rhetorical redescription in Max Weber

1. Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ
MAX WEBER. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ.
ΜΑΘΗΜΑ : Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΖΥΓΟΥΛΗΣ ΦΩΤΙΟΣ
ΠΜΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ & ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΑΘΗΝΑΙ 2011

2. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Εισαγωγή
2. α) Ρητορική και Ρητορική Επαναπεριγραφή (rhetorical redescription)
β)Αντικειμενικότητα (objectivity) και η σχέση της με τη θεωρία της γνώσης
του Max Weber (value free)
3. Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της δράσης του Max Weber. Ο
κοινοβουλευτισμός (fair play)
4. Ακαδημαϊκό περιβάλλον, Ρητορική και Πολιτική. Η σχέση μεταξύ της
ρητορικής μεθόδου στη πολιτική και στον ακαδημαϊκό χώρο και της
αντικειμενικότητας στην πολιτική και στον ακαδημαϊκό χώρο.
5. Βιβλιογραφία
2

3. 1. Εισαγωγή
Η διαδικασία κατανόησης της νεωτερικότητας περνάει μέσα από την έρευνα
και εξήγηση συγκεκριμένων κατηγοριών που άπτονται της πειθαρχίας της
πολιτικής επιστήμης όπως είναι ο κοινοβουλευτισμός και οι δομές που τον
ακολουθούν. Η ρητορική αποτελεί μια τέτοια δομή καθώς μας δίδει τη
δυνατότητα να ερμηνεύσουμε, όχι απαραίτητα αιτιοκρατικά, μια σειρά διενέξεων
και παραλληλισμών που δεν αφορούν μόνο την εξέλιξη της πολιτειολογικής
σκέψης στα δυτικά κράτη της Ευρώπης από την Αναγέννηση και μετά, αλλά μας
δίδουν την δυνατότητα να αφουγκρασθούμε την προσπάθεια του ατόμου να
εκφρασθεί και να ξεφύγει από τα όρια που και η ίδια η γλώσσα ως πολιτιστικό
προϊόν του θέτει.
Η ρητορική επαναπεριγραφή και ο διάλογος pro et contra μας βοηθούν όχι
μόνο να κατανοήσουμε τη σχέση κοινοβουλίου με τα αιτήματα που ο
Διαφωτισμός πρόβαλλε, αιτήματα ορθολογισμού και αντικειμενικότητας,
αιτήματα που πρόβαλλαν την αισιοδοξία του κινήματος αυτού για τον άνθρωπο,
αλλά μας ανοίγουν νέους ορίζοντες στη σκέψη μας στην προσπάθειά μας να
δούμε πίσω από τις θεωρίες και τα ποτάμια της ιστορικής εξέλιξης , να δούμε
πίσω από τη θεωρία και την εμποτισμένη με προκατάληψη αντίληψή μας για το
πώς φτάσαμε εδώ που είμαστε σήμερα.
Μια επαναπεριγραφή της εξέλιξης αυτής μας οδηγεί στην απομυθοποίηση
κάποιων θεωρητικών οντοτήτων η αποδοχή των οποίων τόσο μας χειραγώγησε
και μας απέτρεψε από την αυτοδιαφωτιστική μας πορεία.
3

4. 2. α) Ρητορική & Ρητορική Επαναπεριγραφή (rhetorical redescription)
«Επειδή τρία εστίν α δει πραγματευθήναι περί τον λόγον, εν μεν εκ τίνων αι
πίστεις έσονται, δεύτερον δε περί την λέξιν, τρίτον δε πως χρη τάξαι τα μέρη του
λόγου»1
Η αντίληψη ότι η ρητορική αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα της Δυτικής
κουλτούρας επεκτείνεται πέρα από τον ίδιο τον επιστημονικό διάλογο περί των
ρητορικών θεωριών. Η Αριστοτελική παράδοση είναι πάντοτε σημαίνουσα για
μια ιστορική αναδρομή στην εννοιολόγηση της Ρητορικής. Πράγματι η διάκριση
από τον Αριστοτέλη της ρητορικής σε επιδεικτική, δικανική, διαπραγματευτική
και διαβουλευτική, διατηρεί μια αξία όταν μελετούμε τη πορεία των
σημασιολογήσεων της ρητορικής. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τα θέματα της
διαβουλευτικής ρητορικής ήταν ο πόλεμος, η οικονομική κατάσταση και εν γένει
τομείς στους οποίους έπρεπε να είχε κανείς εξειδικευμένες γνώσεις ώστε να
καταφέρει να πείσει τον ακροατή του για την αλήθεια των λόγων του.2
Η ρητορική εμπλέκει διαφορετικά είδη μιας σύνθεσης όπως την έκθεση, την
περιγραφή, την αφήγηση και το διάλογο. Ο διάλογος αφορά δύο τουλάχιστον
πρόσωπα για τούτο και προϋποθέτει δυο τουλάχιστον γνώμες, αντιτιθέμενες
μεταξύ τους. Η ρητορική αφορά περισσότερο τις αρχές υπό τις οποίες παράγεται
η πίστις απέναντι σε ένα ακροατήριο λόγω της δεινότητας των λόγων ενός
ομιλητή3
Η πειθώς η οποία επηρεάζει το ακροατήριο, το «ψυχαγωγεί», για τούτο
και η ρητορική είναι τέχνη σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Οι τόποι του Αριστοτέλη
1
Αριστοτέλους Τέχνη Ρητορικής Γ Κεφάλαιον 1, στιχ. 5. Εκδόσεις Πάπυρος, 1975, σελ 299.
2
James De Mille, Elements of Rhetoric, New York, 1882, σελ. 469
3
Angus Gowland, Ancient and Renaissance Rhetoric and the History of Concepts,
http://ucl.academia.edu/
4

5. ( οι loci communes του Κικέρωνα) ήταν μια σειρά λογικών σχημάτων και
οπτικών υπό τους οποίους μπορεί να δει κανείς την πραγματικότητα και να
διαμορφώσει πειστικά επιχειρήματα.
Ιδιαίτερα κατά την διαδικασία ανακάλυψης της ρητορικής στην Αναγέννηση,
πολλοί θεωρητικοί ασχολήθηκαν με τον Αριστοτέλη αλλά και με τον Κικέρωνα
και με τον Κουϊντιλιανό και προσέδωσαν νέες ερμηνείες της ρητορικής.
Σημαντικός μετασχηματισμός επήλθε με την «Κικερώνεια λογική» του 16ου
αιώνα, μια θεωρία του «αντιλέγειν». Αντίδραση σε αυτή την αναγεννησιακή
λογική επήλθε μέσα από την εργασία των εκπροσώπων της νεωτερικότητας, όπως
ο Hobbes, ο οποίος, σύμφωνα με τον Quentin Skinner, αν και επιχείρησε να
αγνοήσει την θεωρία της ευρέσεως, την τοπική και να παραμερίσει την ρητορική
σε μια στεγνή θεωρία του λεκτικού, στην προσπάθειά του να κατασκευάσει την
scientia civilis, αναγκάζεται να αναγνωρίσει ότι οι επιστήμες από μόνες τους είναι
ανίσχυρες4
και χρειάζονται την ρητορική για να επιβάλλουν τα συμπεράσματά
τους. Η ρητορική εδώ αντιμετωπίζεται υπό ένα εργαλειοκρατικό πρίσμα, επέχει
θέση θεραπαινίδος της επιστήμης. Το ενδιαφέρον του Skinner είναι να αναλύσει
τη στάση των θεωρητικών απέναντι στην «επαναπεριγραφή», της Ρωμαϊκής και
Αναγεννησιακής ρητορικής, ενώ ο Hobbes υποτιμά την «επαναπεριγραφή»
θεωρώντας την ως παράδειγμα αμφισημίας ( ambiguity) και ρευστότητας.5
Ο Skinner αναλύοντας την έννοια της ρητορικής μιλάει για την ρητορική
κουλτούρα του Αναγεννησιακού Ουμανισμού6
και δεν την διαχωρίζει από άλλες
πηγές πολιτικής σκέψης. Θεωρεί δε ότι η ρητορική έπαιξε σημαντικό ρόλο στην
4
Απόσπασμα από την προσφώνηση της Β. Κιντή κατά την τελετή αναγόρευσης του Q. Skinner σε
επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις 8 Μαΐου 2007. Περιοδικό COGITO, Οκτώβριος
2007, σελ 87.
5
Kari Palonen, “Rhetorical and Temporal Perspectives on Conceptual Change”, 1997,
www.jyu.fi/yhtfil/redescriptions/.../Palonen%20K%201999.pdf
6
Kari Palonen, “Quentin Skinner‘s “Rhetorical Turn” and the Chances for Political Thought”,
Evanston 2/04/2009, Finland.
5

6. πολιτική σκέψη της Αναγέννησης ιδιαίτερα στην αυτοσυνειδησία των πολιτικών.
Οι πολιτικοί του 16ου
αιώνα στην Αγγλία της ουμανιστικής κίνησης θεωρούσαν
εαυτούς συνεχιστές όχι του Αριστοτέλη αλλά των Ρωμαίων ρητόρων για τούτο
και ο Q Skinner μιλά για «νέο – ρωμαϊκό παράδειγμα». Η χρησιμοποίηση της
«παραδιαστολής», της ρητορικής επαναπεριγραφής, για την εννοιολόγηση του
περιεχομένου όρων της πολιτικής, προσέδωσε ώθηση στη διαδικασία εφαρμογής
νέων «τρόπων» στη ρητορική, όπως για παράδειγμα στο Αγγλικό Κοινοβούλιο.
Μια διαδικασία η οποία άρχισε από την Αναγέννηση και συνεχίσθηκε μέχρι τον
19ο
αιώνα, δημιούργησε δε μια παράδοση που άλλαξε την διδασκαλία της
ρητορικής στον ακαδημαϊκό χώρο όσο και προώθησε τον παιδαγωγικό ρόλο της
ομιλίας in utramque partem. H εννοιολόγηση του vir civilis της Αναγέννησης
διαμόρφωσε την δυτική πολιτική κουλτούρα από την Αναγέννηση και μετά.
Η ομιλία in utramque partem και η χρήση της ρητορικής
παραδιαστολής ενσαρκώνει μια πολιτική διαφορά, την αντίθεση μεταξύ της
θέλησης του Βασιλιά και της θέλησης των πολλών. Για τούτο και από τους
θεωρητικούς της ρητορικής η κοινοβουλευτική παράδοση από τον 17ο
αιώνα και
μετά βασίσθηκε στην ρητορική του pro et contra, στην ανταλλαγή διαφορετικών
απόψεων, και επηρέασε την πολιτική κουλτούρα της Δύσης. Η γέννηση των
κοινοβουλευτικών διαδικασιών στην Αγγλία τον 16ο
αιώνα όπως και ο
ακαδημαϊκός διάλογος επηρεάσθηκαν από την ρητορική επαναπεριγραφή.7
Η
ελευθερία του λόγου διευκόλυνε την έκφραση των επιχειρημάτων αλλά και αυτή
την ανάπτυξη του πνεύματος της πολιτικής ελευθερίας.
Με την έκφραση in utramque partem στο Κοινοβούλιο ο πολιτικός λόγος
διεχώρισε εαυτόν από το λόγο της θεολογίας και του μεσαιωνικού
7
Kari Palonen, “Quentin Skinner‘s “Rhetorical Turn” and the Chances for Political Thought”,
Evanston 2/04/2009, Finland.
6

7. σχολαστικισμού και εισήλθε στην νεωτερικότητα. Αυτή καθαυτή η διαδικασία
του pro et contra καθόρισε την θεσμοποίηση της διαφωνίας σε όρους ρητορικής
θεωρίας , μιας ρητορικής θεωρίας της γνώσης η οποία προϋποθέτει την διαφωνία
ως όρο της κατανόησης.
Ο Max Weber με ένα κείμενό του, Die Objectivitat, το 1904, υπερασπίσθηκε
τις κοινωνικές επιστήμες θεωρώντας ότι θεμελιώνονται μεθοδολογικά στην
ύπαρξη αντιτιθέμενων απόψεων και παρέθεσε το παράδειγμα του Αγγλικού
Κοινοβουλίου ως πρότυπο έκφρασης ενός διαλόγου. Ο Weber ανέπτυξε κατά τον
τρόπο αυτό μια θεωρία της γνώσης πάνω στη ρητορική επαναπεριγραφή που
αναβίωσε στην Αγγλία του 19ου
αιώνα. Η ρητορική διαδραμάτισε πράγματι ένα
σημαίνοντα ρόλο στο Κοινοβούλιο της Αγγλίας κατά τη περίοδο μεταξύ του 16ου
και 19ου
αιώνα, οπότε οι έννοιες pro et contra και ρητορική επαναπεριγραφή
αντικατοπτρίζουν τις ομιλίες στο χώρο αυτό. Η διαδικασία, ο τρόπος των
πολιτικών διενέξεων πρέσβευε την νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων που
αναδυόταν με τον κοινοβουλευτισμό. Γιατί λοιπόν είναι άξιο να μελετά κάποιος
την πορεία αυτή της ρητορικής; Διότι αντιλαμβάνεται καλύτερα την εμφάνιση
των ιστορικών δομών της νεωτερικότητας. Η διαδικασία του κοινοβουλευτικού
διαλόγου είναι ιστορικό και κοινωνικό προϊόν και η ρητορική του κοινοβουλίου
μας διευκολύνει στην κατανόηση των ιστορικών συνθηκών εμφάνισης των δομών
αυτών.
Έχουμε λοιπόν την διαφορετική εννοιολόγηση της ρητορικής αναλόγως της
χρησιμοποίησής της για συγκεκριμένο σκοπό. Η διαβουλευτική ρητορική στο
ερμηνευτικό πλαίσιο της νεωτερικότητας αφορά στη συζήτηση υπέρ και κατά
(pro et contra) και σχετίζεται με την αντιμετώπιση ενός θέματος από διαφορετικές
7

8. οπτικές γωνίες. Διαλόγους τέτοιου είδους παρατηρούμε στον ακαδημαϊκό χώρο,
παρατηρούμε στις κοινωνικές επιστήμες, παρατηρούμε επίσης και στην πολιτική.
Ο De Mille αναφέρει ότι ο διάλογος, κατά την νεωτερικότητα, χαρακτηρίζει
ιδιαίτερα τα αντιπροσωπευτικά σώματα της Αγγλικής πολιτικής παράδοσης και
διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού. Παρόλο
που η παράδοση δημοσίων διαλόγων φέρνει στο νου μας την αγορά της κλασικής
Αθήνας και της Ρώμης, η εννοιολόγηση του κοινοβουλευτικού διαλόγου είναι
σχετικά νέα. Εδώ συνδέονται η ρητορική με τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες των
διαλόγων για τη λήψη αποφάσεων. Οι διάλογοι στο πλαίσιο αυτό προϋποθέτουν
μια λογική σειρά μεθοδολογικών αρχών. Οι αρχές αυτές αφορούν τόσο την
ρητορική παραδιαστολή όσο και την pro et contra διαδικασία.
Η σχέση των αρχών αυτών με την αλλαγή των συνθηκών του διαλόγου στη
νεωτερικότητα έχει γίνει αντικείμενο διαφωνιών. Ο Q. Skinner αντίθετα προς τον
Hobbes, θεωρεί ότι οι εξωτερικές συνθήκες έχουν ως αποτέλεσμα την αλλαγή
στην εννοιολόγηση της ρητορικής και την επανεμφάνιση της παραδιαστολής, ενώ
ο Hobbes θεωρεί ότι η σημασιολογική σύγχυση αποτελεί το θεμέλιο της όποιας
διένεξης. Όταν ο Skinner προβάλλει την θεωρία του περί της ομιλίας ως
πολιτικής πράξης (speech act theory) συνεχίζει κατά μια έννοια το πρόγραμμα του
Weber περί της μη τεκμηρίωσης (αποδόμησης) των εννοιολογήσεων διότι οι
αντιλήψεις δεν αποτελούν σταθερές οντότητες αλλά ενυπάρχουν στην πολιτική
πράξη προσδιορίζοντας την .8
Βλέπουμε εδώ την επίδραση του νομιναλισμού του
Weber διότι απορρίπτεται η οποιαδήποτε αναγωγή της πολιτικής πράξης σε εξω-
πολιτικές εννοιολογήσεις και αντιλήψεις.
8
Kari Palonen, “Rhetorical and Temporal Perspectives on Conceptual Change”, 1997,
www.jyu.fi/yhtfil/redescriptions/.../Palonen%20K%201999.pdf
8

9. Η ρητορική αρχή του διαλόγου in utramque partem φανερώνει την πολιτική
διάσταση της έννοιας της παραδιαστολής. Για τον Skinner η ρητορική έχει
προσφέρει τον τρόπο για να δούμε πως θα μπορούσαν να εξελιχθούν τα πράγματα
διαφορετικά. Ως απάντηση στον Skinner ο Cari Palonen προβάλλει μια
δυνατότητα να κατανοούμε τις διαφορετικές εννοιολογήσεις των όρων, όπως για
παράδειγμα πολιτική ελευθερία, ισότητα , μέσω μιας κατασκευής διαφορετικών
διαστάσεων και σχέσεων που συνδέουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Υιοθετώντας, συνεχίζει ο Palonen, μια ρηματοποίηση, των αντιλήψεων,
ριζοσπαστικοποιούμε το Βεμπεριανό νομιναλιστικό πρόγραμμα.
Η παραδιαστολή είναι το «ξεπέρασμα των εμποδίων», η
επαναπεριγραφή της πολιτικής αλλαγής η οποία επιτυγχάνεται με την αλλαγή του
κανονικού περιεχομένου μιας αντίληψης. Διέπεται από μια αντιθεμελιωτιστική
οπτική η οποία αποτελεί γνώρισμα μιας γλώσσας που δημιουργεί αντιλήψεις και
στάσεις και ωθεί προς το ξεπέρασμα των ορίων της. Ο διάλογος των υποκειμένων
επανακαθορίζεται συνεχώς από την ίδια τη γλώσσα.
Τι συμβαίνει στο διάλογο του κοινοβουλίου; Ο ομιλητής επιχειρεί να πείσει
τον αντίπαλό του, κάτι που χαρακτηρίζει μια διαδικασία αλλαγής που
επιτυγχάνεται μόνο μέσα από συνθήκες πολιτικής ελευθερίας. Βέβαια δεν πρέπει
να αντιλαμβάνεται κανείς τη σχέση πολιτικής ελευθερίας και ρητορικής ως μια
αιτιοκρατική σχέση. Η ρητορική παραδιαστολή φανερώνει μια κίνηση, ένα
δυναμισμό, μια ρητορική επαναπεριγραφή. Υπονοεί μια κίνηση
αντικατάστασης ενός όρου από έναν άλλο, ο οποίος θεωρείται αντιφατικός και
φανερώνει μια αλλαγή στη κανονική χρήση του περιεχομένου του όρου. Η
πολιτική αλλαγή , η συνεχής μεταβολή αντανακλάται στη ρητορική.
9

10. Η παραδιαστολή αποτελεί μια διαδικασία συνεχούς αναδιάρθρωσης πολιτικών
εννοιολογήσεων και εμπεριέχει διένεξη και αναμέτρηση. Η κοινοβουλευτική
παράδοση είναι κατεξοχήν μια κατάσταση ρητορικής παραδιαστολής. Η
εναλλαγή από την μια νοηματοδότηση σε μια άλλη παραπέμπει στην ιδέα των
πολιτικών αντιπάλων, στην οντολογική πολιτική διαφορά. Η πολιτική παράδοση
της νεωτερικότητας αλλά και της σύγχρονης πολιτικής σκέψης βρίθει τέτοιων
παραδειγμάτων. Η παράδοση των πολιτικών κομμάτων έχει τις ρίζες της σε αυτού
του είδους τη διαφοροποίηση που εκφράζεται με την παραδιαστολή.
Επαναπεριγραφές και συνεχείς ανανοηματοδοτήσεις επικρατούν στον
κοινοβουλευτισμό.
Η περίφημη αυτονομία της πολιτικής σύμφωνη με την Βεμπεριανή οπτική,
μπορεί να αναζητηθεί στην Δυτική παράδοση της νεωτερικότητας ως μια
διαδικασία εξόδου από μια ουδετερότητα απέναντι στα πράγματα, ως μια πορεία
συνεχούς αλλαγής και μεταμόρφωσης. Η πολιτική είναι η κατεξοχήν πράξη , για
τον Max Weber. Ο Q. Skinner βλέπει την πολιτική μέσα από μια θεωρία
γλωσσικής πράξης (theory of linguistic act) 9
συνδέοντας την πολιτική με τη
γλώσσα που εκφράζει μια «νέο – ρωμαϊκή παράδοση στην οποία καταλύτη
αποτελεί η έννοια της παραδιαστολής.
Μέσω της επαναπεριγραφής κανόνες, αντιλήψεις και «τρόποι»
προσαρμόζονται στους αντικειμενικούς σκοπούς της πολιτικής που είναι η
διαμόρφωση της νομιμότητας του διαλόγου μέσα στο πολιτικό σύστημα.
Παρατηρούμε μια επανασυγκρότηση της πολιτικής θεωρίας σύμφωνα προς την
δυναμική που προτείνει η επαναπεριγραφή της αντίληψης για το πολιτικό μέσα
από συνεχείς σημασιολογικές θέσεις και επαναπροσδιορισμούς στους οποίους η
9
Sandro Chignola, “Rediscribing Political Concepts: History of Concepts and Politics” Book Review,
2003.
10

11. πολιτική προσαρμόζεται και οι οποίοι ποικίλουν αναλόγως των ιστορικών
συνθηκών. Μια έξοδος από την ουσιοκρατία επιτρέπει στην εννοιολόγηση της
πολιτικής πράξης να αντανακλά την συνεχή αλλαγή.
2. β) Αντικειμενικότητα (objectivity) και η σχέση της με την Θεωρία της
Γνώσης του Max Weber (value free).
O Max Weber με τα κείμενά του περί της αντικειμενικότητας (Die
Objectivitat, 1904) και περί της μεθοδολογίας στις κοινωνικές επιστήμες και στην
κοινωνική πολιτική (Die Methodologie in Social Wissenschaft, 1903)10
δημοσιοποιεί την θεωρία του περί της φύσης των κοινωνικών επιστημών και των
μεθόδων της επιστημονικής έρευνας. Το κεντρικό ερώτημά του είναι πως μπορεί
να συνδυάσει κανείς την υποκειμενική κρίση για τα πρακτικά ζητήματα που
εμπίπτουν στην σφαίρα της πολιτικής με την αντικειμενικότητα των επιστημών.
Αναρωτιέται: ποια είναι η αντικειμενική και πραγματικά άξια λόγου αλήθεια όταν
αφορά εκτιμήσεις μας για τα κοινωνικά φαινόμενα; Ο Weber επιθυμεί να
εκφράσει την αγωνία του για τη δυνατότητα των κοινωνικών επιστημών να
προσεγγίζουν τα φαινόμενα όπως κάθε φυσική επιστήμη και να οδηγούνται σε
πορίσματα που έχουν γενική ισχύ και είναι θεμελιωμένα σε εμπειρικές
παρατηρήσεις όπως και αυτά των φυσικών επιστημών.
Η επιστημονική έρευνα χαρακτηρίζεται ως μια προσπάθεια, περισσότερο ή
λιγότερο επιτυχής, να είναι αντικειμενική (objective) ή απαλλαγμένη από
αξιολογικές τοποθετήσεις φορτισμένες με προκαταλήψεις (value free).11
Η
επίλυση των προβλημάτων περί της μεθόδου φέρνει τον Max Weber στη θέση να
10
Κυπραίος M. : (Εισαγωγή) Max Weber: Η Μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών, Παπαζήση,
Αθήνα, χχ , βλέπε και : Weber M. : Wirtschaft und Gesellschaft (επιμ. J. Winckelmann), Mohr,
Tuebingen 1985, Max Weber, Οικονομία και κοινωνία, τομ. 5 Σαββάλας, 2006.
11
Don R. Bowen, “Objectivity as a Normative Standard”, The Journal of Politics, Vol. 39, No 1 1977,
σελ. 201.
11

12. συνδέει εσωτερικά την πολιτική των διαμαχών του κοινοβουλίου με μια θεωρία
της γνώσης. Θεωρεί χρέος του να αναφερθεί στο διαβουλευτικό –
κοινοβουλευτικό ύφος της ρητορικής και στο παράδειγμα που το ενσαρκώνει, τις
διενέξεις μέσα στο Κοινοβούλιο.
O Weber ισχυρίζεται ότι δεν υφίσταται μια αντικειμενική ανάλυση των
κοινωνικών – πολιτιστικών φαινομένων12
, ανεξάρτητη από συγκεκριμένους
παράγοντες που αποτελούν τα ερμηνευτικά κριτήρια κατανόησης αυτών των
φαινομένων. Και αυτό λόγω του ότι ένα πρόβλημα ή φαινόμενο για να εξηγηθεί
χρειάζεται κάτι περισσότερο από μια στεγνή, τεχνική γνώση, χρειάζεται μια
τεχνική διαλόγου argumentatio όπου το πρότυπο είναι η διένεξη pro et contra
όπως ακριβώς συμβαίνει και στην πολιτική. Εδώ υπεισέρχεται και το πρόβλημα
της σχέσης μεταξύ της φύσης των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής ως
πράξης.
Η ανάγνωση των διενέξεων στο ακαδημαϊκό περιβάλλον μπορεί να
πραγματοποιείται με κριτήρια τους επιστημολογικούς όρους αλήθεια και
επιστημονική πρόοδος όπως όμως γίνονται κατανοητοί από την ρητορική.
Μπορούμε να διαβάσουμε υπό ένα συγκεκριμένο πολιτικό οπτικό πρίσμα την
ακαδημαϊκή διένεξη , το πρίσμα της κοινοβουλευτικής κριτικής και του πολιτικού
διαλόγου το οποίο ενδεχομένως έχει και αξιακό χαρακτήρα διότι εμπεριέχει και
μια φιλοσοφία της επιστήμης που αποδέχεται την ιδέα της εξελικτικής προόδου.
Η ιδέα αυτή αντικατοπτρίζει όμως μια φιλοσοφία της ιστορίας, κάτι που ο Weber
απεχθανόταν.
Ο Weber συνδέει τους τρόπους της ρητορικής με την πολιτική αλλά και την
επιστήμη για να διασώσει τον ακαδημαϊκό χώρο από μια αποστεωμένη γνώση
που οδηγεί στο δογματισμό. Στην Επιστήμη ως Επάγγελμα (Wissenschaft als
12
Max Weber, Οικονομία και κοινωνία, τομ. 5, ibid.
12

13. Beruf, 1919) ο Weber θεωρεί ότι η ουσία των ακαδημαϊκών διενέξεων δεν είναι
άσχετη με την διαίρεση της ρητορικής σε διαβουλευτική, δικανική και
διαπραγματευτική. Η δικανική και η διαπραγματευτική ρητορική αφορούν την
εξωτερίκευση της διένεξης του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Στο σημείο αυτό
εντοπίζεται η καρδιά της προβληματικής του Weber , στη σύνδεση της
κοινοβουλευτικής – διαβουλευτικής ρητορικής του pro et contra με τον διάλογο
των ακαδημαϊκών. Υπεισέρχεται στην ακαδημαϊκή διένεξη ο όρος fair play,
δανεισμένος από την κοινοβουλευτική πρακτική και θεμελιωμένος στη ρητορική
θεωρία της γνώσης. Ο όρος λοιπόν objectivity φανερώνει την αγωνία τουWeber
να διασφαλισθεί η παρουσία αντιθέτων οπτικών στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής
ζωής. Εδώ λοιπόν διαφαίνεται και η σύνδεση με την κοινοβουλευτική παράδοση
της νεωτερικότητας, ιδιαίτερα στο Αγγλικό Κοινοβούλιο.
Το ερώτημα περί της αντικειμενικότητας – (value neutrality) είναι σημαντικό
για την κατανόηση των κοινωνικών και πολιτιστικών φαινομένων. Ο όρος
αντικειμενικότητα, «Objectivitat», αναφέρεται στο στοιχείο της ποιότητας13
(value free) της διαδικασίας της ακαδημαϊκής έρευνας και διδασκαλίας. Η θεωρία
της γνώσης του Weber εξετάζει τη σχέση μεταξύ αξιολογικών κρίσεων και
γνώσης βασισμένης στην εμπειρία.14
Οι κοινωνικές επιστήμες εξετάζουν
κοινωνίες με ανθρώπους και όχι μονοσήμαντα φυσικά φαινόμενα για τούτο και
εμπεριέχουν αξιολογικές κρίσεις. Υπάρχει λοιπόν ο φόβος να εκφυλισθούν οι
κοινωνικές επιστήμες σε ηθικολογία. Η αξιολογική κρίση στις κοινωνικές
13
S. V. Pandey, “Max Weber ‘s views on value – judgments and objectivity in social sciences”,
http://www.dbrau.ac.in/departments_Html/inst_of_lifelong/social_science/max_weber's.pdf
14
Η επιστήμη ασχολείται μόνον με λογικές οντότητες τις οποίες προσλαμβάνει από την εμπειρία.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση του νομιναλιστή Weber απέναντι σε αυτό το επιστημολογικό
πρόβλημα που αφορά τη θεμελίωση των θεωριών από τους ρεαλιστές, τους εμπειριστές και τους
θετικιστές. Με την υιοθέτηση των εννοιών της verstehen και των ιδεατών τύπων κατορθώνει ο Weber
να ξεφύγει από μια στεγνή μεθοδολογική αντικειμενικότητα.
13

14. επιστήμες υπεισέρχεται μέσω της διαδικασίας πρόσδωσης αλήθειας στις θεωρίες
που προκύπτουν μόνον μέσα από την δημόσια διένεξη στον ακαδημαϊκό χώρο.
Στο πλαίσιο αυτό ο Weber συνδέει την θεωρία του για την κατανόηση
(verstehen) με την προσπάθεια του να εξηγήσει την ανθρώπινη πράξη με την
βοήθεια των κοινωνικών επιστημών. Η προσπάθεια κάποιου να εξηγήσει με
αντικειμενικό τρόπο μια υποκειμενική συμπεριφορά ή πράξη ή θεωρία ή
πολιτική δράση είναι το ζητούμενο της Βεμπεριανής μεθοδολογίας. Ο Weber
κατέδειξε την αναγκαιότητα διαχωρισμού του γεγονότος από τον αξιακό
χαρακτήρα του, τόσο στο επίπεδο του δημοσίου λόγου, του κοινοβουλευτικού
λόγου όσο και στο επίπεδο του ακαδημαϊκού λόγου.
Για τον πολιτικό το ερώτημα του αξιακού χαρακτηρισμού αποτελεί ζήτημα
επιλογής ενώ για τον κοινωνικό επιστήμονα ο αξιολογικός προσδιορισμός
καθορίζει την οπτική γωνία υπό την οποία πραγματοποιείται η έρευνα. Και για
τους δυο όμως η επιδίωξη των σκοπών τους πρέπει να γίνεται με αντικειμενικά
μέσα. Ο Weber εκφράζει μια αξιοσημείωτη θέση για το θέμα αυτό. Ναι μεν ο
επιστήμονας διαφέρει από τον πολιτικό διότι εκκινούν αμφότεροι από
διαφορετικά σημεία, αλλά η επίλυση των προβλημάτων που αφορούν είτε
πολιτικά είτε κοινωνικά θέματα καταδεικνύει την αναγκαιότητα παραδοχής της
πρότασης ότι η επιστήμη και η πολιτική είναι αλληλοσυμπληρούμενες
πραγματικότητες15
και πρέπει να ερευνούν με αντικειμενικά μέσα. Ο κοινωνικός
επιστήμονας δεν μπορεί να αναλύσει αντικειμενικά εάν προηγουμένως δεν έχει
αποδεχθεί και ενστερνισθεί μια οπτική γωνία υπό την οποία βλέπει τα πράγματα
(συνειρμικά εδώ έρχεται στο νου μας η διαφορά στην επιστημολογία μεταξύ
παρατήρησης και θεωρίας και ο εμπλουτισμός της παρατήρησης με θεωρία που
15
Steve Hoenisch, “Max Weber’ s view of Objectivity in Social Sciences”, 2006,
http://www.criticism.com/md/weber1.html
14

15. προϋπάρχει). Ο Hilary Putnam ισχυρίζεται ότι ο Weber απέτυχε να αντιληφθεί ότι
δεν υπάρχει ουδέτερη γλωσσική κατηγορία με την οποία ερμηνεύει κανείς και
κατανοεί την πραγματικότητα. Για τούτο και κατακρίνει την προσπάθεια του
Weber να δημιουργήσει μορφές, τρόπους (ideal types) υπό τους οποίους
ερμηνεύεται αυτή η πραγματικότητα. Η οπτική γωνία αυτή αποτελεί μια
κατεξοχήν πολιτική πράξη.
Στο σημείο αυτό απαραίτητο είναι να διαχωρίσουμε την πολιτική επιστήμη
από μια πολιτικά δογματική πράξη. Εάν λάβουμε κατά γράμμα την έννοια value
free στη προβληματική μας δεν μπορούμε να αποδώσουμε στην πολιτική πράξη
μια αντικειμενικότητα, ούτε μπορούμε επίσης να αποδώσουμε στη γνώση που
αποκτάται από μια πολιτική πράξη αντικειμενικότητα.
Η αντικειμενικότητα δεν έχει μια συγκεκριμένη μορφή ή αξία αλλά
ενυπάρχουν σε αυτήν σύνολα ολόκληρα από επιστημονικές αξιολογικές
παραδοχές.16
O Weber τελικά δεν πίστευε στην απόλυτη αντικειμενικότητα
ανεξάρτητη από κάθε επιρροή, από κάθε πολιτιστική επίδραση. Πίστευε μόνο σε
μια έννοια της αντικειμενικότητας, αυτή της ιδανικά απαλλαγμένης από
αξιολογικές κρίσεις. Μια επιστημονική αντικειμενικότητα στις κοινωνικές
επιστήμες ως θέα από το πουθενά 17
είναι απαράδεκτη για τον Weber.
Αντίθετα η θέα της πραγματικότητας είναι πολύπλευρη. Σύμφωνα με τον Weber η
αντικειμενικότητα στις επιστήμες δεν αφορά απαραίτητα τη γνώση αυτή καθαυτή.
Η θεωρία της γνώσης του Weber οδηγεί σε μια έννοια της αντικειμενικότητας που
είναι απαλλαγμένη από προκαταλήψεις – εδώ θυμόμαστε τη θεωρία του P.
Feyerabend για την επιστήμη και τη ιδιόμορφη στάση του απέναντι στις
προκαταλήψεις - και προσβλέπει σε μια ολοκληρωτική ισχύ.
16
Adam Netzen, “Autonomy, ascetism, agonism – Max Weber ‘s scientific objectivity as idea, practice
and politics” Goteborgs Universitet, 2009
17
Thomas Nagel, The view from nowhere, Oxford University Press, 1986.
15

16. Σύμφωνα με τον Weber το να είναι κανείς αντικειμενικός εμπεριέχει την
ανάλυση μιας πράξης με κοινωνικό προσδιορισμό, είτε αυτή η πράξη
θεμελιώνεται σε ορθολογιστικά κριτήρια ερμηνείας είτε όχι. Πως είναι δυνατόν
να βλέπουμε να πορεύονται παράλληλα η επιστήμη και η πολιτική με κριτήριο
μια αντικειμενική θεώρηση του κόσμου; Η χρησιμοποίηση του παραδείγματος
της θρησκείας, συγκεκριμένα του Προτεσταντισμού ως παράγοντα επιρροής της
οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας καθίσταται προβληματική όταν
είμαστε αναγκασμένοι να την ερμηνεύσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά με
κριτήριο τη μεταφυσική πεποίθηση και όχι την επί του ορθού λόγου βασισμένη
κατανόηση.
Στο έργο του Weber, Η πολιτική ως επάγγελμα, γίνεται μια προσπάθεια να
εισέλθει η έννοια της αντικειμενικότητας στην μελέτη της θρησκευτικής επιρροής
τόσο πάνω στα πολιτικά πράγματα όσο και στη διαμόρφωση των ατομικών
στάσεων. Η προσταγή, μας λέει ο Weber, «Στρέψε και την άλλη σου παρειά»
είναι απόλυτη. Διαχωρίζει ο Weber μια ηθική των απολύτων σκοπών από μια
ηθική της ευθύνης. Εκείνος, συνεχίζει ο Weber, που αφήνεται να παρασυρθεί από
την πολιτική, δηλαδή από τη δύναμη και τη βία σαν μέσα, συμβάλλεται με
διαβολικές δυνάμεις.
Η προοπτική αυτή στη πολιτική μας επιτρέπει άραγε να κατανοήσουμε τις
διενέξεις του κοινοβουλίου στην Αγγλική ή στη Γερμανική πολιτειακή παράδοση;
Πρέπει να δούμε τη σχέση του ατομικού κινήτρου στο πλαίσιο της θρησκευτικής
ιδιωτικότητας (πολιτιστικές παραδόσεις και προκαταλήψεις) με την θέση της
αντικειμενικότητας στη δημόσια ζωή του κοινοβουλίου και του ακαδημαϊκού
χώρου όπως αυτή εκφράζεται γλωσσικά από τη διαδικασία pro et contra. Οι
επιστήμονες ερευνώντας ένα θέμα έρχονται σε διάλογο και εκφράζουν τη γνώμη
16

17. τους και οι πολιτικοί προσπαθώντας να επιλύσουν ένα πολιτικό πρόβλημα
έρχονται σε διάλογο και εκφράζουν τη γνώμη τους . Θεωρητικά η έννοια της
αντικειμενικότητας παραλληλίζει τους δύο αυτούς χώρους με κριτήριο τη μέθοδο
εξεύρεσης μιας λύσης. Ο Weber εντάσσει τη θεωρία του περί ιδεατών τύπων στη
προβληματική αυτή μας οδηγεί όμως σε ένα άλλο πρόβλημα. Αποδεχόμενοι τους
ιδεατούς τύπους για την ερμηνεία των καταστάσεων, αντιλήψεων και θεωριών
αποδεχόμαστε ένα κριτήριο κομφορμισμού, τόσο στην μετάβαση από το πολιτικό
στο επιστημονικό όσο και επιστημολογικά. Όταν ο ερευνητής προϋποθέτει ιδεατό
τύπο για την ερμηνεία πολλές φορές οδηγείται ασυνείδητα στην εκπλήρωση των
κριτηρίων που θέτει ο ιδεατός τύπος για να ερμηνεύσει τη πραγματικότητα και
δεν είναι ευέλικτος. Όταν επίσης μεταφέρουμε μια πολιτική κατηγορία, του pro et
contra του κοινοβουλίου, όπως αυτή ενσαρκώνει την ρητορική επαναπεριγραφή
στη γλωσσική της υπόσταση, διαπράττουμε ενδεχομένως ένα μεθοδολογικό
ατόπημα. Ο Weber μάλλον στέκεται στην ερμηνεία της επίδρασης των
θρησκευτικών και εν γένει των πολιτιστικών προοπτικών η οποία είναι
αντικειμενική και όχι υποκειμενική.
Ο Weber λαμβάνει από τον Kant μια σημαντική άποψη18
: Αντιλαμβάνεται τις
γλωσσικές κατηγορίες που δομούν την εμπειρία μας για τον κόσμο ως
υποκείμενες σε πολιτιστικές μεταβλητές και για τούτο υποκειμενικές. Ο δε
κοινωνικός επιστήμων πρέπει να χρησιμοποιεί την φαντασία του και την
προσωπική του ερμηνευτική προσέγγιση των φαινομένων για να τα εξηγήσει.
Η εφεύρεση των ιδεατών τύπων19
από τον Weber και η μελέτη παραδειγμάτων
και ιστορικών συγκρίσεων δείχνει την εναγώνια προσπάθειά του να στηρίξει μια
18
Adam Netzen, “Autonomy, ascetism, agonism – Max Weber ‘s scientific objectivity as idea, practice
and politics” Goteborgs Universitet, 2009
19
“ Authority and Rationality – Max Weber” , στην ιστοσελίδα: http://www.pineforge.com/upm-
data/6109_Allen__Chapter_5%5B1%5D__Authority_and_Rationality___Max_Weber.pdf
17

18. αντικειμενική γνώση. Και τούτο γιατί επιδίωκε μια ορθολογικοποίηση της
ερμηνείας των πραγμάτων που θα ωθούσε το περιβάλλον της πολιτικής σε μια
νομιμοποίηση συγκεκριμένων διαδικασιών όπως η εξουσία και η επιβολή της
στους ανθρώπους. Δυο μορφές νομιμοποίησης υπάρχουν για τον Weber: η
υποκειμενική και η αντικειμενική. Στο θεμέλιο των δύο αυτών μορφών
νομιμοποίησης υφίστανται τρεις διαφορετικοί τύποι εξουσίας, οι περίφημοι
Χαρισματικός, Παραδοσιακός και Ορθολογικός.
Έχουμε παρακάτω το ακόλουθο σχήμα20
που μπορεί να μας διευκολύνει να
αντιληφθούμε την θεωρία του Weber για την αντικειμενικότητα και την value free
θεωρία του της γνώσης:
Problems,
perspectives,
concepts and
selection
Scientific
Practice
Results Application of
results
Value – Relevant
Values
Scientific Values Value – laden Guided by values
Τελικά, η αντικειμενικότητα αφορά την πρακτική της επιστήμης να ερμηνεύει
τον κόσμο και να εξάγει αποτελέσματα με έναν τρόπο που δεν θα θεμελιώνεται
σε αξιολογικές κρίσεις. Πολιτική και Επιστήμη δεν πάνε μαζί κατά τον Weber.
20
Adam Netzen, ibid.
18

19. 3. α) Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της δράσης του Max Weber. Ο
κοινοβουλευτισμός (fair play)
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σκέψη του Max Weber στο θέμα της
αντικειμενικότητας και της σύνδεσής της με την κοινοβουλευτική παράδοση θα
πρέπει να δούμε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της κοινωνίας της Γερμανίας κατά
τα τέλη του 19ου
αιώνα και τις αρχές του 20ου
.
Οι κυριότερες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις21
στο περιβάλλον που
έδρασε ο Max Weber ήταν: Η πρωσική αριστοκρατία η οποία είχε ανδρωθεί με τη
βοήθεια της ύπαρξης ενός συστήματος νομοκατεστημένων τάξεων, και η οποία κατά
τον Weber, δεν ήταν ικανή να αποτελέσει ενοποιητικό στοιχείο της Γερμανίας λόγω
των μεταβολών στην οικονομική ζωή, τις οποίες η τελευταία δεν μπορούσε να
ακολουθήσει, η αστική τάξη η οποία εκπροσωπείτο από τους δραστηριοποιούμενους
στη βιομηχανία και το εμπόριο και τέλος, η εργατική τάξη.
Ο Weber είχε ανατραφεί σε ένα περιβάλλον φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης η
οποία ευνοούσε ένα συγκερασμό πολιτικών απόψεων. Ο Weber δεν διάκειτο
μονομερώς υπέρ ενός κράτους παντοδύναμου που θα δυνάστευε την πνευματική
ελευθερία ή ενός κράτους αδύνατου που δεν θα επέτρεπε την σοβαρή θεμελίωση και
εκτέλεση των πολιτικών πράξεων. Θεωρούσε ότι η ανεξάρτητη πολιτική σκέψη ήταν
η λύση στο γερμανικό πρόβλημα της πολιτικής ωριμότητας του γερμανικού έθνους.
Η α-πολιτική παράδοση που οφειλόταν στην αυτονόμηση της γραφειοκρατίας ήταν
ανασχετικός παράγοντας της ισχυροποίησης της Γερμανίας. Η πολιτική παιδεία
21
Fred H. Blum, “Max Weber: The Man of Politics and the Man Dedicated to Objectivity and
Rationality”, Ethics, Vol. 70, No1 (October 1959), σελ: 1.
19

20. λοιπόν ήταν αναγκαία για να εξασφαλισθεί η ανάπτυξη ενός σύγχρονου γερμανικού
κράτους. Η εκπαίδευση θα δημιουργούσε υπεύθυνα άτομα που θα έκριναν
αντικειμενικά . Στη γερμανική πολιτειολογία22
είχε επικρατήσει η έννοια του
προστάτη του Συντάγματος «Huter der Verfassung», με την οποία ο Carl Schmitt
τροφοδότησε εννοιολογικά το θεσμό του Προέδρου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης,
γεγονός που διευκόλυνε και νομιμοποίησε την εξέλιξη της γερμανικής πολιτείας σε
Fuhrerstaat. Η ουδετερότητα που έπρεπε να διατηρεί η εξουσία, σύμφωνα με τις
θεωρίες του Jellinek και του Constant, προϋπέθετε την μοναρχική σύλληψη της
πολιτείας23
η οποία είχε τον μονάρχη ως εργαλείο διατήρησης της κοινωνικής
συνοχής. Διαχωρίζεται έτσι απολύτως η εξουσία από την κοινωνία. Η εξουσία, στα
χρόνια του Weber λειτουργούσε έξω από την πολιτική, έξω από κάθε αμφισβήτηση,
έξω από κάθε argumentation, έξω από κάθε κοινωνική δυναμική. Το προβάδισμα της
μοναρχικής αρχής διαφαινόταν όταν συγκρούονταν αντιτιθέμενες δυνάμεις της
γερμανικής κοινωνίας. Το κοινοβούλιο φαινόταν ότι αντιπροσώπευε την αστική τάξη
που ανερχόταν σταδιακά.
Η κοινωνιολογική εκπροσώπηση του δημοκρατικού πολιτεύματος στο έργο
του Weber δεν προϋποθέτει την άνευ όρων αποδοχή της λαϊκής κυριαρχίας.24
Αυτή η
στάση του Weber μπορεί να γίνει κατανοητή εάν ενταχθεί στην περιρρέουσα
ατμόσφαιρα της εποχής του.
Η παρουσία της γραφειοκρατίας στη θέση της πολιτικής είχε ολέθριες
συνέπειες για τη Γερμανία. Ο Weber πρόβαλλε την «ηθική της υπευθυνότητας» ώστε
να εμπεδωθεί μια αντικειμενική αντιμετώπιση της πολιτικής κατάστασης και των
22
Δημήτρη Τσάτσου, Συνταγματικό Δίκαιο, τομ. Α΄ Θεωρητικό Θεμέλιο, Σάκκουλας, 1994, σελ 104. -
105
23
Η έννοια του κοινοβουλευτισμού στη δυτική νεωτερικότητα δεν γεννήθηκε στην μήτρα της
Αγγλικής παράδοσης αλλά διαμορφώθηκε στη Γαλλία της Ιουλιανής μοναρχίας από το βασιλιά
Λουδοβίκο – Φίλιππο. Βλέπε επίσης στο έργο του Weber Η πολιτική ως επάγγελμα, εκδόσεις
Παπαζήση, σελ 119 όπου αναφέρει το παράδειγμα των γαλλικών συνελεύσεων ή τα τετράδια
παραπόνων των Qeneralstande.
24
Νικολάου Δ. Τσίρου, Η ανάδυση του πολιτικού στο έργο του Max Weber, εκδόσεις Σάκκουλα 2001.
20

21. συνεπειών της πολιτικής πράξης. Η «αντικειμενική» αυτή στάση αποτελεί η ίδια μια
πολιτική πράξη υπευθυνότητας. Στο πλαίσιο αυτής της ατομικής αλλά και κοινωνικής
υπευθυνότητας ο Weber τοποθετεί την ισχυρή ανάγκη για την ενίσχυση των
δημοκρατικών θεσμών και της κοινοβουλευτικής παράδοσης στα πρότυπα της
Αγγλίας. Θεωρεί ότι μια κοινοβουλευτική μοναρχία είναι η περισσότερο
ενδεδειγμένη λύση για τη Γερμανία τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Πίστευε
επίσης ότι η αυτονόμηση της α-πολιτικής γραφειοκρατίας ήταν εχθρός της ηθικής της
υπευθυνότητας όπως και εχθρός της διασφάλισης των ατομικών ελευθεριών. Ταύτιζε
τον αγγλικό κοινοβουλευτισμό με την πολιτική υπευθυνότητα.
Η εμμονή του Weber στην έννοια της αντικειμενικότητας φανερώνει την
προσπάθειά του να προασπίσει την δυνατότητα του ατόμου για πολιτικές επιλογές.
Για τούτο και στην ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου με τίτλο Politik als
Beruf25
(1917) απαριθμεί τρεις ποιότητες – χαρακτηριστικά του πολιτικού ανδρός:
πάθος, υπευθυνότητα και αντικειμενικότητα. Έχουμε εδώ τη χρήση του όρου
αντικειμενικότητα με άλλη λέξη από αυτή της Objectivitat την οποία χρησιμοποίησε
στο κείμενο του για τη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών. Πρόκειται περί της
λέξης Sachlichkeit, που σημαίνει για τον Weber προσήλωση στην ηθική της
υπευθυνότητας, σε μια αντικειμενική αντιμετώπιση των πραγμάτων.
Εδώ έγκειται και η σύνδεση της πολιτικής σφαίρας και της ακαδημαϊκής
σφαίρας με την έννοια της αντικειμενικότητας. Η αντικειμενικότητα συνδέει τους δυο
αυτούς κόσμους με τον ορθολογισμό. Ο ορθολογισμός την εποχή του Weber
αποτελούσε πολιτική πράξη υπευθυνότητας., πράξη προσήλωσης σε μια διαδικασία
απομυθοποίησης. Στο έργο του Parlament und Regierung im neugeordneten
Deutschland 191826
ο Weber ισχυρίζεται ότι μια διένεξη θα ήταν ευχής έργο να
25
Max Weber, Η πολιτική ως επάγγελμα, εκδόσεις Παπαζήση, 1988
26
Max Weber, Political Writings, (Cambridge Texts in the History of Political Thought), Cambridge
University Press 1994, σελ: 131
21

22. διεξάγεται με ένα υπεύθυνο και νηφάλιο τρόπο μεταξύ υπεύθυνων και ευγενικών
αντιπάλων. Οι αντίπαλοι αυτοί εκφράζονται μέσω των διαλόγων του Κοινοβουλίου.
Στη Γερμανία όμως, παρατηρεί ο Weber, η άσκηση πολιτικής δεν γίνεται από τους
πολιτικούς του Κοινοβουλίου αλλά γίνεται από την γραφειοκρατία, η οποία δεν
αρκείται απλώς στην εφαρμογή της πολιτικής αλλά εκμεταλλεύεται την πρόσβαση
στα αρχεία και ασκεί πολιτική στη θέση των πολιτικών.
Ο Weber αποδέχεται ότι το μέλλον ανήκει στη γραφειοκρατία27
για τούτο και
πρέπει να διασφαλίσουμε την νομιμότητα της λειτουργίας του κοινοβουλευτικού
πολιτεύματος μέσω της προάσπισης μιας fair play διαδικασίας στις κοινοβουλευτικές
διενέξεις ώστε να ελεγχθεί η προϊούσα αυτονόμησή της. Συνδέεται η δημοκρατία με
τον κοινοβουλευτικό διάλογο. Η εξειδίκευση των γραφειοκρατών αντιμετωπίζεται με
την pro et contra συζήτηση στο κοινοβούλιο. Η εξουσία στη Γερμανία, την εποχή
του Weber, δεν προερχόταν από νομιμοποιητικές διαδικασίες που εξέφραζαν την
λαϊκή βούληση αλλά από το σώμα της γραφειοκρατίας που είχε το δικό της esprit de
corps. Το κοινοβούλιο ήταν αδύναμο λόγω της επιρροής του Bismarck. Ακόμη και τα
πολιτικά κόμματα του κοινοβουλίου υποτάσσονταν στον «καισαρισμό» του. Ο ρόλος
του κοινοβουλίου στη Γερμανία της εποχής του Weber είχε αρνητικό πρόσημο: έκανε
απλά μια διεκπεραίωση υποθέσεων του Κράτους, μια νομικίστικη εργασία, χωρίς
καμία διάθεση πολιτικής ανάλυσης της κατάστασης στη χώρα. Το κοινοβούλιο στη
Δημοκρατία της Βαϊμάρης έπαυε να συνιστά την κινητήρια δύναμη για την παραγωγή
γνήσιων πολιτικών αποφάσεων και μετατρεπόταν σε νόθο κοινοβούλιο που
επικύρωνε απλώς τις έξωθεν επιβαλλόμενες αποφάσεις της κρατικής μηχανής.
Ο Weber επικαλείται το αγγλικό πολιτικό πρότυπο όπου στο πλαίσιο της
σχέσης υπαλλήλου με το κοινοβούλιο υπάρχει πρόσβαση του πολιτικού κόσμου στα
27
Max Weber, Political Writings, (Cambridge Texts in the History of Political Thought), Cambridge
University Press 1994, σελ: 156
22

23. αρχεία και στην εξειδικευμένη γνώση της γραφειοκρατίας. Οι διάλογοι στο αγγλικό
κοινοβούλιο αποτελούν τα μέσα της πολιτικής κάτι που δεν συμβαίνει στη Γερμανία.
Υφίσταται λοιπόν, σύμφωνα με τον Weber, ανάγκη για συνεργασία μεταξύ των
ειδημόνων και των πολιτικών και αυτή η συνεργασία αποτελεί προϋπόθεση για την
ανάπτυξη της πολιτικής παιδείας των Γερμανών. Η πολιτική παιδεία θα αποτρέψει
την εμφάνιση δημαγωγών.
Αντί του δημαγωγού ο Weber αναμένει την εμφάνιση ενός χαρισματικού
(δημοψηφισματικού ) ηγέτη ο οποίος θα ασκήσει την εξουσία απέναντι στην α-
πολιτική γραφειοκρατία και θα υποκαταστήσει το «καισαρικό» στοιχείο του
Bismarck. Η νοηματοδότηση της δημοκρατικής αρχής από το πάθος (θυμόμαστε τα
χαρακτηριστικά του πολιτικού) και τις ικανότητες του χαρισματικού ηγέτη
αντικατοπτρίζει το δύσβατο εγχείρημα της πολιτικής πρακτικής των πρώτων
δεκαετιών του 20ου
αιώνα να ισορροπήσει τον αξιακά ουδέτερο φονκτιοναλισμό28
των
νεοσύστατων κοινοβουλευτικών κρατών με το εν δυνάμει αξιακό στοιχείο του
χαρίσματος. Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να δούμε την αξιακή ουδετερότητα
του κοινοβουλίου σε σύγκριση με την Objectivitat του ακαδημαϊκού χώρου των
κοινωνικών επιστημών και τα αξιακά στοιχεία του ηγέτη.
O Weber θεωρούσε ότι άλλο είναι η πολιτική και άλλο είναι η επιστήμη. Τα
μέσα όμως που μετέρχονται και οι δυο πρέπει να είναι αντικειμενικά. Και στην
πολιτική και στην επιστήμη πριν από τη θεώρηση των πραγμάτων υπάρχει σειρά
προκαταλήψεων και στάσεων υπό τις οποίες λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις και
αξιολογούνται τα επιστημονικά πορίσματα για την επαλήθευση ή διάψευση των
θεωριών. Η έννοια της αντικειμενικότητας πρέπει να διέπει τόσο στους διαλόγους pro
et contra του κοινοβουλίου όσο και τους ακαδημαϊκούς διαλόγους των επιστημόνων
Η έννοια της αξιακής ουδετερότητας του κοινοβουλίου έχει μια οντολογική αξία
28
Νικολάου Δ. Τσίρου, ibid, σελ: 159.
23

24. απέναντι στην αναγκαιότητα, για τον Weber, εμφάνισης ενός χαρισματικού ηγέτη.
Πως συμβιβάζεται, αλήθεια, η αξιακή ουδετερότητα και η αντικειμενικότητα που
επιτυγχάνεται στο μεν κοινοβούλιο με την ρητορική του fair play και στις κοινωνικές
επιστήμες με την τακτική του pro et contra με τα αξιακά χαρακτηριστικά ενός
χαρισματικού ηγέτη;
Ο μεθοδολογικός ατομισμός του Weber δεν αντιμετώπιζε το «όλον» της
κοινωνίας ως υποχρεωτική θεμελιωτική βάση που θα νομιμοποιούσε τη δημοκρατική
αρχή στο πλαίσιο μιας πολιτικής θεωρίας. Εξοβέλισε το ιδεαλιστικό υπόβαθρο της
δημοκρατικής αρχής για να περισώσει το πολιτικό στοιχείο που χαρακτήριζε την
προσωπικότητα του χαρισματικού ηγέτη που θα έβγαζε τη Γερμανία από το τέλμα. Η
στάση αυτή του Weber μας θυμίζει τον Kant ο οποίος στο κείμενό του για τον
Διαφωτισμό εξήρε την προσωπικότητα του Φρειδερίκου του Μεγάλου ταυτόχρονα με
την προσπάθειά του να αφυπνίσει το αναγνωστικό κοινό για την σημασία της
διαδικασίας του Διαφωτισμού.
Ταυτόχρονα όμως ο Weber, επειδή ανησυχούσε για την υπερβολική
συγκέντρωση της εξουσίας, είτε στα χέρια του μονάρχη, είτε στα χέρια μιας
γραφειοκρατικής ολιγαρχίας, τόνισε την ανάγκη ύπαρξης ισχυρού κοινοβουλίου
καθώς και ορθολογικά οργανωμένων πολιτικών κομμάτων29
Η διένεξη των
κοινωνικών ομάδων μέσω της εκπροσώπησής τους σε ένα αντιπροσωπευτικό σώμα
όπως το κοινοβούλιο θα επέτρεπε την αντικειμενική εξέταση pro et contra της
πολιτικής κατάστασης και θα διασφάλιζε τις προϋποθέσεις των ατομικών ελευθεριών.
Το αίτημα της διαφύλαξης της ελευθερίας και της αντικειμενικότητας ήταν ένα
αίτημα διαφωτισμού που προερχόταν τόσο από τους πολιτικούς θεσμούς όσο και από
τους ακαδημαϊκούς.
29
Max Weber, Political Writings, (Cambridge Texts in the History of Political Thought), Cambridge
University Press 1994
24

25. Προάγγελος του αιτήματος διαφωτισμού της κοινωνίας από θεσμούς όπως το
πανεπιστήμιο ήταν ο Kant με τα τρία κείμενά του για τη Διένεξη των Σχολών30
.
Πρόκειται για ένα κείμενο το οποίο προσλαμβάνει τη νεωτερικότητα μέσα από την
νέα πολιτική πραγματικότητα που διαμορφώθηκε από τις συνέπειες της Γαλλικής
Επανάστασης και επηρέασε τον τρόπο διαχείρισης της γνώσης. Θα δούμε στο
επόμενο κεφάλαιο πως η ρητορική της διένεξης στον ακαδημαϊκό χώρο επηρέασε την
πρόσληψη της πολιτικής πραγματικότητας και πως ο Max Weber επιχείρησε να
προτυπώσει τη πολιτική διένεξη του αγγλικού κοινοβουλευτισμού στην ακαδημαϊκή
σφαίρα.
30
Immanuel Kant, Die Streit der Facultaten, Konigsberg, 1798, (Η Διένεξη των Σχολών), εκδόσεις
Σαββάλα, 2004, σελ. 57
25

26. 4. Ακαδημαϊκό περιβάλλον, Ρητορική και Πολιτική. Η σχέση
μεταξύ της ρητορικής μεθόδου στη πολιτική και στον ακαδημαϊκό χώρο και της
αντικειμενικότητας στην πολιτική και στον ακαδημαϊκό χώρο
Η τυπική μεσαιωνική διαίρεση των σχολών σε ανώτερες και κατώτερες
διασταυρώνεται με την νεωτερική διαίρεση η οποία αποτυπώνεται στο κείμενο
του Kant για την περίφημη διένεξη των σχολών. Ο Kant επηρεασμένος από τις
συνελεύσεις της Γαλλικής Επανάστασης βλέπει το «πανεπιστημιακό σύνταγμα»
υπό ένα πρίσμα πολιτικής διάκρισης σε δεξιά και αριστερή πτέρυγα. Όλη αυτή η
θεώρηση παραπέμπει στην θεωρία της γνώσης του Kant.
Η θεωρία αυτή μας θυμίζει την αναφορά του Kant στην τριπολική σχέση
εξουσίας – γνώσης – λαού, στην οποία ο διαφωτιστικός Λόγος εξέρχεται του
ακαδημαϊκού χώρου όπως το υποκείμενο εξέρχεται του εαυτού του και των ορίων
του με κεντρικό αίτημα την έξοδο από την αυτοϋπεύθυνη ανωριμότητά του. Η
διαλεκτική μεταξύ της εξειδικευμένης γνώσης και της απαίτησης για μαζική
αφύπνιση και διαφωτισμό αποτελεί για τον Kant ένα πρόβλημα. που
σχηματοποιεί τη διαμεσολάβηση της επιστημονικής γνώσης από την
εξουσία.
Ο Kant, ισχυρίζεται ο Κari Palonen, 31
πρότεινε μέσω της Διένεξης των
Σχολών την απρόσκοπτη και ελεύθερη εξωτερίκευση του πνεύματος της
φιλοσοφικής σχολής σε όλο το φάσμα του ακαδημαϊκού χώρου και την ιεράρχηση
των σχολών στο πνεύμα της ιεράρχησης των διαδικασιών του κοινοβουλίου. Ο
Kant με τον τρόπο αυτό θέτει ως αντικειμενικό κριτήριο ιεράρχησης των
ακαδημαϊκών πειθαρχιών μια εξω – ακαδημαϊκή κατηγορία, αυτή του pro et
31
Kari Palonen, “Max Weber‘s Rhetoric of «Objectivity»: The Parliament as a paradigm for Scholarly
Disputes”, Max Weber Studies 2010.
26

27. contra. Αυτή η κατηγορία μας συνδέει με την εννοιολόγηση της Objectivitat από
τον Max Weber.
Ο Weber, όπως είδαμε και σε προηγούμενη ενότητα της εργασίας μας,
θαύμαζε το Αγγλικό Κοινοβούλιο και επιθυμούσε να εισάγει τις διαδικασίες που
επικρατούσαν σε αυτό στη Γερμανία. Ως οπτική γωνία είχε την έννοια του fair
play που επικρατούσε στο Αγγλικό Κοινοβούλιο η οποία πίστευε ότι θα άλλαζε
τα δεδομένα στη Γερμανία. Αντιμετώπιζε τη ρητορική παράδοση ως όπλο του
κοινοβουλευτισμού και της πολιτικής απέναντι στη δυνατότητα «πρόσβασης στα
αρχεία» μιας αυτονομούμενης και εξειδικευμένης γραφειοκρατίας.
Ο Weber θεωρούσε ότι το σύστημα διένεξης εντός του κοινοβουλευτικού
χώρου αντικατόπτριζε το διαρκές αίτημα για αντικειμενικότητα, κάτι που
εκφραζόταν μέσα από την «argumentation» και του «in utramque partem». Η
ρητορική διαβουλευτική παράδοση από την Αναγέννηση και μετά περιείχε την
κατηγορία της παραδιαστολής, έννοια η οποία χρησιμοποιήθηκε ευρέως σε
διαλόγους του κοινοβουλευτικού χώρου στην Αγγλία ιδιαίτερα από τον 16ο
αιώνα
και μετά.
Η κοινοβουλευτική διαδικασία, σύμφωνα με τον Weber, επιτρέπει την έξοδο
από την α-πολιτική θεώρηση της γνώσης κάτι που χαρακτήριζε την γερμανική
γραφειοκρατία. Κατά τον τρόπο αυτό μετατρέπεται το πρόβλημα της θεώρησης
της αντικειμενικής γνώσης σε πρόβλημα ρητορικών κατηγοριών. Και αυτό γιατί ο
Weber έπρεπε να διασφαλίσει την ποιότητα της πολιτικής απόφασης. Αυτό
σημαίνει ότι θεωρούσε αναγκαία την αξιοποίηση της γνώσης υπό μια οπτική
γωνία ρητορικών κατηγοριών που θα οδηγούσαν στην λήψη της απόφασης αυτής.
Η γραφειοκρατική γνώση αντιπαραβάλλεται προς την πολιτική – ρητορική
γνώση η οποία μας οδηγεί στην από – ουδετεροποίηση της πρώτης. Η γερμανική
27

28. παράδοση της ουδετερότητας του μονάρχη απέναντι στη κοινωνία είχε αναγκάσει
τη Γερμανία σε αυτή την πολιτική και κοινωνική οπισθοδρόμηση. Από αυτή τη
δυσχερή θέση θα έβγαινε μόνον εάν εγκαθιδρύετο ένα σύστημα
κοινοβουλευτισμού με ασφαλιστικές δικλείδες που θα είχαν χαρακτήρα pro et
contra. Η ρητορική λοιπόν για τον Weber είχε κατεξοχήν πολιτική διάσταση.
Ο Weber φθάνει στο σημείο να αποδέχεται ότι η διένεξη στον ακαδημαϊκό
χώρο γίνεται ατελώς διότι δεν ενσαρκώνει πλήρως το πρότυπο του
κοινοβουλευτικού διαλόγου. Η έννοια pro et contra εδώ είναι καταλυτική για τη
σκέψη του Weber. Η έννοια αυτή, στην αγγλική κοινοβουλευτική παράδοση,
είναι το μέτρο σύγκρισης μεταξύ της ρητορικής και του κοινοβουλευτικού
παραδείγματος.
O Q. Skinner στο έργο του Reason and Rhetoric in the Philosophy of Hobbes
(Cambridge University Press, 1996) προτρέπει το αναγνωστικό κοινό του να
διαβάσει το έργο του Hobbes, Leviathan, ωσάν να επρόκειτο για ομιλία. Η
ακαδημαϊκή διένεξη στην πολιτική θεωρία παρομοιάζεται με το διάλογο στο
κοινοβούλιο. Δίδεται έμφαση στην παιδαγωγική αξία32
της ομιλίας in utramque
partem. Ο ομιλητής, ο ρήτωρ, διαμορφώνει έναν ιδεατό τύπο, τον vir civilis,
θυμίζοντας μας την πρόταση του Weber να θεωρείται η κοινοβουλευτική
διαδικασία ως ένας ιδεατός τύπος για μια θεώρηση της γνώσης αποτελούμενη από
διενέξεις και fair play κανόνες στη προσπάθεια λήψης μιας πολιτικής απόφασης.
Η ρητορική τακτική της επαναπεριγραφής μέσω του επανακαθορισμού των
κατηγοριών της αρετής και της κακίας δεν αποτελούσε, κατά τον Skinner, άκρως
απαραίτητη προϋπόθεση του κοινοβουλευτικού διαλόγου, δεν συνδέεται
αιτιοκρατικά και άμεσα η πολιτική αντιπροσώπευση των γνωμών και των
32
Kari Palonen, “Quentin Skinner‘s “Rhetorical Turn” and the Chances for Political Thought”,
Evanston 2/04/2009, Finland.
28

29. αντιλήψεων με τη ρητορική τους έκφραση. Ο Skinner διαπιστώνει την εμφάνιση
ενός «νέο – ρωμαϊκού παραδείγματος» στη διαδικασία διαλόγου pro et contra η
οποία καθιστά το κοινοβούλιο μια raison d’ etre της κοινοβουλευτικής μορφής
του διαλόγου, κάτι που τον διακρίνει από τις διενέξεις άλλου τύπου. Δεν
μπορούμε όμως , θεωρώ, να ξεφύγουμε από μια σύνδεση που φανερώνει την
αλλαγή του πολιτικού παραδείγματος και την έλευση της νεωτερικότητας στη
δημόσια ζωή.
Ο De Mille33
θεωρεί ότι υφίσταται μια σύνδεση μεταξύ της ρητορικής και του
κοινοβουλευτικού «παραδείγματος»: η θεωρία της γνώσης μέσα από την
διαδικασία του pro et contra, ο διάλογος, η διεξοδική ανάλυση του θέματος και η
συζήτηση πάνω σε συγκεκριμένες μεθοδολογικές αρχές, φανερώνουν μια
παράλληλη πορεία των δύο κατηγοριών, της ρητορικής και της κοινοβουλευτικής
διαδικασίας.
Ο Max Weber στη θεωρία του για την αντικειμενικότητα διαπιστώνει και
αυτός ότι στην κοινοβουλευτική διαδικασία υφίσταται μια διαμάχη μεταξύ μιας
μονοσήμαντης αντίληψης για τη γνώση και μιας πλουραλιστικής – θα λέγαμε-
διαβουλευτικής και κοινοβουλευτικής θεωρίας.
Η ρητορική στο σχήμα αυτό διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο. Είναι ο άξονας
επί του οποίου βαδίζει η συμπόρευση επιστήμης και πολιτικής με στόχο την
αντικειμενική θεώρηση της πραγματικότητας. Αποτελεί το κοινό μεθοδολογικό
εργαλείο με το οποίο ανοίγει ο δρόμος προς την γνήσια έκφραση της
νεωτερικότητας.
33
James De Mille, Elements of Rhetoric, New York, 1882
29

30. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Αριστοτέλους Τέχνη Ρητορικής, Εκδόσεις Πάπυρος, 1975
• Angus Gowland, Ancient and Renaissance Rhetoric and the History of
Concepts, http://ucl.academia.edu/
• Adam Netzen, “Autonomy, ascetism, agonism – Max Weber ‘s scientific
objectivity as idea, practice and politics” Goteborgs Universitet, 2009
• Authority and Rationality – Max Weber” , στην ιστοσελίδα:
http://www.pineforge.com/upm-
data/6109_Allen__Chapter_5%5B1%5D__Authority_and_Rationality___
Max_Weber.pdf
• Don R. Bowen, “Objectivity as a Normative Standard”, The Journal of
Politics, Vol. 39, No 1 1977
• Fred H. Blum, “Max Weber: The Man of Politics and the Man Dedicated
to Objectivity and Rationality”, Ethics, Vol. 70, No1 (October 1959)
• Δημήτρη Τσάτσου, Συνταγματικό Δίκαιο, τομ. Α΄ Θεωρητικό Θεμέλιο,
Σάκκουλας, 1994
• Sandro Chignola, “Rediscribing Political Concepts: History of Concepts
and Politics” Book Review, 2003.
• Κυπραίος M. : (Εισαγωγή) Max Weber: Η Μεθοδολογία των κοινωνικών
επιστημών, Παπαζήση, Αθήνα, χχ
• Immanuel Kant, Die Streit der Facultaten, Konigsberg, 1798, (Η Διένεξη
των Σχολών), εκδόσεις Σαββάλα, 2004
30

31. • Steve Hoenisch, “Max Weber’ s view of Objectivity in Social Sciences”,
2006, http://www.criticism.com/md/weber1.html
• James De Mille, Elements of Rhetoric, New York, 1882
• Thomas Nagel, The view from nowhere, Oxford University Press, 1986
• Kari Palonen, “Rhetorical and Temporal Perspectives on Conceptual
Change”, 1997
• Kari Palonen, “Quentin Skinner‘s “Rhetorical Turn” and the Chances for
Political Thought”, Evanston 2/04/2009, Finland
• Kari Palonen, “Max Weber‘s Rhetoric of «Objectivity»: The Parliament as
a paradigm for Scholarly Disputes”, Max Weber Studies 2010
• S. V. Pandey, “Max Weber ‘s views on value – judgments and objectivity
in social sciences”,
http://www.dbrau.ac.in/departments_Html/inst_of_lifelong/social_science/
max_weber's.pdf
• Q. Skinner, Reason and Rhetoric in the Philosophy of Hobbes Cambridge
University Press, 1996
• Νικολάου Δ. Τσίρου, Η ανάδυση του πολιτικού στο έργο του Max Weber,
εκδόσεις Σάκκουλα 2001
• Max Weber, Οικονομία και κοινωνία, τομ. 5 Σαββάλας, 2006
• Max Weber, Η πολιτική ως επάγγελμα, εκδόσεις Παπαζήση, 1988
• • Max Weber, Political Writings, (Cambridge Texts in the History of
Political Thought), Cambridge University Press 1994
31