
Beliau wafat di Basrah, Iraq pada bulan Jamadil al-Akhir tahun 173H, pada zaman kepemimpinan Khalifah Harun al-
Rasyid dari Kerajaan Abbasiyyah. Imam Al-Zahabi menyatakan di dalam kitabnya Tarikh al-Islam: Sebuah kisah yang
menjelaskan asbab meninggalnya al-Khalil, diriwayatkan bahawa beliau (al-Khalil) berkata: “Aku sedang memikirkan
sebuah metode, supaya ilmu al-Hisab (matematik) mudah difahami oleh orang awam.” Lalu beliau masuk ke masjid
sambil terus berfikir, dan tanpa disedarinya terlanggar tiang yang ada di depannya, lalu beliau jatuh dan wafat.
Bab 3: Biografi al-Khalil ibn Ahmad

12. Walaubagaimana pun, semua karyanya ini tidak dapat dikesan dan
yang hanya tinggal ialah Kitab al-’Ain. Namun kewujudan Kitab
al-’Ain ini samar-samar.
1914-Père Anastase Marie-de Saint-Elie (Anastas al-Karmali)
seorang pakar philologist Linguistik Arab mengumumkan bahawa
beliau telah menjumpai salinan asal kitab ini yang telah lama
hilang dari seorang bangsa Parsi yang tidak tahu berbahasa Arab.
Beliau menyalin dan menerbitkan kitab ini di Baghdad dengan
bantuan 3 manuskrip yang dijumpainya sehingga mencecah 2,500
muka surat. Namun pada Perang Dunia Pertama meletus telah
memusnahkan jilid pertama dan yang tinggal hanya jilid 2 dan 3.
Antara kitab-kitab beliau ialah:
Kitab al-Arud (puisi)
Kitab al-Shawahid (puisi, tatabahasa)
Kitab al-Nuqat (diakritikal-tanda baca)
Kitab al-Nagham (muzik)
Kitab al-Awamil (sorof)
Kitab al-Jumal (nahu)
Kitab al-Iqa’ (muzik)
Kitab al-’Ain (kamus)
 Pada ketika itu, hanya tinggal dua salinan kitab ini, kedua-duanya di Mesir iaitu di Dar al-Kutub al-Misri
dan Majma’al al-Lughat al-Arabiya.
 Manuskrip asal yang digunakan oleh al-Karmali tidak diketahui keberadaannya tetapi dua dari manuskrip ini
berada di perpustakaan University of Tübingen, Jerman pada tahun 1927 yang ditranskripsi oleh orientalis,
Reutter, dan di Muzium Baghdad, Iraq yang telah ditranskripsi oleh al-Samawi sekitar tahun 1936.

13. Para pengkaji Kitab al-’Ain tidak dapat pastikan siapakah penulis sebenar kamus ini berikutan dari perkataan ‘qala
al-Khalil’ (telah berkata al-Khalil) yang menjadi kontroversi. Terdapat beberapa tokoh ulama yang memberi
pandangan:
1) Al-Khalil tidak menyusun kamus ini dan tidak ada hubungan dengannya kerana tidak memiliki sanad yang
bersambung dengan al-Khalil dan ulama di Basrah (Al-Sajistani 862M).
2) Al-Khalil mempunyai gagasan/cita-cita untuk menulis kamus ini tetapi tidak ikut serta. Bahkan al-Laith yang
berperanan besar dalam penyusunan kamus ini lalu beliau meletakkan penyusun Kitab al-’Ain kepada al-Khalil,
gurunya (Al-Azhari 895M).
3) Al-Khalil menyusun sebahagian isi dari kamus al-‘Ain dan sebahagian yang lain diteruskan oleh al-Laith (Al-
Lughawi, Al-Zubaidi & Yusuf Al-‘Ish).
4) Al-Khalil merupakan penyusun kamus ini, akan tetapi karya al-Khalil tersebut lenyap terbakar. Justeru, al-Laith
dan beberapa pakar bahasa berusaha menulis semula kamus Al-’Ain (Ibnul Mu’taz).
5) Al-Khalil merupakan penulis dan penyusun sebenar kamus al-’Ain (Ibn Duraib & Ibn Faris).
Menurut al-Laith, al-Khalil telah menulis kitab ini di Khurasan. Majoriti ulama bersepakat mengakui bahawa
Kamus al-’Ain ini telah disusun oleh al-Khalil berikutan anak murid beliau, Sibawaih, yang telah menulis dalam
karyanya, Al-Kitab, dengan ucapan: “Aku bertanya kepadanya” atau “Ia berkata”, maka kata ganti diri yang
dimaksudkan dalam pernyataan seperti ini adalah untuk al-Khalil, gurunya sendiri.
Bab 4: Kitab al-’Ain

14. Menurut al-Khalil, terdapat 29 huruf Arab dan bermula dari huruf ‘ain’. Tetapi 4 huruf darinya
dikategorikan sebagai huruf ‘berat’ kerana dianggap lemah iaitu ‘waw’, ‘ya’, ‘alif’ dan ‘hamzah’.
‫ع‬-‫ح‬-‫ـ‬‫ه‬-‫خ‬-‫غ‬-‫ق‬-‫ك‬-‫ج‬-‫ش‬-‫ض‬-‫ص‬-‫س‬-‫ز‬-‫ط‬-‫د‬-‫ت‬-‫ظ‬-‫ذ‬-‫ث‬-‫ر‬-‫ل‬-‫ن‬-‫ف‬-‫ب‬-‫م‬-‫و‬-‫ا‬-‫ي‬-‫أ‬
Beliau menggunakan metode nidzam al-sauti (sistem fonetik). Metode ini merupakan model penyusunan
kamus pertama yang diperkenalkan oleh beliau. Al-Khalil menyusun perkataan yang berhasil beliau
kumpulkan dengan cara mengatur urutan perkataan secara tertib berdasarkan urutan huruf yang akan
muncul dari makhraj huruf (tempat keluarnya huruf hijaiyyah). Beliau tidak menggunakan metode
susunan alphabet kerana menurut beliau, sebuah huruf hanya merupakan simbol dari suara, dan suara
adalah karakter dasar dari sesebuah bahasa. Kemudian setiap huruf ini dijadikan abwab (bab).
Perkataan Arab terbina dari 4 jenis suku kata (wazan) sama ada dari segi kata kerja (KK) dan kata nama
(KN). Al-Khalil telah membahagikan kepada beberapa bab iaitu:
 Biliteral (‫ابب‬‫الثنائي‬‫املضاعف‬) : terdiri dari 2 suku kata - ‘bal’, ‘hal’, ‘qad’
 Triliteral (‫ابب‬‫الثالثي‬‫الصحيح‬‫املعتل‬‫و‬‫وابب‬‫اللفيف‬) : terdiri dari 3 suku kata - ‘dakhala’, ‘kharaja’, ‘jalasa’
 Quadriliteral (‫ابب‬‫ابعي‬‫ر‬‫ال‬) : terdiri dari 4 suku kata - ‘dahraja’, ‘hamlaja’, ‘aqraba’
 Quinquiliteral ( (‫ابب‬‫اخلماسي‬ : terdiri dari 5 suku kata - ‘ismankala’, ishanfara’, ‘isbakarra’
Kamus ini telah menjadi rujukan oleh pelbagai ahli linguistik antaranya Abu Nasr Isma'il atau lebih
dikenali sebagai al-Jauhari yang telah menulis al-Sihah fi al-Lughah.

15. Majdi Ibrahim
2008
Madkhal ila cIlm al-cArud wa al-Khafiyah
Kuala Lumpur
Matbacah al-Jamicah al-Islamiyyah al-
cAlamiyah bi Maliziyya.

16. SOROTAN KAJIAN
Berdasarkan penulisan Majdi Ibrahim (2008) di dalam Madkhal ila Ilmu
al-Arud wa al-Qafiyah, secara keseluruhannya buku ini membincangkan
mengenai 3 Bab, iaitu tentang ilmu arud, bahar syair dan ilmu qafiyah.
Antara perkara yang turut disertakan dalam buku ini ialah latar
belakang Khalil ibn Ahmad al-Farahidi. Biodata beliau merangkumi
nasabnya, guru-guru dan murid-muridnya, kezuhudan dan akhlaknya,
pendidikannya, kata-kata dan syairnya, kitabnya dan kewafatannya.

17. Secara keseluruhannya, Ilmu Arud ialah satu ilmu untuk mengetahui
sebuah wazan syair sama ada ia benar atau tidak, dan perubahan
wazan syair dari beberapa zihaf atau illat. Selain itu, ilmu ini juga
mempunyai banyak faedah, salah satunya untuk membezakan antara
syair arab dengan prosa. Pengasas ilmu Arud ialah Khalil ibn Ahmad al-
Farahidi. Beliau dilahirkan pada tahun 100H di Basrah dan wafat pada
tahun 175H. Khalil merupakan salah seorang guru kepada Sibawaih.

18. Khalil dikenali ramai pada zamannya kerana ketinggian ilmunya. Beliau
telah memberi pendekatan kepada pelajarnya, Sibawaih untuk menulis
bukunya dalam bidang Nahu. Beliau juga telah mengehadkan
penggunaan bahasa dalam kamus yang berjudul Kitab Al-’Ain yang
banyak digunakan dan diabaikan dari Bahasa Arab. Terdapat banyak
kitab yang telah disusun oleh beliau dalam bidang syair, iaitu Kitab al-
Iqa’, Kitab aln-Nagham dan sebagainya. Kedua-dua kitab ini memuatkan
disiplin-disiplin ilmu Arudh dan qafiyah dengan lengkap.

19. Seterusnya, penulis menceritakan tentang bahar syair. Bahar adalah
wazan tertentu yang dijadikan pola dalam menggubah syair arab.
Menurut Khalil, jumlah bahar ada 15, kemudian datang pelajarnya, al-
Akhfasy, dengan menambahkan satu lagi bahar, iaitu bahar mutadari’.
Menurut penulis kitab ini, Ilmu Qafiyah adalah sebuah ilmu yang
membahas hujung kata di dalam bait syair yang terdiri dari huruf akhir
yang mati di hujung bait sampai dengan huruf hidup sebelum huruf mati.
Pembahasannya meliputi jenis-jenis qafiyah, huruf-huruf qafiyah, harakat
qafiyah dan aib qafiyah.

20. al-Makhzumi, Mahdi
1986
Al-Khalil ibn Ahmad
al-Farahidi
Bayrut
Dar al-Raid al-cArabi

21. Secara keseluruhan buku ini menceritakan tentang kehidupan al-Khalil ibn Ahmad al-
Farahidi dan sumbangannya terhadap perkembangan ilmu nahu. Buku ini terbahagi
kepada enam bab iaitu, antaranya ialah:
• Bab Pertama: membicarakan tentang al-Quran dan orang-orang muslim.
• Bab Kedua : mengisahkan tentang kehidupan al-Khalil ibn Ahmad al-Farahidi.
• Bab Ketiga : mazhab Khalil dalam penggunaan bahasa, kehidupan berbahasa dan
penggunaan lafaz dalam makna.
• Bab Keempat: penggunaan suara dalam bahasa.
• Bab Kelima : pembinaan ayat umum untuk kalimah arab.
• Bab Enam : penggunaan i’rab ataupun nahu dengan makna yang khas.

22. BAB 1 : Al-quran dan Orang-orang Muslim.
• Ramai orang muslim yang belajar al-Quran di Kufah dan Basrah.
• Di Kufah, mereka menjadikan Abi Jaafar al-Rawasi dan Khalil ibn Ahmad al-Farahidi sebagai rujukan untuk penggunaan
bahasa dalam Al-Quran.
• Di Basrah, al-Khalil merupakan salah seorang pengasas pertama dalam perkembangan aliran Basrah.
BAB 2 : Kehidupan al-Khalil ibn Ahmad al-Farahidi.
• Beliau lahir pada tahun 100H dan wafat pada 170H.
• Anak murid al-Khalil bernama Sibawaih.
• Beliau selalu mengembara bersama Sibawaih untuk menuntut ilmu dan membawa bersamanya kitab untuk mengetahui apa
yang telah dipelajari.
• Beliau dikatakan seorang yang sangat jelas dalam menyampai ilmu nahu iaitu menyampaikan dengan secara tersusun dan
mudah untuk orang lain memahami.
• Al-Khalil merupakan seorang ahli agama yang warak dan sentiasa zuhud dalam melakukan sesuatu perkara.
BAB 3 : Mazhab al-Khalil Dalam Penggunaan Bahasa, Kehidupan Berbahasa dan Penggunaan Lafaz dalam Makna.
• Beliau menggunakan sumber al-Quran, syair arab jahiliyah dan Islamiyyah dan lafaz-lafaz arab daripada penduduk arab.
• Menurut al-Khalil, sesiapa yang tidak beramal dengan bahasa, mereka tidak akan berkembang dengan persekitaran
masyarakat.
• Al-Khalil juga merupakan seorang ketua untuk sekolah-sekolah bahasa seperti sekolah Abi Ali al-Farsi dan muridnya Ibn
Junah.

23. BAB 4 : Penggunaan Suara dalam Bahasa.
• Al-Khalil menyusun makhraj huruf bersama sibawaih dengan menggunakan manhaj masing-masing dalam pembelajaran
penggunaan suara dalam bahasa.
• Beliau juga membincangkan kesan suatu huruf antara satu sama lain dari segi kekuatan dan kelemahan yang merupakan
asas pembentukan ayat yang zahir.
• Kitab al-’Ain merupakan kitab Arab pertama yang dikarang oleh al-Khalil.
BAB 5 : Pembinaan Ayat Umum untuk Kalimah Arab.
• Al-Khalil membicangkan bagaimana terbentuk kalimah arab yang mempunyai pelbagai jenis kalimah penambahan
daripada yang asal.
• Contoh, tiada dalam percakapan perkataan ‘wau’ pada awal kalimah, tiada dalam percakapan huruf akhir ‘wau’ yang
berbaris dan sebagainya.
• Selain itu, ‘waqaf’ pada hujung kalimah di mana orang arab menggunakan dalam teks arab dengan meletakkan baris mati.
BAB 6 : Penggunaan I’rab ataupun Nahu dengan Makna yang Khas.
• Dalam kitab al-Khalil ada membincangkan tentang gambaran yang jelas berkaitan dengan pembelajaran dalam perkataan
i’rab.
• Contoh, tiada huruf jar untuk setiap perbuatan, kata nama yang khusus tidak perlu kepada penambahan perkataan ‘alif’ dan
‘lam’ di hadapan kalimah dan lain-lain.
• Kaedah nahu dan ilmu i’rab yang dibina oleh al-Khalil memberikan kesan yang baik kepada pembinaan kalimah yang
tersusun dan menjadi rujukan kepada ahli-ahli falsafah yang lain.

24. Moh. Pribadi
2017
Sumbangan al-Khalil dalam perkembangan
nahwu Arab
Adabiyyat: Jurnal Bahasa dan Sastra
1(1): 73-93

25. SOROTAN KAJIAN

26. Di awal penulisan artikel jurnal ini, penulis telah membincangkan mengenai riwayat
hidup dan keperibadian al-Khalil. Walaubagaimana pun menurut penulis, tidak ada
banyak sumber yang menyatakan secara terperinci mengenai riwayat hidup beliau.
Dalam kajian Moh. Pribadi (2017) tersebut, berdasarkan penelitian dari Kitab
Sibawaih iaitu anak murid al-Khalil beliau menyimpulkan bahawa al-Khalil yang
merupakan pelopor teori istilah-istilah Nahu seperti mubtada’, khabar dan
sebagainya. Seterusnya beliau mencetuskan teori ‘amil dan ma’mul dan tanda-
tanda Nahu yang berkaitan dengan masalah i’rab dan bina’ seperti rafa’, nasab, jar
dan jazm. Manakala konsep sima’i dilakukan oleh beliau dengan cara melakukan
kaedah pendengaran dan pemerhatian terhadap penggunaan bahasa dari kalangan
masyarakat badwi yang bertutur bahasa Arab fusha yang kemudiannya dijadikan
sebagai rujukan untuk menetapkan kaedah bahasa Arab. Seterusnya selepas
melakukan pengumpulan, beliau telah menyusunnya di dalam kamus besar yang
dinamakan Kitab al-’Ain.

27. Selain itu, al-Khalil juga merupakan seorang ahli muzik Arab dan
merupakan pelopor ilmu Arud. Malah beliau telah mencipta rumus-
rumus syair Arab yang dikenali sebagai Bahr yang mempunyai 15 jenis
kaedah seperti al-Wafir, al-Hajaz, al-Mutaqarib dan sebagainya. Al-
Khalil telah menterjemahkan wazn dari imu Sorof ke wazn Arud yang
merupakan proses interpretasi al-Khalil dari ilmu bahasa ke ilmu
sastera. Secara kesimpulannya, sumbangan al-Khalil dalam bidang
penulisan dan muzik begitu besar kepada perkembangan ilmu bahasa
Arab.

28. Mullah, cAbd al-Wahhab
2001
Mucjam al-Khalil ibn Ahmad al-
Farahidi
Bayrut
cAlam al-Kutub.

29. Nasab Keturunan Khalil Ahmad :
Nama asal : Khalil bin Ahmad bin Amru bin Tamim al-Farahidi
Nama Panggilan : al-Furhudi, al-Azdi al-Yahmadi, al-Nahwi al-Basri
Pendapat al-Sayuti : Al-Farahidi dinisbahkan kepada Farahid bin Malik bin
Fahmi bin Abdullah bin Malik bin Madri bin al-Azdu
Antara pengarang-pengarangnya :
1. Kitab al-‘Ain = Matbui’
2. Kitab Faat al-Ain = Mafqudi
3. Kitab al-‘Arud
4. Kitab al-Jamlu Fi al-Nahu
Buku ini menceritakan tentang salasilah keturunan, kehidupan, percakapan, hikayat,
guru-gurunya, murid-muridnya, pengarang-pengarang, pandangan barat, khalil dan
kitab al-’Ain, dan kemusykilan.

30. Berikut adalah guru-guru
beliau :
Abu Amru bin al-Ala’
2. Isa bin Umar as-Saqafi
3. Ayub al-Sahtiyani
4. Asimu al-Ahwalu
5. Ghalib al-Qatan
Di antara murid-muridnya :
1. Sibawaih
2. Al-Kisai’
3. Al-Asmai’
4. Kisani
5. Al-Nadir bin Syamil

31. PANDANGAN TERHADAP KAMUS AL-’AIN KARYAAL-KHALIL:
•Dalam menghasilkan sesuatu ilmu, beliau banyak merujuk kepada manuskrip dan kitab-kitab yang
terdahulu.
•Beliau merupakan orang yang pertama yang menemui sesuatu hukum yang tidak pernah wujud sebelum
ini.
•Khalil meletakkan wazan-wazan syair dan menisbahkannya kepada kaum Arab.
KEMUSYKILAN PENGARANG DALAM KITAB AL-AIN :
1. Adakah Khalil mengarang seorang ‘Kitab al-’Ain’ , semua atau sebahagian sahaja ?
•Sebahagian pendapat mengatakan bahawa ini adalah benar.
•Sebahagian pendapat mengiktirafkan idea dan cara beliau diterima.
•Sebahagian pendapat menolak apa yang dibuat olehnya.
 KHALIL DAN KITAB AIN :
- Buku ini mengisahkan tentang terciptanya nama-nama buku dibuat oleh Khalil.
- Ada berpendapat sebagai Gila dan Malam, namun mereka berpendapat bahawa nama tersebut tidak sesuai untuk digunakan.
- Pendapat lain menamakan Kitab Ain bagi Khalil, di mana pada pandangan mereka Khalil dan Kitab Ain ini sangat berkait
rapat.
- Akhir sekali, mereka meletakkan nama kitab ini sebagai Kitab Ain sehingga kini.

32. Qubawah, Fakhr al-Din
1995
Kitab al-Jumal fi al-Nahwi
Halab
Jamic al-Huquq Mahfuzah

33. SOROTAN KAJIAN
 Buku ini mengisahkan tentang hasil tulisan Khalil Ahmad ibn
al-Farahidi berkaitan dengan ilmu nahu.
 Beliau telah banyak melakukan beberapa pembetulan,
menyumbangkan ilmu dengan menerangkan daripada
penyampaian gurunya serta menyelesaikan masalah-masalah
yang timbul berkaitan dengan nahu.
 Contohnya: masalah dalam perselisihan faham tentang kata
nama (isim).

34. SEJARAH KITAB AL-JUMAL FI AL-NAHWI
 Salinan kitab al-Jumal yang ditulis oleh Khalil ibn Ahmad al-Farahidi telah disalin
semula pada tahun 601H.
 Pada peringkat permulaan, salinan kitab ini berada di perpustakaan Aya Sofia,
Istanbul, kemudiannya salinan kitab ini dipindahkan ke perpustakaan yang terletak
di Mesir.
 Akhir sekali, salinan kitab itu dipindahkan ke perpustakaan Basyir Ara di Istanbul.
 Menurut terjemahan Ibn Syakir, kitab ini dinamakan al-Jumal dan diambil dari
karangan Ibn Syakir yang mempunyai 40 bentuk (wajah) berkaitan dengan hukum
‘Nasob’.
 Dalam kedudukan (Al-Tabaqat) Ibn Misa’ar, kitab ini dinisbahkan kepada Khalil
dan dinamakan ‘al-Mahalla’.
 Akhirnya, sebahagian orang Arab bersetuju dengan menamakan kitab ini sebagai
‘Al-Jumal fi al-Nahwi’.

35. KAEDAH PENGHASILAN KITAB
3 Perkara utama berkaitan perselisihan tentang ilmu Nahu:-
 Berlaku perselisihan faham dalam sesuatu perkataan atau ayat (penambahan
pengurangan), (didahulukan diakhirkan) dan juga (frasa yang berkait rapat dengan
perbendaharaan kata).
 Kebanyakkan berlaku perselisihan faham tentang huruf “‫”ب‬ dan “‫.”ق‬
 Perselisihan 2 salinan (hasil tulisan) tentang kecuaian pada asal penetapan ayat-ayat
dalam surah.
Secara keseluruhannya, dengan membaca dan memahami isi kandungan serta
huraian-huraian dan contoh-contoh yang pelbagai yang terkandung dalam Kitab al-
Jumal fi al-Nahwi ini, dapat menyelesaikan segala permasalahan yang bercanggah
terutamanya dalam fahaman mengenai ilmu nahu yang sangat penting untuk
dipelajari pada masa kini.

36. Raja’i, Ahmad
1999
Awzan al-Alhan bi Lughah
al-Arud
Suriah
Dar al-Fikr

37. Buku ini menceritakan tentang wazan melodi dalam ilmu arud.
BUKU INI
MENGANDUNGI
4 BAB
BAB PERTAMA
- Teori Pandangan
BAB KEEMPAT
- Irama-irama Muzik dan Syair
Bab Ketiga
- Rima Kontemporari
BAB KEDUA
- Rima-rima Arab Terdahulu

38. RINGKASAN
BUKU • Khalil bin Ahmad al-Farahidi mengatakan bahawa semasa pengajiannya
terhadap bahar syair arab tersebut melodi bahar arud berbeza dengan melodi
muzik yang lain.
• Selain daripada itu, melodi bahar yang diperkatakan merupakan sesuatu yang
tidak dapat digambarkan dan tersangat unik berbanding melodi muzik yang lain.
• Dalam pada itu, bahar syair arab ini mempunyai wazannya yang tersendiri.
• Untuk menyingkap dengan lebih mendalam ilmu arud dalam buku ini, Khalil ibn
Ahmad al-Farahidi telah mengaturkan bahar-bahar syair dan telah memberi
kesan kepada para penyair.

39. SAMBUNGAN RINGKASAN
 Bahar syair ini tidak banyak seperti melodi muzik arab yang lain.
 Kebanyakan penyair arab ini akan bergantung dengan melodi bahar
yang di perkenalkan oleh Khalil ibn Ahmad al-Farahidi untuk
melagukan setiap syair mereka iaitu sebanyak empat belas sahaja.
 Terdapat banyak percampuran rima di dalam muzik arab yang
terdahulu khususnya dalam aturan dan tanda-tanda wazan, sehingga
memberi kesan ke atas rima tersebut.

40. al-Zabidi, Isra’Yasin Hassan
2009
Athar Khalil ibn Ahmad al-Farahidi fi al-
Mazhab al-Kufi
Oman
Dar Safa li Nashar

41.  Buku ini mengisahkan pengaruh Khalil Ahmad al-Farahidi khususnya dalam mazhab Kufi.
Dalam bab yang pertama m/s 9-23 pada mulanya menceritakan aliran Basrah di mana ilmu
nahu tumbuh dan berkembang di tangan para ulama Basrah pada awal perkembangannya,
ilmu nahu masih merupakan ilmu dengan lingkup yang kecil. Abu al-Aswad
menemukannya dan kemudian dikuatkan oleh Imam Ali r.a. Pada masa perletakan dan
penyusunan yang terjadi di Basrah, ada beberapa faktor yang mendorong ulama-ulama di
kota ini melakukannya. Di antaranya adalah faktor agama, nasionalisme Arab dan juga
faktor sosiologi. Faktor agama sangat terkait erat dengan keinginan atau tanggungjawab
para ulama untuk menjaga dan menyampaikan al-Quran agar terhindar dari kesalahan.
SOROTAN KAJIAN

42. Khalil Ahmad mengembangkan Ilmu Nahu
sehingga dengan kata lainnya bahasa Arab benar-
benar menjadi bahasa ilmiah dan dapat dipelajari
secara metodologi dan sistematik.
Khalil tidak saja melengkapi dan
memperluas teori-teori Abu Aswad dan
para muridnya, tetapi secara
spektakuler telah mencetuskan teori
baru, iaitu tentang Mubtada’, Khabar,
Kana, Inna dan saudara-saudaranya
berserta fungsi dan cara kerja masing-
masing
Ia juga merumus al-fael dan berbagai
jenis al-maf’ul, al-khal, al-tamyiz, al-
tawabi’, al-Nida’ berikut jenisnya,
kata benda (tanwin musharif) dan
sebaliknya. Semuanya ia definisikan
dan disusun metode-metodenya
secara rapi.
Ia membuat teori-teori bahasa lain
yang kemudian disebut dengan Ilmu
Sorof. Ia kategorikan semua (yang kita
kenal sekarang dengan thulasi, ruba’i,
khumasi dan lain-lain).
BAB 2 :

43. Fungsi Nahu
Kata Nama
Abwab NahwuMakna imbuhan Nahu
Gaya Bahasa Nahu
Kata Kerja
Terdapat didalamnya fe’el iaitu perbuatan,
fa’el iaitu pelaku dan maf’ul iaitu pemangsa
dan tidak akan marfu’, mansub, majrur atau
majzum kecuali dengan sebab pelaku rafa’
atau nasab
Antara tanda yang membezakan
isim makrifah adalah dengan
memasukkan ‘alif laf’ dan ianya
cukup untuk menunjukkan sifat
Contoh fe’el madhi : menunjukkan peristiwa
berlaku pada masa bercakap/kejadian
Contoh uslub takjub
Iaitu suatu emosi dalam diri apabila
merasakan sesuatu yang
mengagumkan ,mempunyai 2
bentuk : 1) ma af’aluhu 2) af’il bih
Contoh istisna’
Mengeluarkan sebahagian daripada semua
atau cukup dengan 1 kalimah didalamnya
mengandungi ‘kecuali’
Ulama telah meletakkan setiap lafaz dan huruf
mempunyai makna dan menunjukkan mereka
mengambil makna tersebut daripada
penggunaan yang berbagai daripada lafaz dan
huruf yang terdapat dalam aliran basrah yang
dijelaskan dalam aliran kufi .

44. Dua aliran utama iaitu Basrah dan Kufah keduanya tidak dapat disangkal sebagai
bahagian kajian nahu. Seandainya aliran Basrah disebut sebagai sumber dasar
nahwu maka aliran Kufah merupakan mata rantai dari mengukuhkan kajian nahu
terutama dengan ciri khas tertentu yang terkadang merupakan pendekatan yang
berdiri diametral dengan aliran Basrah.
Secara sederhana dapat dikatakan perbezaan kedua aliran nahwu tersebut
terletak pada perbedaan metodologi yang digunakan oleh keduanya. Aliran Basrah
dalam banyak hal lebih berupaya menciptakan kaedah berdasarkan banyak
contoh. Dengan demikian aliran Basrah menganggap contoh yang sedikit tidak
dapat dijadikan dalil atau paling tidak mereka menganggap hal itu sebagai sesuatu
yang syadz. Berlawanan dengan aliran Basrah, aliran Kufah lebih menganggap
bahasa yang benar haruslah sebagaimana diriwayatkan oleh penuturnya biar
mana walaupun syaadznya riwayat itu .

45. Zahid, Zuhayr Ghazi
2001
Buhuth fi Lughah al-Syacir wa
al-cArud
Bayrut
cAlam al-Kutub.

46. PERKEMBANGAN ILMU ARUD
1. Ilmu Arud Sebelum Khalil
Istilah Arud ini telah dikenali secara sedikit oleh individu dahulu
sebelum Khalil seperti Qasidah, lagu (Bahar), dan rangkap (Bait) sajak
sepertimana yang terdapat istilah yang mengkhususkan kepada Qafiyah
dalam Nusus. Contohnya, Qafiyah sangat terikat dengan rangkap,
manakala bagi Qasidah dan sajak adalah jarang digunakan. Bagi Rowi
dan ayat yang jelas adalah khusus seperti Iqwa’, Sanad dan Ikfa’.
Adapun dalam istilah Arud penggunaan makna bahasa dan juga nas
tidak dilakukan sebelum Khalil, tetapi mereka menggunakan istilah ini
untuk menunjukkan bukti yang telah ditetapkan dalam baris-baris sajak
sepertimana yang telah dihasilkan Khalil.

47. 2. Penetapan Ilmu Arud di Basrah
 Pada permulaan kurun ke-2 telah berlaku satu gerakan penguatkuasaan dalam pembetulan
bahasa, riwayat syair, tulisan, pembacaan yang dilakukan oleh Syeikh untuk diperbetulkan.
 Khalil telah menetapkan baris-baris (wazan) Syair Arab dengan menghasilkan suatu
kaedah, pola-pola dan istilah-istilah Arud yang merupakan suatu kesenian dalam sajak
yang semakin berkembang dalam Syair Arab.
 Perkembangan syair telah bermula dari (Saja’( kepada asal (Rajaz), kemudiannya ia
semakin berkembang dalam lagu-lagu (Bahar) dalam syair Arud seperti Tawil, Basit, Wafir
dan Kamil.

48. 3. Sumber Terpenting Khalil
 Beliau telah merujuk beberapa orang Syeikh dan dijadikan sebagai rujukan dalam penghasilan ilmu
Arud, Antaranya ialah:-
o Syeikh Abu Amru bin al-Ula’ (Linguistik yang digunakan oleh Penyair).
o Isa bin Umar al-Rowi (Bacaan dan struktur ayat dalam Nahu).
o Asim bin Abi al-Nujud dan Ibn Kathir (Huruf-huruf Rowi).
 Beberapa buah sekolah dan masjid juga sumber terpenting Khalil kerana terdapatnya kumpulan
bulatan (halaqah) para Syeikh.
 Beliau juga telah mendampingi para ulama, para penyair di Basrah untuk mengetahui tentang i’rab
dan juga kefasihan bahasa yang sesuai dalam riwayat syair serta keseniannya.

49. 4. Pandangan Khalil terhadap Ilmu Arud
3 ASAS PENTING:-
(a) Suatu pengertian linguistik bahasa yang luas dan menyeluruh berkaitan dengan asas
bahasa yang terdiri daripada sebutan suara, maqati’ (kegiatan yang berkaitan dengan
potongan-potongan irama puisi) dan pembentukan baris (wazan).
(b) Qiyas dalam ilmu Sorof sangat membantu dalam persoalan-persoalan ilmu nahu dan
juga membantu dalam pengungkapan wazan sesuatu Syair bersesuaian dengan muzik dan
irama yang digunakan.
(c) Tafsiran yang digunakan oleh seseorang dalam menzahirkan makna bahasa bercanggah
dari kaedah syair yang sebenar kerana mereka menyebut syair tersebut hanyalah melalui
apa yang dirasa (tabiat).

50. 5. Ilmu Arud selepas Khalil
- Ilmu Arud semakin berkembang luas dan mudah para pelajar untuk mempelajarinya khususnya
dalam pembacaan teks syair Arab.
- Ibn Rasyiq menjelaskan: gambaran pembelajaran ilmu Arud dapat dilihat bahawa Khalil
merupakan orang pertama yang menghasilkan wazan, menghimpunkan ‘Arud-Arud’ dan ‘durub-
durub’ dalam satu kitab iaitu “al-Arud”.
- Al-Jauhari juga menyatakan Khalil telah melakukan perubahan juzuk dalam huruf badal iaitu dari
8 huruf kepada 7 huruf, apabila dikurangkan dari juzuk (‫)معموالت‬ dan digunakan wazan (‫لن‬ ‫.)مستفع‬
- Pembelajaran ilmu Arud yang diasaskan Khalil dapat memudahkan untuk memahami penerangan
ilmu nahu yang merupakan asas bagi mempelajari ilmu Arud.

51. Hassina, A., Zaia, A. & Mazari A.C. 2010. Al-Khalil: The Arabic linguistic ontology
project. Conference: Proceedings of the International Conference on Language
Resources and Evaluation, hlm. 3826-3829.
Haywood, J.A. 1960. Arabic Lexicography: It’s History, and Its Place in the General
History of Lexicography. Leiden: E.J. Brill.
Majdi Ibrahim. 2008. Madkhal ila cIlm al-cArud wa al-Khafiyah. Kuala Lumpur:
Matbacah al-Jamicah al-Islamiyyah al-cAlamiyah bi Maliziyya.
al-Makhzumi, Mahdi. 1986. Al-Khalil ibn Ahmad al-Farahidi. Bayrut: Dar al-Raid al-
cArabi.
Moh. Pribadi. 2017. Sumbangan al-Khalil dalam perkembangan nahwu Arab.
Adabiyyat: Jurnal Bahasa dan Sastra 1(1): 73-93.

52. Mullah, cAbd al-Wahhab. 2001. Mucjam al-Khalil ibn Ahmad al-Farahidi. Bayrut:
cAlam al-Kutub.
Qubawah, Fakhr al-Din. 1995. Kitab al-Jumal fi al-Nahwi. Halab: Jamic al-Huquq
Mahfuzah.
Raja’i, Ahmad. 1999. Awzan al-Alhan bi Lughah al-Arud. Suriah: Dar al-Fikr.
al-Zabidi, Isra’ Yasin Hassan. 2009. Athar Khalil ibn Ahmad al-Farahidi fi al-
Mazhab al-Kufi. Oman: Dar Safa li Nashar.
Zahid, Zuhayr Ghazi. 2001. Buhuth fi Lughah al-Syacir wa al-cArud. Bayrut: cAlam
al-Kutub.