Төрийн үүсэл хэв маяг хэлбэр түүний хувьсал хөгжил

2.  Монгол оронд төр үүссэн нь ураг төрлийн
байгуулгын хөгжлийн жам ёсны үр дүн юм.
Ураг төрлийн байгууллын эдийн засийн үндэс
нь нийтийн үндсэн нэгж хүмүүсийн төрөл
садны холбоо буюу ураг төрлийн нэгдэл болж
байв
 Өөрөөр хэлбэл монголын эртний нийгмийн
анхны үүсэл нь цусан төрлийн холбоонд
шүтэлцсэн хамран үйлдвэрлэж хэрэглэх
явдлаар өөр хорондоо холбогдсон хүмүүсийн
нэгдэл ураг төрлийн байгуулал байсан гэж
бодж болно.

3.  Хүчирхэгжсэн овог нь сул дорой харьчуудаа
чадал заан өөртөө нэгтгэх болсноор цусан
төрлийн холбоо алдагдаж эртгний бүдүүлэг
овгоос хол урагш ахисан хүмүүсийн өвөрмөц
нэгдэл болон хувирсаар байв.
 Ураг төрлийн байгуулал задарч эхсэн нь
барагцаалбал хүрэл зэвсэгтнээс төмрийн
үед шилжих түүхэн зааг буюу манай эрний
өмнөх нэгдэх маяган жилд холбогдон.

4.  Ураг төрлийн байгууллын задарлын эцсийн
шат болох аймгийн холбоо цэргийн
арчилал бол төр улс үүсэн бүрэлдхүүн угтал
болж өгчээ.
 МЭӨ 209 онд Хүннүгийн хаан ширээнээ
заларсан маодунь бол анхны төрийн улсыг
эмхлэн бүрдүүлсэн түүхт хүмүүн юм. Хүннү
нарын төро угсаа байгуулсын цадиг түүх нь
монголын төр ёсны хөгжлийн анхны үр
хөврөл улбаалан дэвжих хөрс сууль нь болж
өгчээ.

5.  Гэхдээ зарим судлаачид хүннүгийн төрийг
төр төстэй институт аймгийн холбоо буюу
цэргийн ардчилал 1,83 гэх мэтээр үзэх тал
бий.
 Бас хүннү инарыг монголчуудын дээд өвөг
мөн үү, биш үү хэмээн эргэзсэнээс монголын
төрийн түүх энэ үеэс эхлэх үү үгүй юү гэдгэт
итгэлтэй биш хандах явдал ч байдаг.
 Хамгийн гол нь хүннү өнөөгийн монгол
нутаг дээр оршин тогтнож түүхэн үнэн
бөгөөд бидний монголчуудын өвөг дээдэс
тэр гүрэн улсын бүрэлдэхүүнд багтаж
байсан нь бас лавтай.

6.  Иймээс монголчуудын төрийн түүхийг 2000
гаруй жилийн өмнөөс ихэлтэй хэмээн үзэхэд
буруудах юун.
 Хүннүүгийн төр ёс МЭӨ 209-МЭ 93 түүнийг
залггамжлан буухиалсан Сүмбэ МЭ
2-4 зуун их нирун улс МЭ 330-555 монгол бус
угсааны боловч манай нутаг дэвсгэр дээр
оршин тогтнож байсан Түрэг 552-745он
Уйгар 745-840он монголын түүхэнд угсаа
гарвалаараа холбогдох Кидан 907-1125он
бүгд л төрийн засаглалын хэлбэрийн хувьд
хаант улс байв.

7.  Харин тэдний дотроос их Нирун нь төрийн 2
ёс төр шашиныг хослон барах хандлаг бүхий
хаант засагтайгаараа өвөрмөц юм.
 Хүннү нар төрийн тэргүүнээ Шаньюй Сүмбэ
нар толгойлогч Нирунчууд хагаан Түрэг
Уйгурчууд Зонхилогч хэмээн нэрлэж
яваандаа бүгд хаан гэх болжээ.
 Тэд хаан тэнгэрээс заяат тэнгэрийн хүү
хэмээн үзнэ. Эртний улсуудад хаан бол
сурвалжит гол овгоос тодорно.

8.  Эхлээд хаанаар хэн нэг нь сонгогдож байснаа
сүүлдээ үе залгамжлан сонгогдох болсон байна.
Хаяа эл ёс зөрчигдөх болсон байв.
 Жишээ нь:
Хүннүүд Хуханье Шаньюйг МЭӨ 53-31 он хүртэл 14
Шаньюйн найм нь хүү нь эцгийгээ гурван дүү
нь ахыгаа бусад нь өөр байдлаар хаан ширээ
залгамжилжээ.
Эртний улсуудад төр ёс цааж эрхэмж гүнзгийрэх
тусам төрийн хэлбэр шинжийг улам тодотгох
шинэ үзэгдэл бий болж байв.

9.  6-11 зууны үед монгол нутаг дээр хэдийгээр
харь уг угсааны Түрэг уйгар зэрэг хаант
улсууд байгуулагдан ноёрхож байсан боловч
монгол угсаатан хүчирхэг байсан үеийнхээ
нирун урсынхаа 330-555 голомтыг ямар нэг
хэмжээгээр өвлөн залгамжилж жижиг хаант
улс буюу ханлиг улсын хэлбэрээр оршин
тогтнож байсыг сүүлийн үед эрдэмтэд
нотлох болов
 12 зууны хэрлэн онон туулын ай саваар
хамаг монголын ханлиг байгууладжээ.

10.  Тумбинай Сэцэний хөвгүүн Хабиул хамаг
монголын хаанд өрөмжилөгдсөнөөр монгол
туургатны дотор дээд тэнгэрээс заяагдсан
гэгдэх цагаан ястан буюу алтан ургийн
хаадын эхэлийг тавьжээ.
 Хаман монголын хаан бол эрх сүрээр өмнөх
ханлиг аймгийн хаанаас илүү дорвилог
болсон аж.

11.  1189 онд Тэмүүжин хамаг монголын хаанаар
өргөмжлөгдсөнөөс хойш монголын төр ёсны
хөгжил харцангуй шанрийн шинэ шатанд
дэвшин гарчээ.
 Тэмүүжин 1185-1206 оны хооронд их бага гучин
хоёр удаагийн хуралдаан хийж байв.
 Монголын тулгуур төр тогтсоныг өргөн утгаар
авч үзвэл МЭӨ 3 зуунаас үүдэлтэй язгуурын
монголчуудын мянга дөрвөн зуугаад жилийн
шаргуу тэмцлийн зүй ёсны үр дүн нүүдэлч
удмийнхаа нийгэм улс төрийн хөгжилд гарсан
чанарын хувсал өөрчөлт өтгөс өвөгдөөс маань
улбаалан төр ёсны уламжлал шинэчлэлийн яах
аргагүй гойд содон түүхэн үзэгдэл байсан юм.

12.  Чингэс хааны анх байнуулсан их монгол улс
бол улсын духай бүрэн хангасан байжээ.
 . Их монгол улсын тулгуур төрийн дээд эрх
баригч нь эзэн Богд Чингис түүнийг
залгамжлагч Өгэдэй Гүюг мөнх нар байлаа.
 Тэд дээд тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн
монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн төрийн
тэргүүн байсан ажгуу.
 Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл үлэмж
засаглал төвлөрч тэрбээр монголын газар
нутгийн дээд өмчлөхч болж байлаа.

13.  Хаан сэрүүн тунгалаг байхдаа өөргөө
залгамжлагчаа нэр заан тодруулж гэрээслэнэ.
 Их монгол хаан төрийн эрх ёсны сүр хүчийг
илтгэсэн төрийн бэлгэдлийг хэрэглэж байжээ.
Үүнд:
цагаан хаш чулуун дээр мөнх тэнгэрийн хүчин
дор их монгол улсын далай хааны зарлиг ил
болгон итргэн дор хүрвээс биширтүгэй
аюутугай гэсэн бичээс сийлсэн хасбуу тамга
ёсөн хөлт их цагаан сүлд дөрвөн хөлт их хар сүлд
цог ихт шар үхэр алтан илд алтан эмээл хүнд бүс
далбарт исэр өрлөг сайд ориулж байжээ.

14.  Мөнх хааныг нас эцэслэмэгц Хублай хаан хаан
ширэээний төлөө тэмцэлд дүү Артгбөхийгөө
ялаад 1264 онд нийслэлээ Бээжинд шилжүүлэн
өөргөө монголын төдийгүй Хятадын хаан
ширээг залгамжлагч зарлажээ.
 Улмаар их монгол улсын нэрийг их Юан улс
болгон өөрчлөв.
 Юан гүрэн төрийн хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй
эрхт засагтай байв.

15.  . Хубилайн түүхэнд гүйцэтгэсэн үйргийг эерэг
сөрөг янз бүрээр нь үнэлэх боловч тэр цагийн
эрдэм боловсролыг чамбай эзэмшиж төрийн
хэргийн эрдэм соёлоор гийгүүлэн жолоодож
улсын засаг засаглал хууль дүрэм ёс журмыг
шинэчлэн тогтоосноороо түүхэнд сэцэн билэгт
хаан хэмээн алдаршан бөлгөө.
 1368онд ван улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр
босогчдын хүчинд автан Бээжинг орхисноос
хойш нэгдмэл нэгэн төр улсын сүр хүч бууран
доройтох замд шилжсэн юм.

16.  15-17 зууны үеийг монголын түүхэнд улс төрийн
бутралын үе хэмээдэг.
 Энэ үеийн гол шинж нь хаан төрийн тухайд
төвд тэмүүлэх хүч ямагт багасаж төвөөс зугтах
хандлага хүчтэй болсонд оршино.
 Энэ үеийн монголын төр хэлбэрийн хувьд хаант
засаг боловч эрхийн талаар хазаарлагдмал
шинжтэй байлаа.
 1370-1634 онд хэртэл монгол улсын хасбуу
тамгыг 22 хаан атгасныг Бага хаадын үе хэмээн
түүхэнд тэмэглэдэг бөлгөө.

17.  Эсэн хаан 1558-1593 үед бүх түмнийг товчлон
захирч Монголын төр хэмжээгүй эрхт хаант
засгийн хэлбэрээ бүрнээ хадгалж байсан гэж
үзэх болсон юм.
 1636 онд өмнөд монгол Манжид эзлэгдсэнээр
тус улс улс төрийн тусгаар тогтнолоо бүр мөсөн
алджээ.
 Өвөр монгол манжид эзлэгдсэн 1636 оноос
толбоос 275 жил нийт Монгол Манжид
эзлэгдэж дууссан 1755 оноос тоолбоос 155 жил
Манжийн дарангуйлалд байсан нь монголын
түүхэд хамгийн гунигт үе байв.

18.  1636 онд өмнөд монголыг эзлээд Манжийн хаан
Амбахай өөргөө монголын хаан өргөмжүүлжээ.
 Тэр цагаас хэвт ёс 1909-1911 хүртэл 11 хаан
монголын дээд эзэн байж бүх газгр нутгийг
мэдэн захирч засан ноёдод хошуу нутаг
хуваарилан үе улру эзэмших эрх олгодог
байжээ.
 М.Санждорж абугай: манжийн дарангуйлын
үед монгол өөрийн хаангүйөөрийн засгийн
газаргүй өөрийн төр улсын нийслэлгүй болж
төрийн дээд бүх эрх мэдэл Манж хаан түүний
төв засгийн газрийн гарт бүрэн орсрн байв.

19.  17 зууны 20-иод оноос 18 зуунй 2 хагас хүртэл
Манж чин улс монгол орны стратегийн чухал
газруудад засаг захиргааны төв байгуулан
хяналтандаа авч монголчууд өөр хоорондоо
болон бусад угсааны ард олон нутаг оронтой
хэвийн харилцах боломжийг хааж боох
ерөнхийдөө Монголыг түшмэг холбоотны
байдалтай байлгах бодлого явуулж байсан
билээ.
 19 зууны дунд үеэс эхлэн Манж чин улсын
тэрхүү бодлогын мөн чанар эрс өөрчлөгдөж
улмаар 20 зууны эхээр Шинэ засгийн бодлого
гэгчийг зарлан монголчуудыг шууд хятадчилах
бодлогод шилжсэн бөлгөө.

20.  1911 оны 12 сарын 29-нд Богд Жибзундамба
хутагтыг жинэ тулгар улсын хаанд өргөмжилж
монгол тусгаар улс болсныг зарлан
тунхаглажээ. Шинэ тулгар тогтсон төр нь
хэлбэрийн хувьд шашин төрийг хослон барьсан
хамжлагат ёсны хэмжээгүй эрхт хаан төр байв.
 Халхын хүрээний газрын бүгд хэргийг түр
ерөнхийлөн шийтгэх газрын удирдлага: 1. Богд
Жибзундамба Монголын шарын шашны
толгойлргчийн хувьд сүсэгтэн олны оюун
санааны удардач байсан -. Захирах шавь
хамжлагын тоо хөрөнгө чинээний тухайд
Халхад хамгийн баян чинээлэг нь байсан.

21.  Энэ үед төрийн ёслол журтыг цэгцэлж үндэсний
үламжлал өнгө аясыг нарийн тусгасан төрийн
бэлгэдлийг хэрэглэх болов.
 Тухайлбал соёмбо сүлд төрийн хаш эрдэнийн тамга
бөс даавуугаар үйлдсэн төрийн далбаа хаант төрийн
долоон эрдэнэ хурд чандмань хатан түшмэл заан
морь жанжин баатар зэргийг хэрэглэж оны цолыг
Олноо өргөгдсөн хэмээн тогтоожээ.
 1921 оны 2 сард Барон Үнгерний цэрэг хаятын гэмин
цэрийг шахан зайлуулж Богд Жибзундамбыг хаан
ширээнд өргөмжлөн Засгийн газрыг байгуулав.
Ардын Засгийн Газар 1921-1924 онд улс орондоо улс
төрийн нийгэм эдийн засгийн нилээд өөрчлөлт
хийснээр Үндсэн хуульт байгуулалд шилжих урвдач
нөгцлийг бүрэлдүүлсэн юм.

22.  Улсын анхдугаар их хурал 1924 оны 11 сарын 26-
нд Үндсэн хуулийг баталж Ардын эрхт Бүгд
найрамдах улсыг тунхаглажээ.
 1960-1990 оны хооронд Ардын Их Хурлын
сонгуууль 9 удаа явагдаж Их хурлын чуулган 40
гаруй удаа болсон байна.
 1980-90-ээд оны заагт монгол улс шинэчлэл
өөрчлөлтийн замд шилжсэнээр төрийн эрх
барих байгууллагын тогтолцоог шинээр
бүрдүүлэх үзэл баримтлал боловсруулан
хэрэгжүүлж эхэлжээ.
 БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 12 дахь удаагийн
сонгуулийн хуралдаан 1992 оны 1сарын 13-ны
өдөр шинэ Үнлсэн хуулийг батлав.

23.  Үндсэн хуууль ёсроор төрийн хэлбэрийн хувьд
Монгол улс бол парламентийн Бүгд Найрамдах
Улс юм.