1. FİİLLER Varlıkların yaptıkları işleri, kılışları ya da on­larla ilgili oluşları, yargıları zamana ve kişiye bağ­layarak anlatan sözcüklere fiil denir. A.FİİLDE ANLAM Fiillerin iş, oluş, kılış ve yargı olan temel an­lamlarına edim denir. Fiilleri edimlerine göre üç grupta inceleyebiliriz: 1. Kılış (iş) Fiilleri: Bir iş, hareket anlatan bu fiiller, nesne alabilir. Bu fiillere yöneltilen "neyi, kimi" sorularına cevap alınabilir: Çizmek, okumak, yazmak, kazmak, sevmek, bulmak, görmek... 2. Durum Fiilleri: Herhangi bir varlığın için­de bulunduğu hali (durumu) anlatan fiillerdir. Bu fiiller genel olarak nesne almazlar. Varlığın irade­sine bağlı olarak gerçekleşen fiillerdir: Yürümek, uçmak, oturmak, uyumak, sevin­mek, ağlamak... *Bu fiiller "neyi, kimi" sorularına cevap vermedikleri için nesne almazlar. 3. Oluş Filleri: Herhangi bir varlıkta irade dışı meydana gelen değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş bildiren fiiller nesne almazlar: Acıkmak, büyümek, sararmak, yaşlanmak, doymak, uzamak...

2. YAPILARINA GÖRE FİİLLER Türkçe’de fiiller yapı bakımından üçe ayrılır: 1. Basit fiil 2. Türemiş fiil 3. Birleşik fiil 1.Basit Fiiller: Herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelimeyle de birleşmemiş kök durumundaki fiillerdir. Kök, fiilin bölünemeyen en küçük anlamlı parçasıdır. Sev-, ağla-, kaç-, sor- Çekimli bir fiilin kip, kişi ve olumsuzluk ekleri atıldıktan sonra geriye kalan iş, oluş, hareket bildiren kısmı yapım eki almamış, yani başka bir kelimeden türememiş veya başka bir kelimeyle de birleşmemiş fiil basit yapılıdır. Okuyacakmışsın ....Oku-y-acak-mış-sın (Kök-yardımcı ses-gelecek zam.eki-rivayet eki-2.tekil şahıs eki.)

5. C. FİİL ÇEKİMİ Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimin daha iyi anlaşılabilmesi için “kip, zaman, şahıs” kavramlarının bilinmesi gerekir. Fillerde Kip Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir. Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir. Haber (Bildirme) Kipleri Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir. Bu kipin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim. a. Bilinen Geçmiş Zaman (-di’li) Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir. I. Tekil Şahıs al - dı - m II. Tekil Şahıs al - dı - n III. Tekil Şahıs al - dı I. Çoğul Şahıs al - dı - k II. Çoğul Şahıs al - dı - nız III. Çoğul Şahıs al - dı - lar

6. b. Öğrenilen Geçmiş Zaman Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir. al - mış - ım al - mış - ız al - mış - sın al - mış - sınız al - mış al - mış - lar “-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir. “Elin kanamış, ne yaptın yine?” cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır. “Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.” cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır. c. Şimdiki Zaman Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir. Çalış - (ı)yor - um Çalış - (ı)yor - uz Çalış - (ı)yor - sun Çalış - (ı)yor - sunuz Çalış - (ı)yor Çalış - (ı)yor - lar Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu - yor” Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” ekidir. Mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor. Gel - mekte - y - im Gel - mekte - sin Gel - mekte Gel - mekte - y - iz Gel - mekte - siniz Gel - mekte - ler

7. d. Gelecek Zaman Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder. Sor - acak - ım (soracağım) Sor - acak - sın Sor - acak Sor - acak - ız (soracağız) Sor - acak - sınız Sor - acak – lar e. Geniş Zaman Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir. Koş - ar - ım Koş - ar - sın Koş - ar Koş - ar - ız Koş - ar - sınız Koş - ar - lar

8. 2. Dilek (isteme) Kipleri Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor. Gereklilik Kipi Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir. Sor - malı - y – ım Sor - malı - sın Sor - malı Sor - malı - y - ız Sor - malı - sınız Sor - malı - lar “Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik, “Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.” cümlesinde ihitimal anlamı verir. b. Şart Kipi (Dilek- Koşul) Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir. Bul - sa - m Bul - sa - n Bul – sa Bul - sa - k Bul - sa - nız Bul - sa - lar “Şu okul bir bitse de rahatlasak.” cümlesinde istek, “Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.

9. c. İstek Kipi Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a, -e” eki kullanılarak yapılır. Bil - e - y - im (-eyim) Bil - e - sin Bil - e Bil - e - lim Bil - e - siniz Bil - e - ler Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır. “Son yazdığım şiiri getireyim.” “Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim.” cümlelerinde bu kipi görüyoruz. d. Emir Kipi Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılır. gel gel - in (gel - iniz) gel - sin gel - sin - ler Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur. “Yarın bize biraz erken gel.” “Çıkın odadan hepiniz.” cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.

10. Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk Fiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce “-ma, -me” olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır. Koş - tum ® Koş - ma - dı - m. Gel - miş - sin ® Gel - me - miş - sin Bırak - acak ® Bırak - ma - y - acak Sor - malı - y - ım ® Sor - ma - malı - y – ım Olumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür. Bunda olumsuzluk eki, zaman eki ve şahıs eki tamamen kaynaşmış durumdadır. Bil - ir - im Bil - ir - sin Bil - ir Bil - ir - iz Bil - ir - sin - iz Bil - ir - ler Bil - mem Bil - mezsin Bil - mez Bil – meyiz

11. Fiil Çekiminde Soru Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” ile yapılır. Buna soru eki diyenler olduğu gibi soru edatı diyenler de vardır. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir. Geldin Gelmişiz Geliyorsun Gelmeliyim Gitsek Gideyim Geldin mi? Gelmiş miyiz? Geliyor musun? Gelmeli miyim? Gitsek mi? Gideyim mi? yukarıdaki çekimlerde şahıs ekinden sonra diğerlerinde kip ve şahıs ekleri arasına girmiştir.