1. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ
ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Επιστημονικός Υπεύθυνος: Ι. Τσιάντης MD, DPM, FRC Psych. Αν. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής
Πρόεδρος Ένωσης Ιατρικών Ειδικοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κλάδος Παιδικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής (UEMS)
Αγ. Ιωάννου Θεολόγου 19, 155 61 Χολαργός, Τηλ.: 210 65 46 524, Τηλ./Fax: 210 65 22 396
e-mail: info@epsype.gr, www.epsype.gr
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Γ. ΤΣΙΑΝΤΗΣ
ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ
Χ. ΑΣΗΜΟΠΟΥΛΟΣ
Το εγχειρίδιο εκδόθηκε στο πλαίσιο Ε. ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΗ
του Ευρωπαϊκού Προγράμματος ΔΑΦΝΗ III Δ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ι. ΜΠΕΡΑΤΗΣ
με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση
Κ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ
(DG JUSTICE) κατά 80% και από το Υπουργείο Υγείας και Κ. ΦΥΣΣΑΣ
Κοινωνικής Αλληλεγγύης κατά 20%. Θ. ΧΑΤΖΗΠΕΜΟΥ 2010

2. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ
ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΑΝΤΗΣ
MD, DPM, FRC Psych.
Αναπλ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής
ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ
ΧΑΡΗΣ ΑΣΗΜΟΠΟΥΛΟΣ
Επίκ. Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας,
Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας, ΤΕΙ Αθηνών
ΕΥΗ ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΗ
Ψυχολόγος M.Sc.
ΔΗΜΗΤΡΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ψυχολόγος Ph.D.
ΙΩΝΑΣ ΜΠΕΡΑΤΗΣ
Ψυχολόγος
ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ
Επίκ. Καθηγήτρια Αναπτυξιακής Ψυχολογίας,
Πανεπιστήμιο Αθηνών ΤΕΑΠΗ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΥΣΣΑΣ
Ψυχοθεραπευτής, Μ.Α.
ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΧΑΤΖΗΠΕΜΟΥ
Ειδικός Παιδαγωγός M.Sc.
2 3

3. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος Γ. Τσιάντη 7
Εισαγωγή 8
Το σχολείο και η εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης
και προαγωγής της ψυχικής υγείας 12
Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: Αιτίες, επιπτώσεις,
αντιμετώπιση 18
Πρόγραμμα δραστηριοτήτων στην τάξη για την πρόληψη
του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο 30
1ο Εργαστήριο:
«Εισαγωγή – Ενημέρωση για το πρόγραμμα» 44
2ο Εργαστήριο:
«Υπογραφή συμβολαίου» 48
3ο Εργαστήριο:
«Μιλώντας για τον εκφοβισμό και τη βία στο σχολείο» 52
4ο Εργαστήριο:
Τίτλος πρωτοτύπου: «Ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη» 56
«ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥ 5ο Εργαστήριο:
ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ –
ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ-
«Διαφορετικότητα» 60
ΔΕΥΣΗΣ»
6ο Εργαστήριο:
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του
«Κατανόηση του φαινομένου του εκφοβισμού και
παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με της βίας στο σχολείο: οι ρόλοι των εμπλεκομένων» 64
οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή
του ή εκμεταλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαρα- 7ο Εργαστήριο:
γωγής έργου λόγου ή τένχης, σύμφωνα με τις διατάξεις
του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης- «Επιπτώσεις του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο» 68
Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απα-
γορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας , σελιδοποί- 8ο Εργαστήριο:
ησης του εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής
εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή
«Αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο – Ι» 72
οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο του
ν. 2121/1993 9ο Εργαστήριο:
«Αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο – ΙΙ:
Copyright Εκδόσεις Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας η δύναμη της ομάδας» 78
του Παιδιού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.),
Επιστημονικό μη Κερδοσκοπικό Σωματείο, 10ο Εργαστήριο:
Αγίου Ιωάννου Θεολόγου 19, 155 61 Χολαργός,
Τηλ: 210 6546524, τηλ./ fax: 210 6522396 «Μιλώντας στους γονείς για τον εκφοβισμό και
τη βία στο σχολείο: προετοιμασία της συνάντησης» 82
Σχεδιασμός εντύπου: BBDO Athens
Επιμέλεια - Διόρθωση: Δημοσθένης Κερασίδης
11ο εργαστήριο:
ISBN: 978-960-87296-9-8 «Αξιολόγηση του προγράμματος» 86
4 5

4. ΠΡOΛΟΓΟΣ
Η βία στην εποχή μας έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις και πλήττει όλες τις κοινωνι-
κές ομάδες, ιδιαίτερα όμως τα παιδιά και τους εφήβους. Έρευνες σε διεθνές επί-
πεδο έχουν δείξει ότι περίπου το 15% των μαθητών έχουν βιώσει συμπεριφορές
εκφοβισμού και βίας, οι οποίες παρατηρούνται συχνότερα στις ηλικίες 8 -15 ετών.
Έρευνες στην Ελλάδα έχουν δείξει ότι το φαινόμενο της βίας και του εκφοβισμού
αφορά ένα στα δέκα παιδιά, με αποτέλεσμα σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχοκοι-
νωνική τους εξέλιξη και στις διαδικασίες της μάθησης, που εκφράζονται με διά-
φορους τρόπους: άγχος, ψυχοσωματικά συμπτώματα, κατάθλιψη, αυτοκτονικό ιδε-
ασμό, με ή χωρίς μαθησιακές δυσκολίες. Πολλά από τα παιδιά μπορεί να δημιουρ-
γήσουν αργότερα στη νεαρή τους ηλικία διαταραγμένες διαπροσωπικές σχέσεις, με
ή χωρίς παραβατικότητα κ.ά.
Ο στόχος αυτού του εγχειριδίου είναι η πρωτογενής και δευτερογενής πρόληψη του
εκφοβισμού και της βίας μεταξύ των μαθητών στα σχολεία. Η συγγραφή του είναι ο
καρπός των προσπαθειών εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Ερευνητικού Διακρατικού
προγράμματος ΔΑΦΝΗ III, με συντονίστρια χώρα την Ελλάδα μέσω της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
και με συμμετέχουσες χώρες την Κύπρο, τη Λιθουανία και την Πολωνία.
Το εγχειρίδιο περιέχει θεωρητικές γνώσεις για το φαινόμενο του εκφοβισμού
(Bullying), μεθοδολογικές οδηγίες και αναλυτική παρουσίαση 11 βιωματικών ερ-
γαστηρίων που μπορούν να αναπτύξουν οι εκπαιδευτικοί με τους μαθητές στην
τάξη. Το κάθε εργαστήριο διαρκεί 90 λεπτά και εστιάζει θεματικά σε μία από τις
πολλαπλές διαστάσεις του εκφοβισμού, όπως η κοινωνική αλληλεγγύη, η διαφο-
ρετικότητα, η ενσυναίσθηση, η αντιμετώπιση κ.ά. Προβλέπονται επίσης και συνα-
ντήσεις με τους γονείς. Η συνολική διάρκεια είναι 22 ώρες και υλοποιείται στο
πλαίσιο της ευέλικτης ζώνης του σχολικού προγράμματος. Τελικός στόχος αυτών
των δραστηριοτήτων είναι η προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών.
Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του προγράμματος των βιωματικών ερ-
γαστηριών που συμπεριλαμβάνονται στο εγχειρίδιο, που έγινε στην αρχή και στο
τέλος της πιλοτικής του εφαρμογής σε σχολεία της Αθήνας και του Νομού Έβρου,
έδειξε μείωση της θυματοποίησης στα σχολεία και διεύρυνση των γνώσεων των
εκπαιδευτικών και των παιδιών για τα θέματα βίας.
Το εγχειρίδιο είναι ένα αξιόπιστο παιδαγωγικό εργαλείο που ευαισθητοποιεί τους
μαθητές, τους εκπαιδευτικούς, αλλά και τους ειδικούς ψυχικής υγείας παιδιών και
εφήβων στην πρόληψη και στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας. Η επι-
τυχής εφαρμογή του προϋποθέτει τη συστηματική εκπαίδευση των εκπαιδευτικών
και των ειδικών ψυχικής υγείας που θα το αξιοποιήσουν.
Ευχαριστούμε θερμά τους μαθητές, τους γονείς τους, τους εκπαιδευτικούς και τα
σχολεία που συνεργάστηκαν με ενδιαφέρον, δημιουργικότητα και κέφι για την
εφαρμογή των βιωματικών εργαστηρίων στα σχολεία. Δίχως τη δική τους καθο-
ριστική συμβολή δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η έκδοση αυτού του εγχει-
ριδίου.
Γ. Τσιάντης MD, DPM, FRC Psych.
Αναπλ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής
Επιστημονικός Υπεύθυνος Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.
Ψυχαναλυτικός Ψυχοθεραπευτής
Πρόεδρος Ιατρικών Ειδικοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
κλάδος Παιδικής και Εφηβικής Ψυχιατρικής (UEMS)
6 7

5. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το πρόγραμμα ευαισθητοποίησης για βιώσει συμπεριφορές εκφοβισμού και μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για να στην τάξη κατά τη διάρκεια της σχολι-
το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο από συμμαθητές τους. εισπράξουν περισσότερη βία από τους κής χρονιάς (2009-2010) με στόχο
βίας στο σχολείο πραγματοποιήθηκε Αναφορικά με την ελληνική πραγματι- συμμαθητές τους. Ένα ποσοστό δασκά- την ενίσχυση της δυνατότητας των μα-
στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμ- κότητα, επιδημιολογικές έρευνες έχουν λων, όταν αντιλαμβάνονται περιστατικά θητών να αντεπεξέρχονται και να οργα-
ματος ΔΑΦΝΗ III 2008-2010 με την δείξει ότι το πρόβλημα αυτό εμφανίζεται εκφοβισμού και βίας μεταξύ μαθητών, νώνουν στρατηγικές αντιμετώπισης του
έγκριση του Υπουργείου Παιδείας, Δια συστηματικά σε 1 στα 10 παιδιά. δυσκολεύονται να τα αντιμετωπίσουν, φαινομένου. Το πρόγραμμα αυτό ήταν
Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων και ενώ φαίνεται ότι δίνουν περισσότερη στοχευμένο και εφαρμόστηκε σε παιδιά
διεξήχθη σε διακρατικό επίπεδο με τη Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο σημασία κυρίως στα περιστατικά που δ', ε' και στ' δημοτικού και, σε μερικές
συμμετοχή τριών ακόμα ευρωπαϊκών μεταξύ μαθητών αποτελεί μορφή επι- περιλαμβάνουν σωματική βία. χώρες, σε παιδιά της γ' δημοτικού.
χωρών: της Πολωνίας, της Κύπρου και θετικής συμπεριφοράς με σοβαρές επι- Επίσης, κεντρικός άξονας του προγράμ-
της Λιθουανίας. Το διακρατικό συντονι- πτώσεις για την ψυχοσυναισθηματική ματος ήταν η αξιολόγηση της αποτελε-
σμό του προγράμματος είχε αναλάβει η ανάπτυξη του παιδιού και τη διαδικασία Το πρόγραμμα σματικότητας του εγχειριδίου το οποίο
Ελλάδα, με φορέα υλοποίησης την Εται- της μάθησης. Μπορεί να πάρει διάφο- θα μπορεί να χρησιμοποιείται από τους
ρες μορφές, άμεσες ή έμμεσες, όπως Ο σκοπός του προγράμματος εστιάζει εκπαιδευτικούς στην καθημερινότητα
ρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παι-
η σωματική βία, ο αποκλεισμός από την στην προσπάθεια δημιουργίας ενός του σχολικού βίου.
διού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.), και
ομάδα και η διάδοση φημών (κοινωνι- πλαισίου στο οποίο τα σχολεία που
με την επιστημονική ευθύνη του Αναπλ.
κός εκφοβισμός), οι απειλές (λεκτικός συμμετείχαν προετοιμάστηκαν ώστε να
Καθηγητή Παιδοψυχιατρικής, Ιατρικής
εκφοβισμός), καθώς και η σεξουαλική αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά περι-
Σχολής του Παν/μίου Αθηνών, κ. Γ.
παρενόχληση. πτώσεις σχολικού εκφοβισμού, κυρίως
Τσιάντη.
με την εκπαίδευση του εκπαιδευτικού
Έχει παρατηρηθεί ότι οι γονείς συνήθως προσωπικού. Στο πλαίσιο του προγράμ-
δηλώνουν άγνοια για το πρόβλημα και ματος, οι εκπαιδευτικοί εκπαιδεύτηκαν
Το πρόβλημα το συζητούν ελάχιστα με τα παιδιά τους. με βάση ένα εγχειρίδιο που εκπόνησε η
Οι μαθητές συχνά νιώθουν ότι η παρέμ- ερευνητική ομάδα για την αναγνώριση
Διεθνείς έρευνες έχουν καταδείξει ότι βαση κάποιου ενήλικα είναι σπάνια και του σχολικού εκφοβισμού, καθώς και
περίπου το 15% των μαθητών έχουν αναποτελεσματική, ενώ πιστεύουν ότι για την εφαρμογή έντεκα παρεμβάσεων
8 9

6. 2. 4ο και 8ο Δημοτικό Σχολείο ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ
Χαλανδρίου, Αττική.
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ
3. 1ο και 3ο Δημοτικό Σχολείο
Φερών Ν. Έβρου. Γ. Τσιάντης, MD, DPM, FRC Psych.
4. Δημοτικό Σχολείο Τυχερού Ν. Αναπλ. Καθηγητής Παιδοψυχιατρικής,
Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών,
Έβρου. Πρόεδρος Ιατρικών Ειδικοτήτων της
5. Δημοτικό Σχολείο Πέπλου Ν. Ευρωπαϊκής Ένωσης, κλάδος Παιδικής
Έβρου. και Εφηβικής Ψυχιατρικής (UEMS).
Ομάδα Ελέγχου που έλαβε μέ- Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του
ρος στο ερευνητικό πρόγραμμα: Παιδιού και του Εφήβου (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.),
1ο και 2ο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Ιωάννου Θεολόγου 19, Χολαρ-
γός, 155 61, Τηλ.: 210 65 22396,
Σουφλίου Ν. Έβρου. 210 65 46524.
5ο Δημοτικό Σχολείο Χαλανδρί-
ου, Αττική. ΟΜΑΔΑ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ: Ασημόπουλος
Χ. PhD, Βασιλακάκη Ε. MSc, Γιαννακο-
6o Δημοτικό Σχολείο Χαλανδρί-
πούλου Δ. ΡhD, Λέκου-Λεβιδιώτη Σ.
ου, Αττική. PhD, Παπαδοπούλου Κ. PhD, Χατζη-
πέμου Θ. MSc, Φύσσας Κ. ΜΑ.
ΠΟΛΩΝΙΑ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΠΟΥ Miroslaw Dabkowski, MD, PhD Dept. of
Psychiatry, Coll. Medicum N. Copernicus
ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΟ University Torun, Poland, tel. +48 605
075 106 fax + 48 566 580 763
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
KYΠΡΟΣ
Αντύπα Ερατώ
Α. Παραδεισιώτη, παιδοψυχίατρος, Υπη-
Αντωνέλλου Βαρβάρα ρεσίες Ψυχικής Υγείας, Τμήμα Παιδικής
ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΧΩΡΕΣ τολογίων και ομαδικών εστιασμένων
Βρύζα Μαρία και Εφηβικής Ψυχιατρικής, Νοσοκομείο
συνεντεύξεων.
ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ • κπαίδευση των εκπαιδευτικών, ώστε
Ε Γκρέκας Λάμπρος Μακάριος ΙΙΙ, Λευκωσία, Κύπρος, Τηλ.:
Γλήνια Αγγελική +357 22 405000, +357 22 31 5739
ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ να υλοποιήσουν στο πλαίσιο του σχο-
λικού προγράμματος ένα δομημένο Δενδάκη Αγάπη Tζιόγκουρος, ψυχολόγος, Υπηρεσία Εκπαι-
πρόγραμμα 11 παρεμβάσεων για την δευτικής Ψυχολογίας, Υπουργείο Παιδείας
ΕΛΛΑΔΑ Δεφρονά Βίκη
και Πολιτισμού, 1434 Λευκωσία, Κύπρος,
πρόληψη του φαινομένου. Καλούδη Ζωή Τηλ.: +357 22 800806
• υαισθητοποίηση των μαθητών και των
Ε Κοτζαγερίδου Βασιλική
Η εφαρμογή του προγράμματος γονέων από τους εκπαιδευτικούς στην
δρ Ερνεστίνα Σισμάνη Παπακώστα, εκπαι-
Κουρτίδου Σούλα δευτικός ψυχολόγος
αναγνώριση και στην αντιμετώπισή Υπουργείο Παιδείας Πολιτισμού, 1434
Η εφαρμογή του προγράμματος περι- Κυριαζίδου Ελένη
λάμβανε: του. Λευκωσία, Kύπρος
• ξιολόγηση της αποτελεσματικότητας
Α Λουκά Μαρία
• ιερεύνηση της έκτασης του εκφο-
Δ Λυρούδη Παναγιώτα Χρυσόστομος Λαζάρου,
βισμού και της βίας στο δημοτικό του προγράμματος. εκπαιδευτικός ψυχολόγος
• Δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων. Μακρίδου Χρυσούλα Υπουργείο Παιδείας Πολιτισμού, 1434
σχολείο μέσω χορήγησης ερωτημα-
Μίνου Χριστίνα Λευκωσία, Kύπρος.
Μπουρμά Ζαχαρούλα
ΣΧΟΛΕΙΑ ΠΟΥ Ουζουνγιάννη Μαρία ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ
Πονηρού Ελένη Robertas Povilaitis, PhD, Director of
ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΟ Child Line, Vilnius, Lithuania, Phone:
Πρωιμούδη Αναστασία
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Σαμαρά Χρύσα +370 698 88797
Ivona Suchodolska, Psychologist,
Σγουμποπούλου Μαριαλένα
Ομάδα σχολείων που εφάρμοσε το εγ- Child Line, Vilnius, Lithuania, Tel.
Χλαχλά Γεωργία +37060179869
χειρίδιο:
Marina Mazioniene, Psychologist,
1. 1ο και 2ο Δημοτικό Σχολείο Ν. Child Line, Vilnius, Lithuania, tel.
Ψυχικού, Αττική. +37060179596.
10 11

7. ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ
Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ
ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ
ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ
ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
Το θέμα της πρόληψης στον τομέα της ατόμου. Η πρώιμη προληπτική παρέμβα- την αντιμετώπισή τους, ενώ ο δεύτερος ζουν τα παιδιά να προσαρμοστούν
ψυχικής υγείας των παιδιών αποκτά ση επιδιώκει εξίσου τόσο την αποφυγή δίνει έμφαση στη σημασία του σχολείου στην πραγματικότητα και στις απαι-
όλο και μεγαλύτερη απήχηση διεθνώς εμφάνισης δυσκολιών ή καθυστερήσε- για την ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη τήσεις του σχολείου, δημιουργώντας
τα τελευταία χρόνια και αποτελεί ση- ων στην ανάπτυξη, όσο και την προώ- των παιδιών. πρόσθετες δυσκολίες τόσο στο ίδιο το
μαντικό στόχο διαφόρων διεθνών ορ- θηση των παραγόντων εκείνων που παιδί, όσο και στη λειτουργία της τά-
γανισμών. Η πρόληψη με στόχο την ενδυναμώνουν τα χαρακτηριστικά και Συγκεκριμένα, στοιχεία από πολλές ξης. Πολλές μελέτες έχουν καταδείξει
ψυχοκοινωνική υγεία και ανάπτυξη διευκολύνουν τα αναπτυξιακά επιτεύγ- χώρες καταδεικνύουν ότι το ποσοστό ότι οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν υψηλά
των παιδιών, ιδιαίτερα στις σύγχρονες ματα του παιδιού και τη λειτουργικότητα παιδιών και εφήβων με ψυχικές δια- ποσοστά δυσκολιών σε παιδιά σχολι-
κοινωνίες και συνθήκες ζωής (οικο- της οικογένειας. Σε αυτό το πνεύμα, η ταραχές είναι υψηλό (πολλοί μιλούν κής ηλικίας, αξιολογώντας ως πολύ
νομικές και κοινωνικές συνθήκες και πρόληψη και η προαγωγή αντιμετωπί- για 14-18%), το οποίο αυξάνεται δι- σημαντικά τα προβλήματα συμπεριφο-
αλλαγές, όπως μετανάστευση, αλλαγή ζονται ως ευκαιρίες για θετική αλλαγή εθνώς. Επίσης έχει διαπιστωθεί ότι ράς και μάθησης.
σε παραδοσιακές αξίες και θεσμούς, και για μια καλύτερη κατανόηση των μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτών των Είναι αποδεδειγμένο ότι η έλλειψη
έλλειψη κοινωνικών στηριγμάτων), εί- δυσκολιών και των δυνατοτήτων που ατόμων (περίπου 15-20%) καταλή- έγκαιρης και αποτελεσματικής αντιμε-
ναι ένα πολύ σημαντικό θέμα για τα ίδια καθορίζουν την ανάπτυξη των παιδιών. γουν σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, τώπισης πρώιμων διαταραχών ή/και
τα παιδιά, αλλά και για όλους εκείνους χωρίς να είναι βέβαιο ότι το ποσοστό δυσκολιών καταλήγει σε διαταραχές
που, με διάφορες ιδιότητες και τρόπους, Η έννοια της πρόληψης και της προα- αυτό αντιπροσωπεύει άτομα με τη με- της εφηβικής αλλά και της ενήλικης
συμμετέχουν στη φροντίδα τους. γωγής της ψυχικής υγείας τα τελευταία γαλύτερη ανάγκη θεραπευτικής αντι- ζωής, με πιο αποθαρρυντικά θεραπευ-
χρόνια έχει συνδεθεί στενά με το χώρο μετώπισης. Οι αριθμοί αυξάνονται αι- τικά αποτελέσματα και, επομένως, με
Η πρόληψη, ως έννοια και ως πρακτι- του σχολείου. Οι λόγοι που υπαγορεύ- σθητά όταν πάρουμε υπόψη άτομα με αυξημένο προσωπικό, οικογενειακό,
κή, συνδέεται στενά με την προαγωγή ουν τη σημαντικότητα του σχολείου ψυχοκοινωνικά προβλήματα που δεν κοινωνικό και οικονομικό κόστος.
της ψυχοκοινωνικής υγείας και ανάπτυ- στο εν λόγω θέμα είναι ποικίλοι και κατατάσσονται σε κάποια ψυχοπαθο- Το σχολείο, που είναι ένα σημαντικό
ξης, ιδίως στις πρώιμες παρεμβάσεις. Η μπορούν να συνοψιστούν ως προς δύο λογική κατηγορία με βάση συγκεκρι- φυσικό περιβάλλον των παιδιών, απο-
πρόληψη αναφέρεται κυρίως στη δράση κύριους άξονες: ο πρώτος εστιάζει στα μένα διαγνωστικά κριτήρια. τελεί έναν ιδιαίτερα πρόσφορο χώρο
με στόχο την αποφυγή των διαταραχών υψηλά ποσοστά ψυχικών διαταραχών για την πρόληψη και την αντιμετώπιση
ή δυσκολιών, ενώ η προαγωγή, στην σε παιδιά και εφήβους και στο ρόλο του Επιπλέον, προβλήματα συμπεριφοράς, τέτοιων προβλημάτων. Η πρώιμη πα-
ισχυροποίηση των δυνατοτήτων του σχολείου για την έγκαιρη διάγνωση και συναισθήματος και μάθησης εμποδί- ρέμβαση μέσα από υπηρεσίες και ει-
12 13

8. δικότητες που έρχονται από νωρίς σε θετικά ή αρνητικά, σε πολλές πτυχές ζεται» τις ανάγκες των παιδιών και εκπαιδευτικών και η ευαισθητοποιη-
επαφή με τα παιδιά και τις οικογένειες της ψυχοκοινωνικής τους ανάπτυξης, να δίνει έμφαση στην επαρκή στήρι- μένη ανταπόκρισή τους στα μηνύματα
είναι άκρως αναγκαία. Ως εκ τούτου, ο στη μάθηση και στη συμπεριφορά. ξή τους σε ένα πλαίσιο επικοινωνίας, των παιδιών αποτελούν σημαντικές
ρόλος του σχολείου είναι απαραίτητος κατανόησης και φροντίδας. Η έμφαση παραμέτρους της ποιότητας της παρε-
ώστε να εντοπιστούν έγκαιρα δυσκο- Για παράδειγμα, μελέτες έχουν κατα- δεν είναι μόνο πια στη μετάδοση γνώ- χόμενης εκπαίδευσης, αγωγής ή φρο-
λίες στο παιδί και στο περιβάλλον του, δείξει ότι οι εμπειρίες του παιδιού στο σης αλλά στο συναισθηματικό «κλίμα» ντίδας. Η δε ποιότητα των παραπάνω
εκτός του ότι δύναται να συνεισφέρει σχολείο συνδέονται με την ποιότητα που επικρατεί και περιβάλλει τη μαθη- συνδέεται με καλύτερα αποτελέσματα
στην αποτελεσματική αντιμετώπισή της προσαρμογής του σε αυτό, με την σιακή διαδικασία και το οποίο σε μεγά- ως προς τη γνωστική, συναισθηματική
τους μέσα από μια καλή συνεργασία με ικανότητα να μαθαίνει, με τη σχολική λο βαθμό προσδιορίζεται από το είδος και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών,
τους γονείς και το παιδί ή με την παρα- επίδοση, με τις σχέσεις που αναπτύσ- και την ποιότητα των σχέσεων μεταξύ αλλά και ως προς τη σχολική προσαρ-
πομπή σε ειδικές υπηρεσίες. σει με τους συνομηλίκους, καθώς και των μελών της σχολικής κοινότητας. μογή και τη σχολική επίδοση.
με την αυτοεικόνα, την αυτοεκτίμηση Το σχολείο που είναι προσανατολι-
Ωστόσο υπάρχει και μια δεύτερη δι- και την αίσθηση αυτεπάρκειας που σμένο στο συναισθηματικό κλίμα το Επιπροσθέτως, πολλές φορές τονί-
άσταση της σχέσης και της σημασίας αναπτύσσει. Όλα τα παραπάνω συν- οποίο περιβάλλει τη μάθηση μπορεί να ζεται το γεγονός ότι, πιο πολύ στις
του σχολείου για την πρόληψη και δέονται με τη συναισθηματική ευεξία ανταποκριθεί πιο αποτελεσματικά στις μικρότερες ηλικίες, οι εκπαιδευτικοί
την προαγωγή της ψυχικής υγείας. και την κοινωνική προσαρμογή σε όλο ανάγκες των παιδιών (για επάρκεια, χρειάζεται να αναλάβουν ένα «γονι-
Τα τελευταία χρόνια, η συζήτηση για το φάσμα της ζωής. αυτονομία, αίσθηση ότι ανήκουν κά- κό» ρόλο, κυρίως μέσω της ετοιμότη-
τα προβλήματα και τις δυσκολίες που Σε αυτό το πλαίσιο, το σύγχρονο σχο- που) και είναι ιδιαίτερα ευεργετικό για τας να ανταποκρίνονται στις ανάγκες
εμφανίζουν τα παιδιά επικεντρώνεται λείο καλείται να διαδραματίσει ένα παιδιά που βρίσκονται «σε κίνδυνο» να των παιδιών και μέσω της δημιουργίας
όχι μόνο στην οικογένεια αλλά και σύνθετο ρόλο, που περιλαμβάνει όχι αναπτύξουν δυσκολίες. ποιοτικών σχέσεων.
στο σχολείο. Υπάρχουν πολλά στοι- μόνο την προαγωγή της μάθησης Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν
χεία από τις έρευνες που δείχνουν ότι αλλά και την ψυχοκοινωνική ανάπτυ- Η δημιουργία ενός τέτοιου σχολείου, ευρήματα που αναδεικνύουν ότι η ποι-
τα χαρακτηριστικά και το κοινωνικό ξη των παιδιών. Αναζητούνται έτσι οι βέβαια, είναι σύνθετη και πολυεπίπε- οτική αυτή φροντίδα και η σχέση που
περιβάλλον του σχολείου, καθώς και συνιστώσες του «αποτελεσματικού» δη, με κεντρικό το ρόλο των εκπαι- αναπτύσσεται ανάμεσα στα παιδιά και
η θετική ή αρνητική εμπειρία των παι- σχολείου, εκ των οποίων θεμελιώδης δευτικών. Η βιβλιογραφία έχει δείξει τους δασκάλους τους μπορούν να λει-
διών σε αυτό το περιβάλλον επιδρούν, είναι η ικανότητά του να «αφουγκρά- ότι η ενημέρωση και η κατάρτιση των τουργήσουν «προστατευτικά» για παιδιά
14 15

9. που αντιμετωπίζουν έναν ή περισσό- στην πρώιμη προληπτική παρέμβαση στο σύνολο του μαθητικού πληθυσμού που απευθύνονται σε όλο το μαθητικό
τερους παράγοντες επικινδυνότητας. στο χώρο του σχολείου. Διακρίνονται (universal approaches) αποκτούν όλο πληθυσμό, εμπλέκουν το σχολείο συ-
Έχει βρεθεί ότι παιδιά που τα έβγαζαν τρεις κύριες κατηγορίες τέτοιων προ- και μεγαλύτερη σημασία, επειδή με νολικά και έχουν ως στόχο την προ-
πέρα σε αντίξοες συνθήκες υποστη- γραμμάτων: άμεσο ή έμμεσο τρόπο εμπλέκονται στη αγωγή της ψυχικής υγείας των μαθη-
ρίζονταν από διάφορους προστατευτι- βελτιστοποίηση των δυνατοτήτων και τών και την αλλαγή στο «κλίμα» του
κούς παράγοντες, όπως η καλή σχέση α) Παρεμβάσεις οι οποίες απευθύνο- δεξιοτήτων των μαθητών –γνωστικών, σχολείου, ενώ παράλληλα παρουσιά-
και η υποστήριξη από το δάσκαλο. νται σε όλο το μαθητικό πληθυσμό και συναισθηματικών και κοινωνικών–, ζουν τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελε-
Μέσα σε αυτό το διαρκώς αυξανόμενο στοχεύουν στην προαγωγή της ψυχο- στη συναισθηματική ευεξία και στη βελ- σματικότητα και διάρκεια των θετικών
φάσμα απαιτήσεων, η ευαισθητοποί- κοινωνικής ανάπτυξης και υγείας των τίωση των διαπροσωπικών σχέσεων επιδράσεων.
ηση και η συνεχής επιμόρφωση των μαθητών, καθώς και στην πρόληψη εκ- και αλληλεπιδράσεων. Η προαγωγή
εκπαιδευτικών είναι απαραίτητες τόσο δήλωσης προβληματικών συμπεριφο- των ανωτέρω αποτελεί σημαντικό πα- Ενδεικτική βιβλιογραφία
σε γενικά θέματα προαγωγής της ψυ- ρών ή άλλων δυσκολιών, ράγοντα τόσο για τη σχολική επιτυχία, Ελληνόγλωσση
χικής υγείας και της μάθησης των μα- β) Παρεμβάσεις που απευθύνονται σε όσο και για την ομαλή ψυχοκοινωνική • Σώκου, Κ. (2000): Σχολεία προαγωγής της
θητών, όσο και σε πιο ειδικά θέματα ομάδες του μαθητικού πληθυσμού οι ανάπτυξη των μαθητών. Τέτοιου είδους υγείας, το ευρωπαϊκό δίκτυο, αρχές, σκοποί
και μέθοδοι. Παιδί και Έφηβος: Ψυχική Υγεία
που αφορούν παιδιά τα οποία μπορεί να οποίες, για διάφορους λόγους, μπορεί προγράμματα εφαρμόζονται σε επίπεδο και Ψυχοπαθολογία, 2(1), 152-165.
εκδηλώσουν ή εκδηλώνουν δυσκολίες να βρίσκονται αντιμέτωπες με παράγο- σχολικής τάξης ή σε επίπεδο όλου του • Τσιάντης, Γ. (1981): Η σημασία του σχολεί-
και προβλήματα. Επίσης η συμμετοχή ντες που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο σχολείου, με την ανάπτυξη συγκεκρι- ου για την πρόληψη των διαταραχών της ψυ-
των εκπαιδευτικών αποτελεί σημαντικό την ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, μένων σχολικών πολιτικών-πρακτικών χοκοινωνικής εξέλιξης του παιδιού. Ιατρική,
38(2), 81-85.
παράγοντα για την ανάπτυξη και την γ) Παρεμβάσεις οι οποίες στοχεύουν για την πρόληψη και την αντιμετώπιση
υλοποίηση προγραμμάτων πρόληψης στον έγκαιρο εντοπισμό και αντιμετώ- των προβλημάτων. Ξενόγλωσση
και προαγωγής της ψυχικής υγείας στο πιση πρώιμων ενδείξεων κάποιας δια- • Περιοδικό Advances in School Mental Health
σχολείο. ταραχής ή δυσκολίας. Επιπλέον, η αξιολόγηση τέτοιων προ- Promotion (www.schoolmentalhealth.co.uk/)
Με βάση το παραπάνω σκεπτικό, στη δι- γραμμάτων παρέχει στοιχεία για την • Wells, J., Barlow, J., Stewart - Brown, S.
(2003): A systematic review of universal
άρκεια της τελευταίας δεκαετίας έχουν Τα τελευταία χρόνια, τα προγράμματα αποτελεσματικότητά τους. Σύμφωνα approaches to mental health promotion in
αναπτυχθεί και εφαρμοστεί διεθνώς προαγωγής και πρώιμης προληπτι- με τη βιβλιογραφία, παρεμβάσεις με schools. Health Education, 103(4), 197-
σημαντικές ενέργειες που στοχεύουν κής παρέμβασης που απευθύνονται σχετικά μεγάλη διάρκεια εφαρμογής, 220.
16 17

10. ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΑ
ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ:
ΑΙΤΙΕΣ
EΠΙΠΤΩΣΕΙΣ
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Σημείωση: Εκφοβισμός και βία στο σχολείο. Πρόκειται για περιφραστική απόδοση του αγγλικού «bullying
at school». Ο όρος «bullying» είναι δύσκολο να μεταφραστεί με ακρίβεια στην ελληνική γλώσσα, κα-
θώς πρόκειται για ένα πολυδιάστατο και δυναμικό φαινόμενο. Στην καθομιλουμένη αλλά και σε σχετικά
συγγράμματα μπορεί κανείς να συναντήσει το «bullying» ως «εκφοβισμός», «επιθετικότητα», «κακο-
μεταχείριση», «νταηλίκι», «τσαμπουκάς». Συναφής είναι και ο όρος «θυματοποίηση» (victimization).
Το «εκφοβισμός και βία» επιλέχθηκε ως η πληρέστερη δυνατή απόδοση του όρου και σε συνάφεια με
τη μεταφραστική τοποθέτηση της Ε. Μαρκοζάνε κατά τη μετάφραση του βιβλίου του D. Olwues (2003),
Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε (Επιστημονική Επιμέλεια:
Γ. Τσιάντης). Εκδόσεις: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., Αθήνα.
Ορισμός και μορφές του εκφοβισμού και της βίας στο Ο λεκτικός εκφοβισμός περιλαμβάνει τη συστηματική χρησιμοποίηση υβριστικών
εκφράσεων και χρησιμοποιεί σταθερά ένα άτομο ως στόχο πειραγμάτων, κάνοντάς
σχολείο το περίγελο. Ο σωματικός εκφοβισμός και βία περιλαμβάνει σπρωξίματα, σκουντή-
ματα, αγκωνιές, κλοτσιές, τρικλοποδιές, γροθιές ή χτυπήματα με όπλα ή αντικείμε-
Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο μεταξύ των μαθητών έχουν αρχίσει να γίνονται να και αφορά όλες τις μορφές επιθέσεων ή τις απειλές σωματικών επιθέσεων. Ο
αντικείμενα προσοχής, συζήτησης και μελέτης και στην Ελλάδα. Αναγνωρίζονται εκφοβισμός με εκβιασμό περιλαμβάνει την εκούσια απόσπαση χρημάτων ή προ-
ως κοινωνικά προβλήματα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα σχετικών ερευνών που σωπικών αντικειμένων, η οποία συνοδεύεται από απειλές, ή και τον εξαναγκασμό
διεξάγονται σε σχολεία της χώρας. σε αντικοινωνικές πράξεις – για παράδειγμα, να διαπράξει κλοπή ή βανδαλισμό
ιδιοκτησίας. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyber-bullying) περιλαμβάνει την απο-
Ο όρος «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying), όπως και ο όρος «θυ- στολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή μηνυ-
ματοποίηση» (victimization) χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια κατάσταση μάτων SMS. Επίσης υπάρχουν πολλές μορφές έμμεσου εκφοβισμού κατά τον οποίο
κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανό- ο θύτης προσπαθεί να απομονώσει κοινωνικά κάποιο άτομο ή το αγνοεί ή ακόμα
μενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση επιχειρεί να πείσει τους άλλους να αισθανθούν αντιπάθεια γι’ αυτό, διαδίδοντας
και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, κακόβουλες φήμες και ψεύδη.
εντός και εκτός σχολείου. Ο εκφοβισμός και η βία ανάμεσα στους μαθητές μπορούν
να πάρουν σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική μορφή. Σε κάθε περίπτωση, ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο αποτελούν πράξεις επι-
θετικότητας, σχετίζονται δηλαδή με ένα οικουμενικό χαρακτηριστικό της ανθρώ-
Συνήθως εκδηλώνονται με: πινης φύσης, που εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με την ηλικία
• χειρονομίες, σπρωξιές, ξυλοδαρμούς, και το φύλο. Τα μικρότερα παιδιά εκφράζονται περισσότερο με το σώμα τους, ενώ
• φραστικές επιθέσεις, βρισιές, προσβολές, απειλές, τα μεγαλύτερα χρησιμοποιούν περισσότερο το λόγο και σταδιακά πιο συγκαλυμ-
• εκβιασμούς, μένες μορφές επιθετικότητας, όπως η υπονόμευση και η απομόνωση. Επίσης τα
• καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, αγόρια γενικά είναι πιο άμεσα και σωματικά επιθετικά, ενώ τα κορίτσια πιο έμμεσα.
• κλοπές, Η επιθετικότητα, βέβαια, δε στοχεύει πάντα στην εμπρόθετη και επαναλαμβανόμενη
• σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, τρομοκράτηση των αδύναμων. Αντίθετα, όταν καλλιεργείται μέσα από υγιείς σχέ-
• ποκλεισμό και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια και κοινωνικές δρα-
α σεις φροντίδας και από την παιδεία, η επιθετικότητα μπορεί να αξιοποιηθεί θετικά
στηριότητες. και κοινωνικά (π.χ., στις γλωσσικές ικανότητες, στον αθλητισμό, στη μάθηση, στην
18 19

11. πρωτοβουλία, στο θάρρος της γνώμης κ.ο.κ.). Όταν όμως δεν καλλιεργείται κατάλ- καλό-αδύναμο παιδί, αλλά εμπλέκει συνολικά το σχολείο ως οργανισμό.
ληλα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί εις βάρος του εαυτού ή των άλλων, καταστροφικά Δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις τα περιστατικά εκφοβισμού και βίας στα σχο-
ή σαδιστικά. λεία δεν αντιμετωπίζονται κατάλληλα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα αποσιω-
πώνται, διότι θεωρείται ότι εκθέτουν (ντροπιάζουν) και στιγματίζουν τους θύτες,
Στην περίπτωση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο, η επιθετικότητα και η δύ- τα θύματα και το κύρος του σχολείου. Γενικά παρατηρείται έλλειμμα ενημέρωσης,
ναμη (σωματική, ψυχολογική ή κοινωνική) διαστρεβλώνονται, γίνονται μέσο επι- περιορισμένη ευαισθητοποίηση, σχετική άγνοια για τη διαχείριση του προβλήματος.
βολής και μάλιστα ένας τρόπος συσχέτισης με τους άλλους, σε δυαδικό και ομαδικό Οι γονείς μιλούν ελάχιστα για το πρόβλημα με τα παιδιά τους, οι μαθητές-θύματα
επίπεδο. Πολλές σύγχρονες έρευνες αναγνωρίζουν μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα συχνά αντιδρούν με απόσυρση και αποφεύγουν να ζητήσουν βοήθεια από τους
στο παιδί που ασκεί βία και το παιδί που δέχεται τον εκφοβισμό. ενήλικες, ενώ οι εκπαιδευτικοί συζητούν ελάχιστα στην τάξη σχετικές συμπεριφο-
Η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται από ανισότητα δύναμης αλλά και από αμοιβαία ανε- ρές. Σε κάθε περίπτωση, ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο έχουν πολλές και
παρκή διαχείριση της επιθετικότητας. Ο μεν θύτης κάνει κατάχρηση της δύναμής σοβαρές επιπτώσεις τόσο στην υγεία και ψυχική υγεία, όσο και στην ψυχοκοινωνι-
του, το δε θύμα δε χρησιμοποιεί καθόλου τη δική του ώστε να προστατευτεί. Κατά κή ανάπτυξη του παιδιού. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα
κάποιον τρόπο ο ένας χρειάζεται και συντηρεί τον άλλο. επικίνδυνες και πιθανόν να καταλήξουν σε τραγικά αποτελέσματα.
Επιπλέον, είναι σημαντικό να τονίσουμε πως ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο
είναι και ομαδικό φαινόμενο. Δηλαδή δεν αφορά μόνο το θύμα και το θύτη, αλλά Αιτιολογία
και όλους όσοι είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του, δηλαδή τους παρα-
τηρητές. Σύμφωνα με έρευνες, ο ρόλος των μαθητών-παρατηρητών είναι πολύ Το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο είναι σύνθετο, ενώ στην
σημαντικός. Ακόμα κι αν δε συμμετέχουν ενεργά σε περιστατικά εκφοβισμού, εκδήλωσή του συμβάλλει η αλληλεπίδραση ψυχολογικών, οικογενειακών, κοινω-
μπορεί να ενθαρρύνουν το θύτη ή και με την παθητική στάση τους να δίνουν το νικών, γνωστικών και συναισθηματικών παραγόντων.
μήνυμα ότι αυτό που συμβαίνει είναι αποδεκτό. Έτσι τροφοδοτούν το φαινόμενο. Ειδικότερα, ρόλο παίζουν:
Περίπου το ίδιο ισχύει και για τους ενήλικες παρατηρητές. • τομικά χαρακτηριστικά των παιδιών (π.χ., ιδιοσυγκρασία, εξελικτική πορεία,
α
Γι’ αυτό και οι παρατηρητές χρειάζεται να συμπεριλαμβάνονται τόσο στον ορισμό, τραυματικές εμπειρίες),
όσο και στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Φυσικά, • αρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος (πολύ αυστηρές ή πολύ
χ
αυτό δεν υπονοεί μετάθεση της ευθύνης στο θύμα και στους παρατηρητές. Ωστό- ελαστικές μέθοδοι ανατροφής, πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς, βία ανάμεσα
σο τονίζει πως ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι ένα πολυδιάστατο, δυ- στους γονείς ή από τους γονείς προς τα παιδιά, ανασφαλής δεσμός του παιδιού
ναμικό, κοινωνικό φαινόμενο, που δεν αφορά απλοϊκά ένα κακό-δυνατό και ένα με τους γονείς κτλ.),
20 21

12. • ιάφορες πλευρές του σχολικού περιβάλλοντος (ανεπαρκής εποπτεία, συνωστι-
δ • α αγόρια σε σύγκριση με τα κορίτσια εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά βίας,
Τ
σμός μαθητών, ελλείψεις προσωπικού, φτώχεια ερεθισμάτων κτλ.), σε αναλογία 3 προς 1.
• ο ψυχολογικό κλίμα του σχολείου (ανταγωνιστικό, ελεγκτικό, απρόσωπο, οριο-
τ • α περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο σχολείο εκδηλώνονται με μεγαλύτερη
Τ
θετεί με εχθρικό τρόπο, προσανατολισμένο στην επίδοση, όχι στις σχέσεις κτλ.), συχνότητα στο δημοτικό και στο γυμνάσιο και μειώνονται στο λύκειο.
• ι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος (υπερβολική χρήση της τιμωρίας και
ο • μισοί από τους μαθητές-θύματα εκφοβισμού και βίας δεν αναφέρουν πουθενά
Οι
της αποβολής ως μέσου πειθαρχίας, δυσανάλογη επιβράβευση κοινωνικά θετι- το γεγονός, ενώ οι υπόλοιποι μισοί συνήθως το αναφέρουν σε φίλους τους και
κών συμπεριφορών κτλ.), λιγότερο στους εκπαιδευτικούς ή στους γονείς τους.
• ι στάσεις των ίδιων των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών απέναντι
ο
στη βία, Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εκφοβισμού
• ο τρόπος προβολής της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης,
• ενικότερα κοινωνικά προβλήματα που ενισχύουν τις αντικοινωνικές συμπερι-
γ
και της βίας στο σχολείο
φορές. Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εκφοβισμού και της βίας στα παιδιά είναι πολ-
λές και σοβαρές.
Τα παιδιά που πέφτουν θύματα εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι δυνατόν:
Επιδημιολογικά δεδομένα της συχνότητας
• να νιώσουν έντονο άγχος και ανασφάλεια,
του προβλήματος • να παρουσιάσουν σχολική άρνηση,
• να κάνουν πολλές απουσίες από το σχολείο,
Στην Ελλάδα τα δεδομένα διαφόρων ερευνών δείχνουν ότι: • να οδηγηθούν σε σχολική αποτυχία.
• ο 10-15% των μαθητών πέφτουν θύματα διαφόρων μορφών εκφοβισμού και
Τ • α εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες και ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως πο-
ν
βίας στο σχολείο. νοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση κ.ά.,
• ι μαθητές που εκφοβίζουν και ασκούν βία, δηλαδή οι θύτες, υπολογίζεται ότι
Ο • να παρουσιάσουν φοβίες, κατάθλιψη, απόπειρες αυτοκτονίας.
ξεπερνούν το 5% του συνόλου των μαθητών.
•Έχει παρατηρηθεί ότι τα αγόρια εμπλέκονται περισσότερο σε περιστατικά σωματι- Τα παιδιά-θύτες, αυτά που ασκούν τον εκφοβισμό και τη βία, βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο:
κής βίας σε σύγκριση με τα κορίτσια, τα οποία φαίνεται να εμπλέκονται πιο συχνά • να απομακρυνθούν από το σχολείο,
σε περιστατικά λεκτικής βίας. • να διακόψουν τη σχολική φοίτηση,
22 23

13. • να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι, • πεποίθηση ότι η παρέμβαση ενός ενήλικα δε θα είναι αποτελεσματική,
• α εξελιχθούν, σε ποσοστό που προσεγγίζει το 50%, σε ενήλικες με αντικοινω-
ν • πεποίθηση ότι αν συζητήσουν το πρόβλημα με έναν ενήλικα, θα εισπράξουν πε-
νική και παραβατική συμπεριφορά. ρισσότερη βία από τους θύτες.
Οι συνέπειες του εκφοβισμού και της βίας στα παιδιά είναι σοβαρές και καθοριστι-
κές για την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και εξέλιξη. Γι’ αυτό η συστηματική πρό- Τα παιδιά-θύτες, αυτά που ασκούν εκφοβισμό και βία σε άλλα, είναι συνήθως παιδιά:
ληψη και η κατάλληλη αντιμετώπιση κάθε μορφής εκφοβισμού και βίας στο σχολείο • με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ φαίνονται σίγουρα για τον εαυτό τους,
είναι πολύ σημαντικές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα παιδιά έχουν απόλυτο δικαίω- • ενεργητικά και υπερδραστήρια,
μα σε ένα σχολικό περιβάλλον το οποίο να τους παρέχει ασφάλεια και προστασία. • επιθετικά,
• επιρρεπή σε παραβίαση κανόνων και σε αντικοινωνικές συμπεριφορές,
• ικανά να ξεφεύγουν από δύσκολες καταστάσεις,
Τα χαρακτηριστικά των παιδιών που εμπλέκονται • δίχως ηθικούς ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους.
σε περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο σχολείο Τα παιδιά-παρατηρητές περιστατικών εκφοβισμού και βίας διαχωρίζονται σε εκεί-
νους που:
Τα θύματα είναι συνήθως παιδιά:
• υποστηρίζουν το θύτη με γέλια, χειροκροτήματα και άλλες μορφές επιδοκιμασίας,
• με περισσότερο άγχος και ανασφάλεια από τους άλλους μαθητές,
• απομακρύνονται από τη σκηνή και κάνουν ότι δεν είδαν τίποτα,
• ήσυχα και ευαίσθητα,
• θυματοποιούνται, τρομοκρατούνται, «παγώνουν»,
• εσωστρεφή και μοναχικά,
• δεν ξέρουν τι να κάνουν, είναι σε αμφιθυμία και δεν παίρνουν θέση,
• με χαμηλή αυτοεκτίμηση,
• ροσπαθούν να βοηθήσουν το θύμα, αποδοκιμάζουν το θύτη και τρέχουν να φέ-
π
• φοβισμένα και με παθητική στάση απέναντι στη βία,
ρουν βοήθεια.
• δύσκολα υπερασπίζονται τον εαυτό τους.
Όταν υφίστανται εκφοβισμό και βία, αντιδρούν με: Γενικά οι 4 πρώτες ομάδες παιδιών-παρατηρητών πιστεύουν ότι ο εκφοβισμός
• έλλειψη αυτοπεποίθησης και αδυναμία αντιπαράθεσης και η βία δεν είναι σωστές συμπεριφορές, χαρακτηρίζονται όμως από το φόβο
• παθητική αποδοχή της βίας, μήπως συμβεί και στους ίδιους, γι’ αυτό και ανησυχούν ότι αν πάρουν θέση, θα
• φόβο για περαιτέρω βία ή τιμωρία από τους μεγάλους, κάνουν τα πράγματα χειρότερα. Τα παιδιά που παρεμβαίνουν για να βοηθήσουν
• σύγχυση, απόγνωση, έντονο άγχος και πανικό, το θύμα έχουν ξεκάθαρη άποψη κατά του εκφοβισμού και της βίας, υψηλό βαθμό
• απόσυρση και κλάμα, κατάθλιψη και απόπειρες αυτοκτονίας ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης, εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στους ενή-
24 25

14. λικες, ενώ συνάμα πιστεύουν ότι η παρέμβασή τους μπορεί να βοηθήσει, κάτι Εάν ισχύουν κάποια από τα προαναφερθέντα, τότε ίσως να υπάρχει γεγονός
που βασίζεται σε προηγούμενες εμπειρίες τους. εκφοβισμού και βίας στο σχολείο, οπότε το παιδί χρειάζεται άμεση βοήθεια και
υποστήριξη.
Ενδείξεις ότι το παιδί έχει πέσει θύμα εκφοβισμού
και βίας στο σχολείο Οι δυνατότητες αντιμετώπισης του εκφοβισμού
Ορισμένες ενδείξεις που πιθανόν υποδηλώνουν ότι το παιδί έχει πέσει θύμα εκφο- και της βίας στο σχολείο
βισμού και βίας στο σχολείο είναι:
Στο πλαίσιο του διακρατικού Ευρωπαϊκού Προγράμματος ΔΑΦΝΗ ΙΙ «Πρόγραμμα
• ν έχει μειωμένη διάθεση ή αρνείται να έρθει στο σχολείο με πρόσχημα κάποια
α
Αξιολόγησης Αναγκών και Ευαισθητοποίησης για τον Εκφοβισμό και τη Βία στο
αδιαθεσία,
σχολείο», μαθητές των δημοτικών σχολείων συμμετείχαν σε ειδικές ψυχοεκπαι-
• αν κάνει αδικαιολόγητες απουσίες,
δευτικές δραστηριότητες. Στόχοι ήταν η ευαισθητοποίηση και η ενδυνάμωση των
• αν έχει απροσδόκητη μαθησιακή πτώση που αποτυπώνεται σε χαμηλούς βαθμούς,
μαθητών στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Μετά το
• ν στα διαλείμματα περνά το χρόνο του γύρω από τους εκπαιδευτικούς και τα
α
τέλος της παρέμβασης αυτής παρατηρήθηκε:
γραφεία,
• αν καθυστερεί να έρθει στο σχολείο ή αργεί να επιστρέψει στο σπίτι, • ύξηση του ποσοστού των μαθητών (από 5,5% πριν από την παρέμβαση σε
α
• ν αρχίζει να αλλάζει τους δρόμους μέσα από τους οποίους έρχεται στο σχολείο
α 15,79% μετά την παρέμβαση) που καταφεύγουν στο διευθυντή του σχολείου
ή επιστρέφει από αυτούς στο σπίτι, όταν πέσουν θύματα εκφοβισμού και βίας,
• αν τα ρούχα του συχνά είναι σκισμένα και κατεστραμμένα, • είωση του ποσοστού των μαθητών που δε μιλούν ποτέ σε κανέναν όταν εκφοβι-
μ
• ν έχει σημάδια και μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης και αποφεύγει
α στούν (από 28% πριν από την παρέμβαση σε 5,26% μετά την παρέμβαση),
να εξηγήσει πώς συνέβησαν, • είωση του ποσοστού των μαθητών που δε μιλούν σε κανέναν όταν ασκήσουν
μ
• αν συχνά χάνει τα πράγματά του, εκφοβισμό και βία σε άλλο μαθητή (από 52% πριν από την παρέμβαση σε 18%
• αν συχνά ζητά χρήματα από τους γονείς του γιατί έχασε αυτά που του έδωσαν, έπειτα), καθώς οι μαθητές-θύτες μετά την παρέμβαση άρχισαν να μιλούν περισ-
• αν αρνείται να συμμετέχει σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες, σότερο στους συνομηλίκους τους γι’ αυτό που έκαναν (αύξηση από 23,8% πριν
• αν υπάρξουν ξαφνικές αλλαγές στη διάθεσή του που επιμένουν, από την παρέμβαση σε 72,8% μετά την παρέμβαση) ή στους γονείς τους (αύξηση
• αν παραπονιέται για ψυχοσωματικά προβλήματα. από 19,05% πριν από την παρέμβαση σε 45,5% μετά την παρέμβαση) ή στα
26 27