1. XVIII. YÜZYILDA LÂT‹N HARFLER‹YLE
YAZILMIfi FRANSIZCA-TÜRKÇE B‹R SÖZLÜK
A 18th Century French-Turkish Dictionary in Latin Alphabet
Dictionaire Turco–français au XVIII. siècle
qui a été écrit en lettres latins
Yard. Doç. Dr. Mehmet GÜMÜfiKILIÇ*
ÖZET
Fransa’n›n Osmanl› Devletiyle yapt›¤› ve tarihte kapitilasyonlar ad›yla bilinen anlaflmadan sonra,
Frans›zlar, zengin Osmanl› ülkelerinde ticaret yapabilmenin yollar›n› arad›lar ve bunun için de Fransa’dan
Osmanl› ülkelerine gelip gittiler. Yabanc› bir ülkede iyi ticaret yapabilmenin en önemli yolu, o ülkenin dilini
bilmektir. Bu yüzden Frans›zlar, Osmanl› topraklar›nda Osmanl› devletiyle olan iliflkilerini yerli halk›n dili-
ni iyi bilen ve ayn› zamanda Do¤u uzman› olan özel yetifltirilmifl görevlilerle sürdürmeyi düflünmüfl ve bunun
için de dil o¤lanlar› ad›yla an›lan tercümanlar yetifltirmek amac›yla 18 Kas›m 1669 y›l›nda Fransa meclisi-
nin ald›¤› kararla ‹stanbul’da Dil O¤lanlar› adl› okulu açm›fllard›r.
Makalemizde, Osmanl› ülkelerinde ticaret yapan ve buralarda yaflayan Frans›zlara yard›m etme, Dil
O¤lanlar› adl› okulda ö¤renim gören Frans›z gençlerine kaynak olma gayesiyle, P.F. Viguier adl› bir Frans›z
taraf›ndan yaz›lan ve 1790 y›l›nda ‹stanbul’da bas›lan Elemens de la Langue Turque “Türk Dilinin Eleman-
lar›” adl› Frans›zca-Türkçe gramer kitab›n›n 355-456. sayfalar› aras›nda bulunan, içinde Lâtin harfleriyle 18.
yüzy›l Türkçesinde geçen Türkçe kelimelerin verildi¤i François-Turc adl› sözlü¤ün; Türk dili ve dolay›s›yla
Türk kültür tarihi bak›m›ndan tafl›¤› önem ve bu sözlü¤ün özellikleri üzerinde durulacakt›r.
Anahtar Kelimeler
18. Yüzy›l Türkçesi, Frans›zca-Türkçe Sözlük, Tarihî Sesbilgisi, Halk Dili, ‹stanbul Türkçesi.
ABSTRACT
After the treaty between the state of Ottoman and France which is known as capitulations in history,
France seek the opportunity of trading in rich Ottoman lands and for this purpose they came and went to pro-
vinces of Ottoman. The best way of making trade with a foreign state is knowing its language. So French plan-
ned to maintain its relationships with Ottoman State by using orientalists who were educated and knew the
languages of native people very well. Therefore they opened the school named as Language Boys in Istanbul
with the desician given by the Parliament of France in 18 November 1669 in order to educate translators cal-
led language boys.
In my paper it’ll be considered about the specialites and importances of the dictionary called François-
Turc with the respects of Turkish language, consequently Turkish culture history in which there are Latin
printed Turkish words that were used in 18th century Turkish between the pages (355-456) of the grammer
book named as Elemens de la Langue Turque “The Elements of Turkish Language” that was written by a
French called P.F. Viguier for the purpose of helping French who were trading with Ottomans and living in
the Ottoman lands and giving a basic material for the students in the translation school that is called Lan-
guage Boys.
Key Words
18th Century Turkish, French-Turkish Dictionary, Historical Phonology, Provincial Language, ‹stanbul
Turkish.
* Fatih Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü
Millî Folklor 25

2. Y›l: 14 Say›: 54
G‹R‹fi olan münasebetlerinde önemli bir yer
Fransa, Osmanl› Devleti’yle yap- edindiler. Fransa’dan Osmanl› ülkele-
t›¤› ve tarihte kapitilasyonlar ad›yla rine gelen seyyahlar da tercümanlar›n
bilinen anlaflmadan sonra zengin Os- rehberli¤inden ve verdikleri de¤erli
manl› ülkelerinde kendi ç›karlar›na bilgilerden faydalan›yorlard›. Dil O¤-
uygun bir flekilde ticaret yapabilmenin lanlar› okulunun aç›lmas›ndan sonra
yollar›n› arad› ve bu yüzden, genellik- buradan yetiflen tercümanlar sayesin-
le denizyollar›yla bir çok vatandafl›n› de Osmanl› Devleti, Fransa’da iyi bir
ticarî ve di¤er sebeplerle1 buraya gön- imaj oluflturdu ve iki ülke aras›ndaki
dermeye bafllad›.Yabanc› bir ülkeye gi- iliflkiler baz› dönemler hariç genelde
den birisinin yapaca¤› ilk ifl herhâlde o iyi bir flekilde geliflti5.
ülkede konuflulan dili ö¤renme¤e ça- Çok önemli bir yere sahip olan
l›flmak olacakt›r. Osmanl› ülkelerinde Frans›z tercümanlar›n›n, Osmanl›
konuflulan dil olan Türkçeyi bilmek, topraklar›nda ticaret yapan tüccarla-
Frans›z devlet adamlar› ve tüccarlar›- r›n, seyyahlar›n ve di¤er halk katman-
na büyük avantajlar sa¤layacakt›. lar›ndan insanlar›n Türkçeyi iyi ö¤re-
Bundan baflka Fransa, genifl ve nebilmeleri için bir tak›m sözlüklere,
kârl› iliflkilerde bulundu¤u Osmanl› konuflma klâvuzlar›na ve hatta gra-
topraklar›nda Osmanl› Devletiyle olan mer kitaplar›na ihtiyaçlar› vard›. ‹flte
iliflkisini yerli halk›n dilini bilen ve ay- bu maksatla bir tak›m kitaplar yaz›l-
n› zamanda Do¤u uzman› olan özel ye- m›flt›r6.
tifltirilmifl görevlilerle yürütmeyi dü- Çal›flmam›zda, bu kitaplardan bi-
flünmüfl2 ve bu yüzden Osmanl›larla risi olan Pierre François Viguier’in7
iliflkileri daha sa¤lam bir zemine 1790 y›l›nda ‹stanbul’da bas›lan Ele-
oturtmak, siyasî, ekonomik ve kültü- mens de la Langue Turque (Türk Dili-
rel alanlardan daha iyi istifade edebil- nin Ö¤eleri) adl› kitab›n›n 355-456.
mek için Cenevizlerin 1551 y›l›nda sayfalar› aras›nda bulunan François-
Türkçe tercüman yetifltirme gayesiyle Turc isimli sözlü¤ünü inceleyece¤iz.
açt›klar› dil okulunu3 kendisine örnek
alarak Dil O¤lanlar› adl› bir okul kur- SÖZLÜ⁄ÜN ÖNEM‹ ve ÖZEL-
mak istemiflti. Diplomasi ve ticarette L‹KLER‹
ihtiyaç duyulan Do¤u dilleri tercü- Sözlü¤ün, Türk kültürünün en
manlar›n› yetifltirmeyi amaçlayan bu büyük unsurlar›ndan olan Türk dili
okulu Fransa, XIV. Louis’in naz›r› Je- bak›m›ndan tafl›d›¤› de¤eri maddeler
an Baptise Colbert’in teflviki ve Mar- halinde s›ralayal›m:
silya Ticaret Odas›n›n iste¤iyle 18 Ka- 1) Sözlükte yaklafl›k olarak
s›m 1669’da meclisin ald›¤› kararla ‹s- 10.000’e yak›n Türkçe kelime bulun-
tanbul’da kurdu4. Tercümanl›k mües- maktad›r. Kelimeler iki sütün hâlinde
sesi, Frans›zlar için çok önemliydi. çok küçük puntolarla yaz›lm›flt›r. Bu
Tercümanlar, Frans›zlar›n Türklerle kelimelerin tamam› (Frans›zca ve
26 Millî Folklor

3. Y›l: 14 Say›: 54
Türkçe kelimeler) Lâtin harfleriyle ka- rak kabul edilen kelimelerin alfabetik
leme al›nm›flt›r. Türkçe kelimeler ya- bir listesi de¤il, ayn› zamanda temel
z›l›rken Arap alfabesi kullan›lmam›fl- ve mecazî anlamlar› da içeren sa¤lam
t›r. Sözlü¤ün müellifi Viguier, ‘Türkçe- bir kaynak olmas› gerekti¤ini’ söyle-
de mevcut olan seslerin Lâtin alfabe- mektedir9. Gerçekten bu sözlükte, baz›
siyle rahatl›kla gösterilebilece¤ini’ ifa- kelimelerin mecazî ve deyimleflmifl an-
de etmektedir8. Türkçede bulunan bü- lamlar› da bulunmaktad›r.
tün sesler bu sözlükte gösterilmifltir. a Örnekler: adoucir: tatl›lamak.
sesi=a harfi ile, b=b, c=dj, ç=tch, d=d, yavafllamak. ökeden, öfkeden endir-
e=è, f=f, g=g,gu,gui, ∫=gh, ¤=gh, h=h, mek. affable: yavafl. güler yüzlü. tatl›
¿=qh, e=›, i=i, j=j, k=k, ∆=q, l=l, m=m, dilli. hofl sohbetli. ikraml›. affection-
n=n, ñ=n, o=o, eu=ö, p=p, r=r, s=s, ner: ‘alaka etmek. muhabbet, gönül
fl=ch, t=t, u=ou, ü=u, v=v, y=y, z=z, vermek. gönül ba¤lamak. sevmek. ob-
ay›n ve hemze sesi ise=‘ harfi ile belir- liger, engager: tembih etmek. buyur-
tilmifltir. Bu alfabede Arap harfleriyle mak. ba¤lamak. pacifique, paisible:
ay›rt edilemeyen ›/i, i/e, o/ö, u/ü, sulhu sevici, mazl›m. règularitè: ka-
t/d, c/ç, k/g, b/p gibi sesler Lâtin nun, tertib üzre olma. geçinme. travi-
harfleriyle belli olmaktad›r. eller, peiner: ifllemek. ifl ifllemek. gör-
2) Madde bafllar›, sözlükte; Fran- mek. çal›flmak. zahmet çekmek. vèil-
s›zca kelimelerden oluflmaktad›r. ler, être attentif: gözetmek. gözün
Frans›zca kelimeler alfabetik olarak aç›k tutmak. basiret üzre olmak.
s›ralanm›fllard›r. Madde içlerinde bu 4) Sözlükte yer almayan baz›
kelimelerin karfl›l›klar› olan Türkçe isimler, zamir, fiil, ba¤laç, edat, zarf ve
kelimeler Lâtin harfleriyle verilmifltir. ünlemler gramer kitab›nda verildi¤i
Frans›zlar›n Türkçe kelimeleri daha için sözlü¤e al›nmam›flt›r. Türkçe keli-
iyi anlayabilmeleri için Türkçe kelime- meler sözlükte, -ma/-me; -mak/-mek;
ler ço¤u zaman, efl anlaml›lar› ile be- -›fl/-ifl, -ufl/-üfl mastar; -c›/-ci, -cu/-cü;
raber gösterilmifltir. Madde bafllar›nda -l›/-li, -lu/-lü; -l›k/-lik, -luk/-lük; -
verilen Frans›zca kelimelerin, bazen s›z/-siz, -suz/-süz isimden isim yap-
efl anlaml›lar› da belirtilmektedir. ma; baz›-s›fat fiil (-d›k/-dik, -duk/-
Örnekler: clef: anahtar. miftah. dük; -an/-en; -m›fl/-mifl, -mufl/-müfl
coche, carrosse, char: koflu. araba. gibi) ekleri ve yard›mc› fiillerle (et-, ey-
efficace: amel. kuvvet. kudret. en- le-, ol-) birlikte ele al›nm›flt›r.
sant: maks›m. mahsun. çocuk. imbi- Örnekler: abisser: alçaklamak.
ber: içirmek. ›slatmak. pèrissable: endirmek. abondance: bolluk. bere-
helak, telef olucu. fani. raboratif, cor- ket. çokluk. absurde: yak›fl›ks›z. ya-
raboratif: kuvvet verici. kuvvetlendi- k›flmaz.yarafl›ks›z. yaraflmaz. bouilli:
rici. söyüfl. kaynam›fl et. consentir: kabul
3) Viguier, ‘Mükemmel bir sözlü- etmek. raz› olmak. demande: su’al.
¤ün bir dilde sadece, ifade birimi ola- dilek. isteklik. expert, expèriment,
Millî Folklor 27

4. Y›l: 14 Say›: 54
entendu: ifl-güzar. ifl bilir. piflkin. vu- t›rmak, döndürmek, çevirmek.
kufdar. homicide, meurtrier: adem 7) Bir çok kelime sözlükte ses
öldürmesi. kan. joueur: oyuncu. oyun- benzeflmelerine uygun olarak kullan›l-
baz. oynay›c›. propice: ‘inayetli, mer- m›flt›r.
hametli. soupçon, suspicion, dèfi- Örnekler: barbarie, cruautè: ya-
ance: iflkil. i‘timad, i‘tikad eksikliyi. vuzluk. zal›ml›k. zulm, zulum. collati-
toux: öksürük, öksürme. on du martin: kahvalt›. kahve alt›.
5) Halk dilinde bir kaç flekilde te- enlacer: tuza¤›la sarmak. sarmak. li-
lâffuz edilen kelimelerin baz›lar›n›n eu: üç mil. bir sa‘at. bir sa‘atl›k yol. li-
söylenifl flekilleri sözlükte yer almak- mon, fruit: limon. ilimon. Londre:
tad›r. Londra, Londura. porte-faix: ham-
Örnekler: diffèrent, dissemb- mal. hamal. temporiseur: vak›t bek-
lable, divers, autre: baflka. sa’ir, gay- leyici.
r›. kayr›. dimanche: pazar. pazar gün.
pazar günü. bazar. bazar gün. bazar SONUÇ
günü. ècouter: diñlemek. dinlemek. 18. yüzy›l›n sonlar›nda, Osmanl›
diynemek. ‹talien: ‹talyan, Talyan. ja- ülkelerine gidip gelen ve buralarda ya-
rain: ba¤çe, bahçe. juge d’armèe: ka- flayan Frans›zlara yard›m etme ve dil
zesker, kazi ‘asker. laurier: defne, tef- okulunda ö¤renim gören dil o¤lanlar›-
ne. persil: ma¤danos, maydonos. pi- na kaynak olma gayesiyle ‹stanbul’da
pe: çubuk, ç›b›k, ç›buk. yaz›lan Frans›zca-Türkçe bir gramer
6) Sözlükte geçen Türkçe kelime- kitab›n›n son k›s›mlar›nda bulunan
ler incelendi¤inde, bugün bizim Türki- Frans›zca-Türkçe sözlük, ihtiva etti¤i
ye Türkçesinde kulland›¤›m›z bir çok Lâtin harfleriyle telâffuzlar› belirtilen
kelimenin mevcut oldu¤unu görürüz. Türkçe kelimelerle bir hayli önem ta-
Bu da bize 18. yüzy›l›n sonlar›nda Os- fl›maktad›r. Bu sözlükte, Türkçe keli-
manl› toplumunda halk›n konufltu¤u melerin efl anlaml›lar› genellikle veril-
dil olan Türkçenin, günümüz diline di¤i için manas› bilinmeyen bir keli-
zannedildi¤i gibi uzak olmad›¤›n›, bi- menin, yan›ndaki kelimeden anlam›
lakis yak›n oldu¤unu gösterir. Yani 18. çözülebilmektedir. Türkçe kelimelerin
yüzy›lda ‹stanbul’da günlük konuflma kendi manalar›n›n d›fl›nda mecazî ve
dilinde kullan›lan bir çok kelime, bu- deyimleflmifl anlamlar› da sözlükte bu-
gün de kullan›lmaktad›r. lunmaktad›r.
Örnekler: incrèdule: imans›z, Sözlükte geçen Türkçe kelimeler
inanmaz, inanmayan. irrègulari- ço¤unlukla 18. yüzy›l toplumunda, ko-
te:kanunsuzluk. yolsuzluk. meubler: nuflulan Türkçede yer alan kelimeleri
ev donatmak, döflemek. pardonner: içermektedir. Bu yönüyle sözlü¤ün, 18.
afv etmek, ba¤›fllamak. passe: geçmifl. yüzy›lda ‹stanbul’da günlük konuflma
geçen. ridicule: gülecek. gülünecek. dilinin kelime da¤arc›¤›n› yans›tt›¤›n›
maskara. tourner, mouvoir: dolafl- söyleyebiliriz.
28 Millî Folklor

5. Y›l: 14 Say›: 54
Türkçe kelimeler sözlükte, Lâtin yanlara Katolikli¤in prensiplerini ö¤retmek isi-
yordu (Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihi,
harfleriyle bütün Türkçe sesler göste-
Ça¤ Yay. c.11, ‹stanbul 1993, s.212.).
rilmek suretiyle verildi¤inden, Arap
2) a.g.e., s.213.
harfleriyle tam olarak tespit edileme- 3) M. H. fiakiro¤lu, “Bat› Ülkelerinde Yap›-
yen Türkçe kelimelerin okunufl biçim- lan Arap Harfli Bas›m›n Kayna¤› ve Etkisi”, Ke-
leri anlafl›lmaktad›r. bikeç, y›l:1, say›:2, Ankara 1995, s.219-223.
4) Dil O¤lanlar› ve Tercümanlar, Yap› Kre-
Bu sözlü¤ün tarihî sesbilgisi arafl-
di Yay. ‹stanbul 1995, s.19.
t›rmalar›na ›fl›k tutaca¤› düflüncesin- 5) a.g.e., s.10.
deyiz. Ayr›ca Türk kültürünün temel 6) Bunlardan baz›lar› flunlard›r: G. Postel,
tafllar›ndan olan Türkçe sözlüklerden Des Histories Orientelas et Prinsipalament des
birinin 18. yüzy›l›n sonlar›nda, Fran- Turks (‹ntructions des Mots de la Langie Turqu-
esque les Pus Communs), Paris 1575; A. Du Ryer,
s›z bir âlim taraf›ndan hem de Lâtin
Rudimenta Grammatices Lingua Turcica, Paris
harfleriyle kaleme al›nmas› ilgi çekici- 1630; M. P. De la Croix, Dictionnaire Manustrict
dir. Bu da bize, yabanc›lar›n Türk dili- François et Turrc (Frans›zca-Türkçe Elyaz›s›
ne ne kadar alâka duyduklar›n› gös- Sözlük), 1666; J. P. Holdermann, Grammaire
termektedir. Turque, ‹stanbul 1730; T. X. Bianchi - J. D. Kief-
fer, Dictionnaire Turc-François à l’usage des
Agents Diplomatiques et consulaires, des Naviga-
KAYNAKÇA
teurs, et Autres Voyageurs dans le Levant (Diplo-
Bianchi, T.X., - Kieffer J. D., Dictionnaire
matlar ve Konsolosluk Görevlileri, Denizciler ve
Turc-Français à l’usage des Agents Diplomatiqu-
Yak›ndo¤u’ya Giden Di¤er Seyyahlar için Türkçe-
es et consulaires, des Navigateurs, et Autres Voya-
Frans›zca Sözlük), Paris 1835-37; T. X. Bianchi,
geurs dans le Levant (Diplomatlar ve Konsolus-
Dictionnaire François-Turc, Paris 1843.
luk Görevlileri, Denizciler ve Yak›ndo¤u’ya Giden
7) Fransa’n›n Besançon flehrinde 20 Tem-
Di¤er Seyyahlar için Türkçe-Frans›zca Sözlük),
muz 1745 y›l›nda do¤an Viguier, Papaz okuluna
Paris 1835-37.
gitmifl ve papaz olmufltur. Daha sonra Galata’da-
Dil O¤lanlar› ve Tercümanlar, Yap› Kredi
ki Sain-Benoit baflrahipli¤i göreviyle 1783 y›l›n-
Yay. ‹stanbul 1995.
da ‹stanbul’a gelmifl (Dil O¤lanlar› ve Tercüman-
Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slâm Tarihi,
lar, s.98) ve burada Türkçeyi mükemmel bir fle-
Ça¤ Yay. c.11, ‹stanbul 1993.
kilde ö¤renmifltir. Yazd›¤› Türkçe gramer kitab›
Du Ruyer, A., Rudimenta Grammatices
da bunun delilidir. Viguier’in iyi e¤itim alm›fl,
Lingua Turcica, Paris 1630.
çok zekî ve kuvvetli gözlemlere sahip bir din ada-
Holdermann, J.P., Grammaire Turque, ‹s-
m› oldu¤unu söyleyebiliriz.
tanbul 1730.
8) P. F. Viguier, Elemens de la Langue Tur-
fiakiro¤lu, M.H., “Bat› Ülkelerinde Yap›lan
que, ‹stanbul 1790, s.37.
Arap Harfli Bas›m›n Kayna¤› ve Etkisi”, Kebi-
9) a.g.e., s.351.
keç, y›l:1, say›:2, Ankara 1995, s.219-223.
Viguier, P.F., Elemens de la Langue Turque,
‹stanbul 1790.
NOTLAR
1) Bu sebeplerin bafl›nda dinî endifle geli-
yordu. Fransa, kendisini Katoliklerin hâmisi ola-
rak gördü¤ü için, Osmanl› ülkelerinde yaflayan
Katoliklere daha rahat ulaflmak ve Katolik olma-
Millî Folklor 29