2. Inleiding
Vroeger stond de psychische geneeskunde
(de psychiatrie) tegenover de somatische
geneeskunde
Modern neurowetenschappelijk onderzoek
toont aan dat beide aspecten van de
geneeskunde veel dichter bij elkaar staan
dan vroeger werd gedacht
3. Het stress-systeem vormt
een verbinding tussen
psychiatrie en somatische
geneeskunde
4. OUTLINE
1. Stress: een neurobiologisch „tweesnijdend
zwaard‟
2. De ontwikkeling van het stress-systeem:
risico‟s en kansen
3. Stress, depressie, en lichamelijke ziekten:
een vicieus samenspel
4. Wat kunnen we zelf bijdragen tot een
gezonde „oude dag‟?
5. 1.
Stress:
een neurobiologisch
‘tweesnijdend zwaard’
6. Wat is stress ???
stress verwijst naar reële,
of gepercipieerde bedreiging
van ons fysiek /psychisch
evenwicht
7. We hebben een neurobiologisch stress-
systeem dat ons helpt…
...om in evenwicht te blijven
ondanks steeds wisselende
fysieke en psychische
omstandigheden
„allostasis‟ (B.S. McEwen)
8. Allostasis
„Gelijkblijven
doorheen
voortdurende verandering‟
„Dynamische aanpassing aan
steeds wisselende fysische en
psychische omstandigheden‟
9. Ons brein bestuurt
ons stress-systeem…
…via een onderlinge interactie van
stresshormonen, neurotransmitters,
neuropeptiden, immuuncellen,
cytokines…
11. Belangrijke hersenstructuren
van het stress-systeem
De amygdala brengt de stress-respons
op gang (alarmbel)
De hippocampus zorgt vooral voor
– het afsluiten van de stressrespons
– het stress-geheugen
De prefrontale cortex houdt de stressrepons
in toom (hogere mentale functies)
12. Sleutelhormonen van
het stress-systeem
Sympathisch (LC-NA) systeem produceert
adrenaline / noradrenaline, die zorgen voor
de onmiddelijke reactie op bedreiging
(vecht/vlucht respons)
HPA-as produceert cortisol, die zorgt
voor volhouden van de stress-respons
(coping)
15. (1) „alarm‟ fase :
amygdala / hippocampus
locus coeruleus
sympathisch zenuwstelsel
adrenaline / noradrenaline:
bereiden lichaam
voor op „vechten
of vluchten‟
16. (2) „coping‟ fase
amygdala / hippocampus
hypothalamus-
hypofyse-
bijnierschors (HPA-as)
cortisol: houdt „brandstof‟op peil
om vol te houden
18. Het stress-systeem beschermt,
maar kan ook beschadigen…
Bij fysieke of mentale druk of belasting…
helpt het stress-systeem ons evenwicht
te vrijwaren, maar…
datzelfde systeem
kan zich in bepaalde omstandigheden
tegen ons keren
….en ons ziek maken
19. Allostasis kan omslaan
naar „allostatische
belasting‟…
20. Waarom kan stress ons ziek
maken ?
„hoewel we al eeuwenlang
cultuurwezens zijn…
reageert ons stressfysiologisch systeem nog
steeds alsof we in het oerwoud leven…‟
„als je elke dag ervaart als een spoedgeval,
zal je vroeg of laat de prijs betalen...‟
Robert Sapolsky
21. ons stress-systeem heeft nog steeds een
- evolutionair gezien - primitief karakter
ons stress-systeem heeft een dwingend karakter
(wordt geactiveerd ook al is er geen
levensbedreiging)
bottom-up circuits (limbisch systeem hersenschors)
zijn sterker „bedraad‟ dan top-down circuits
(hersenschors limbisch systeem)
ons stresssysteem is vooral voorzien op
acute (niet op chronische) bedreigingen
22. Hoe kan het stress-systeem
ons ziek maken ?
Stresskan pathogene effecten
uitoefenen via:
– psychofysiologische mechanismen
(spierhypertonie, sympathische arousal,
hyperventilatie, slaapstoornissen…)
– verstoring van hormonale,
immunitaire, en pijncontrole systemen
23.
24. Voorbeeld van hormonale stress-respons
waarbij „bescherming‟ door cortisol
omslaat naar „beschadiging‟:
de zalmen story
25. Een belangrijk mechanisme van
„allostatische belasting‟…
is een te langdurig / te hoog
cortisol niveau
26. Volumeverandering van de hippocampus van chronisch
gestresste apen, onder invloed van hoge cortisolniveau„s
pre post
Kortere en minder vertakte
dentrieten
27. Ook bij de mens beschadigt
teveel of te langdurig cortisol
de hippocampus, met als gevolg
» Minder goed afsluiten van de stressrespons,
met meer kans op angst, depressie
» Geheugenproblemen
» Lichamelijke nadelige gevolgen
van langdurig hoge cortisolniveau‟s:
verhoogde vatbaarheid voor infecties
meer abdominaal vet
hartinfarct, diabetes…
28. In welke omstandigheden is
stress het meest ziek-makend ?
wanneer chronisch, of te intens
hulpeloosheid / hopeloosheid
(geen controlegevoel, geen uitzicht
op beterschap)
gebrek aan familiale/sociale steun
(inclusief „slechte start in het leven‟)
gepaard met negatieve levensstijlfactoren
29. Vicieuze cirkel tussen stress en
negatieve levensstijl
snoepen
roken
weinig bewegen
alcohol
vijandig- Stress
heid
Weinig slapen
workaholisme
30. Stress ongezonde leefgewoontes,
bijvoorbeeld:
– Snoepen als men zich gefrustreerd voelt
– Roken om spanning kwijt te raken
– Alcohol om depressieve gevoelens weg te spoelen
– Te weinig slapen door te blijven piekeren
– Passief liggen zappen om problemen te vergeten
– Werken om te verwerken…
31. ….maar ook omgekeerd :
– onevenwichtig eten
– roken
– teveel alcohol
– te weinig slaap
– te weinig beweging
– vijandige attitude
– roofbouw plegen op het lichaam …
nefaste invloed
op het stress-systeem
32. Dit alles kan leiden tot…
“ Stress- en
levensstijlgebonden
ziekten “
34. De kwaliteit van het ouderlijk gezinsmilieu
bepaalt („programmeert‟) – in samenspel met
genetische factoren –
de veerkracht en prikkelbaarheid („setpoint‟)
van het zich ontwikkelende
stress-systeem van het kind
35. Dieronderzoek…
Ratjes die veel gelikt werden…
...waren later „moediger‟ (probeerden langer op
een drijvend plankje te kruipen)
…en „slimmer‟ (vonden beter hun weg
in een doolhof)
…en gingen minder vroeg dood
…dan hun „ongelikte‟ soortgenootjes
36. De mate van gelikt worden …
…beïnvloedt de genetische expressie
van de cortisol-receptoren op hippocampus
die instaan voor afsluiting van
stress-respons
Meaney MJ, Szyf M. Environmental programming of stress responses through DNA
methylation: life at the interface between a dynamic environment and a fixed genome.
Dialogues Clin Neurosci. 2005;7:103-23.
37. Onderzoek bij de mens…
Fysieke/emotionele verwaarlozing of geweld
en/of seksueel misbruik leidt tot
een hoger risico op
– angsttoornissen, (waaronder
posttraumatische stress-stoornis)
– depressie
– cognitieve stoornissen, te wijten aan
atrofie van de hippocampus
–Stress-gerelateerde somatische
ziekten ?
38. Niet alleen postnatale, maar ook prenatale
problemen (stress/angst/depressie)
bij de moeder
…kunnen blijvende sporen kan nalaten
in het zich ontwikkelende
stress-systeem
van het kind
40. “ Een slechte start in het leven…
is misschien wel de voornaamste
oorzaak
van een voortijdige dood”
Felitti et al. Relationship of childhood abuse and household
dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The
Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. Am J Prev Med 1998;
14: 245-258.
44. Depressie is pathofysiologisch gebaseerd op
„op hol slaan‟ van stresshormonen
(vooral cortisol)
Hierdoor raken de
stemmingsregulatiemechanismen
in het limbisch systeem,
(met neurostransmitters zoals serotonine,
noradrenaline en dopamine)
uit balans
45. Ook genetische gevoeligheid
speelt mee…
Recent werd een polymorfisme in het
serotoninetransporter-gen ontdekt
dat de kwetsbaarheid voor het depressogene effect
van negatieve life events
bepaalt
twee lange varianten: weinig kwetsbaar
twee korte varianten: zeer kwetsbaar
lange en korte variant: matig kwetsbaar
Caspi A. et al., Science, 2004
48. via hoge cortisolspiegels leidt onbehandelde
depressie tot nadelige effecten op:
– hersenfunctie (atrofie van hippocampus
en prefrontale cortex)
– immuunsysteem (infecties, kanker?)
– metabolisme (buikvet, type 2 diabetes, osteoporose)
– cardiovasculair systeem (hypertensie, atherosclerose,
hartinfarct, CVA)
„Depression is a disease of the mind,
the brain, and the body‟ (P. Gold & D. Charney)
49. Er ontstaan vaak vicieuze cirkels tussen
chronische, onbehandelde depressie
en diverse lichamelijke aandoeningen
– Obesitas
– Hartinfarct
– Type 2 diabetes
– Infecties
– CVS/fibromyalgie
– Cognitieve achteruitgang…
57. Hoe ons stress-systeem
„in goede doen‟ houden ?
Onze genetische basis kunnen we
niet wijzigen…
Desalniettemin kunnen we
allostatische belasting
in grote mate vermijden,
en zo voorkomen
dat we reeds op relatief jonge leeftijd
geïnvalideerd woden door
stress- en levensstijl gerelateerde
psychische of lichamelijke ziekten
58. Indicatoren van „allostatische
belasting‟
Te hoge bloeddruk
Lendenomtrek (buikvet)
HDL/LDL cholesterol ratio >5
Te hoog glycosyleerd hemoglobine
Te hoog cortisol in urine
Te hoog adrenaline in urine
59. Allostatische belasting kan worden
voorkomen of verminderd door
(1) Gezonde levensstijl nastreven
(2) Familiaal/sociaal leven verzorgen
(3) Stressniveau laag houden,
controlegevoel hoog houden
60. “The finding that obesity and type 2 diabetes are
associated with cognitive decline and mood
disturbances is not widely acknowleged by the
general public. Nor is there a great public
awareness that significant lifestyle changes can
modify the risk of dementia and depression in
later life…”
Hendrickx, McEwen & van der Ouderaa. Metabolism, mood and cognition in
aging: the importance of lifestyle and dietary intervention. Neurobiol Aging
2005, 26S, S1-S5
63. Ratten onder stress die verplicht werden te
bewegen, vertoonden positieve effecten op
– de hersenontwikkeling
» produceerden meer neurotrofines (BDNF en NGF)
in de hippocampus met gunstig effect op
neurogenese
– het immuunsysteem.
» betere activiteit van lymfocyten
en macrofagen
64. Larson EB et al. Exercise is associated with reduced risk
for incident dementia among persons 65 years of age and
older. Ann Intern Med 2006; 144: 73-81.
CONCLUSION: These results suggest that
regular exercise is associated with a delay
in onset of dementia and Alzheimer disease,
further supporting its value for elderly persons.
65. “ Toen mijn oma 60 werd
besloot ze elke dag 5 km te gaan wandelen
ze is nu 75 en
we weten bij God niet waar ze zit ”
Affiche in het bejaardentehuis van
mijn schoonmoeder zaliger
66. “No sports, just whisky
and cigars”
(Winston Churchill)
…maar hij betaalde
een levenslange zware prijs
onder de vorm
van zware depressies
68. Uit proeven met ratten bleek dat
combinatie van stress en vetrijk dieet…
– cortisol spiegels sterker verhoogde
– herstel van de HPA-as na stress verstoorde
– leidde tot verstoorde glucose tolerantie
69. Vermijd overgewicht
Eet gevarieerd, vermijd verzadigd vet
Wees kritisch tegenover „voedingshypes‟,
vitaminesupplementen, kruidenmengsels,
ontgiftingskuren…
Zwarte thee zou beschermen tegen hartaandoeningen
(minder inflammatie en plaatjesactivatie) ???
(Steptoe A et al. Artheroslerosis, 2006;
Psychopharmacology, 2006)
Koffie zou beschermen tegen type 2 diabetes ???
(Smith B et al. Diabetes Care 2006)
71. Afgezien van de gekende risico‟s voor
longkanker …
…drijft nicotine het sympathisch systeem
en HPA-as op
...en versterkt op lange termijn
de risico‟s voor hart- en vaatziekten,
en diverse andere kankers
72. Matig alcoholgebruik beschermt
tegen hartziekte, en mogelijk ook
tegen Alzheimer…
Alcoholverslaving gaat echter gepaard met
duidelijk gestoord functioneren van HPA-as
(eerst over-activiteit, later onder-activiteit)
74. Een verstoord slaappatroon is
een belangrijke „stressor‟ die leidt tot
– verhoogde sympathische (en verlaagde
parasympathische) tonus
– verhoogd cortisol s‟avonds
– verminderde immuunfunctie
– verstoord mentaal herstel (REM slaap)
en fysiek herstel (non-REM slaap)
75. Uit dieronderzoek blijkt dat slaapdeprivatie leidt
tot verhoging van corticosterone
wat remmend werkt op neurogenese ter hoogte van
de hippocampus
E. Gould et al.
Proceedings of the National Academy of Sciences,
2007.
et al.
77. Familiale en sociale steun
is een belangrijke „talisman ‟
tegen risico‟s op depressie…
…maar ook tegen stressgerelateerde
cardiovasculaire, metabole en
immuun-aandoeningen
(B.S. McEwen)
78. Dieronderzoek:
– Jonge apen met veel „speelkameraden‟
hadden lagere cortisolniveaus
Humaan onderzoek:
– Bij publieksoptreden...
hadden sprekers een minder sterke cardiovasculaire
respons wanneer een steunende figuur
in publiek aanwezig was
– Epidemiologische studies toonden aan:
» koppels leven langer dan singles
» getrouwde mannen (in mindere mate ook
getrouwde vrouwen) leven langer dan
ongetrouwde…
79. Wondgenezing verliep de helft trager
bij koppels die op vijandige manier
met conflicten omgingen…
Kiecolt-Glaser JK et al. Hostile marital interactions,
proinflammatory cytokine production, and wound healing.
Arch Gen Psychiatry. 2005;62:1377-84.
80. Recent onderzoek wijst erop
dat eenzaamheid een factor is
die het risico
op de ziekte van alzheimer
doet toenemen
Wilson RS et al. Loneliness and risk of Alzheimer disease.
Archives of General Psychiatry, 2007; 64: 234-240
82. Er worden steeds duidelijker verbanden gevonden
tussen hoge mate van
– neuroticisme
– negatieve affectiviteit
– introversie
en diverse vormen van somatische morbiditeit
(cardiovasculaire, vroegtijdige
hersenveroudering…)
en hogere mortaliteit
Denollet J et al. Am J Cardiol 2006
Wilson RS et al. Neurology, 2003
83. Optimisme en
gezond oud worden…
Nun study
– Bij intrede in klooster maakten nonnen „levensscript‟
– Decennia later
bleek er een correlatie tussen levensduur
en aantal „optimistische‟ woorden
Zutphen study
– Bij 1000-tal bejaarden werd correlatie gevonden
tussen dispositioneel optimisme
…en depressie, en mortalititeit (speciaal cardiovasculaire
mortaliteit)
Danner DD et al. J Pers Soc Psychol 2001; Gilthay EJ et al,
Arch Intern Med 2006; Steptoe A et al. Br J Health Psychol, 2006
84. „Vuistregels‟…
Stel realistische doelen
Streeft basale tevredenheid na
Relativeer
Wees optimistisch
Bekijk veranderingen als uitdagingen
Wees vriendelijk, eerlijk en open
Wees geëngageerd
Werk hard maar hou controle
Let op de signalen van uw lichaam…
86. Chronische stress
Onbehandelde depressie…
leiden niet alleen tot veel
emotionele ellende…
maar tot reële gezondheidsrisico‟s,
via hoge (of te lage) cortisolniveau‟s...
...die kunnen vermeden worden
met adequate therapeutische aanpak
88. „Take-home messages‟
Stress is inherent verbonden
met leven en overleven
Het stress-concept maakt
een scherpe scheiding tussen
lichaam en geest overbodig
89. Ons stress-systeem helpt ons psychisch én
lichamelijk in evenwicht te blijven,
ondanks continu veranderende omstandigheden
Het stress-systeem kan zich ook
tegen ons keren
en onze gezondheid ondermijnen
90. Chronische stress en een ongezonde levensstijl
vormen vaak een vicieuze cirkel
De ontwikkeling van ons stress-systeem wordt
– al van in de moederschoot – gestuurd
door een samenspel van genen
en ervaringen
91. Depressie begint vermoedelijk met een
overbelasting van het stress systeem (in
combinatie met genetische kwetsbaarheid)
En dit mondt uit in een kettingreactie van
neurobiologische verstoringen met psychische
en lichamelijke weerslag
92. Door de toenemende vergrijzing
zullen stress- en levensstijlgebonden ziekten
in de toekomst
een steeds groter probleem vormen
We kunnen zelf bijdragen (en ons zonodig
laten helpen) tot het optimaal functioneren
van ons stress-systeem,
… en zo onze kansen vergroten
op een gezonde oude dag
