ieder kwartaal met een goed presterende bouwer; dit maal van omme & de groot projectontwikkelaars & bouwers.

1. Kwartaalbericht Bouw
ING Economisch Bureau
Bouwsector op het
laagste punt
Door innovatie weer groeien
Ook dit jaar daalt de bouwproductie. Door de licht aan- Figuur 1 Beoordeling orderboek en prijsverwach-
trekkende economie vanaf de 2de helft van 2013 is
ting Nederlandse bouwsector
daarna wel een gematigd herstel te verwachten. Inno-
80
vatieve bouwers kunnen ondanks de slechte marktom-
standigheden door efficiëntere werkmethodes en 60
vraaggericht te bouwen toch goed renderen. Het
woonakkoord zorgt ervoor dat de nieuwbouw van wo- 40 Meerderheid
aannemers
ningen wederom op achterstand wordt gezet. verwacht
20 verdere
prijsverlagingen
Ook in 2013 krimpt de bouwproductie
0
In de laatste drie maanden van 2012 kromp de bouwproduc-
tie maandelijks gemiddeld met bijna 1% ten opzichte van een -20
maand eerder. Hierdoor kwam de krimp voor geheel 2012
uit op 8%. Voor 2013 zijn de vooruitzichten wederom som- -40
ber. De bouwsector blijft lijden onder de aanhoudende eco-
Saldo van percentage positieve & negatieve antwoorden
nomische tegenwind. Door de overcapaciteit liggen de prij- -60
zen onder druk (figuur 1). De malaise op de woningmarkt 1989 1992 1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013
Prijsverwachting Beoordeling orderboek
zorgt ervoor dat de nieuwbouw van woningen daalt. Voor
2013 verwacht ING een productie van 47.000 opgeleverde Bron: Ecowin
nieuwbouwwoningen. Overheden houden daarbij de hand
op de knip met als gevolg dat ook in 2013 de investeringen in periode iets beter gevuld. Samen met een aantrekkende
infrastructuur dalen. De recent aangekondigde extra €500 economie vanaf de 2de helft van 2013 verwacht ING Econo-
miljoen voor infrastructuur van de regering biedt daarvoor misch Bureau een klein plusje voor de bouwproductie in
onvoldoende tegenwicht. 2014.
Bodem in zicht Woonakkoord nadelig voor nieuwbouw
Al met al lijkt de bodem wel in zicht. Zo is het ondernemers- Het woonakkoord maakt renovatie en herstelwerkzaamheden
vertrouwen van aannemers in de eerste maanden van 2013 door een tijdelijke verlaging van het btw-tarief 6% goedko-
minder pessimistisch en zijn de orderboeken in deze per. De regeling zorgt ervoor dat de koop van een oude be-
staande woning en deze (grondig) verbouwen relatief goed-
koper wordt ten opzichte van nieuwbouw. Voor de derde
Tabel 1 Bouwproductie naar deelsectoren (%j.o.j.)
maal wordt zo de toch al zwaar getroffen nieuwbouw door
2012 2013 2014
Woningbouw overheidsmaatregelen verder op achterstand gezet. Eerder
Nieuwbouw -9,5% -8,0% 2,5% werden nieuwbouwwoningen al relatief duurder doordat de
Verbouw -10,0% -5,0% 1,0% overdrachtsbelasting werd verlaagd en de btw werd ver-
Onderhoud -3,0% 2,0% -0,5% hoogd naar 21%. De overdrachtsbelasting geldt namelijk
Aantal woningen gereed 52.000 47.000 48.000 alleen voor bestaande woningen en de btw wordt juist weer
Utiliteitsbouw
Nieuwbouw -6,0% -4,0% 2,5%
alleen geheven op nieuwbouw. Het behoud van het punten-
Verbouw -7,5% -2,5% 2,0% systeem voor de maximale huur geeft wel duidelijkheid aan
Onderhoud -4,0% 0,5% 2,0% woningcorporaties voor investeringsprogramma’s. De be-
Infrasector perkte verlaging van de verhuurderheffing naar € 1,7 miljard
Nieuwbouw & verbouw -7,5% -4,0% 1,5% noopt veel corporaties toch echter om kritisch naar hun ge-
Onderhoud -4,0% -3,0% 1,0%
plande investeringen te kijken.
Totaal bouw -8,0% -4,0% 1,5%
Bron: Ramingen ING Economisch Bureau

2. Figuur 2 Productieontwikkeling nieuwbouw en on- Figuur 3 Ontwikkeling investeringen in woningen,
derhoud woningen (% j.o.j.), 1995-2014 bedrijfsgebouwen en infrastructuur, 1990- 2012
10% 150
140
5%
130
0%
120
-5%
110
Onderhoudssector veel
constanter dan nieuwbouw Woningbouw eind 2012
-10% weer op niveau van 1994
100
-15% 90
1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013*
Nieuwbouw Onderhoud Index 1990 = 100
80
Bron: CBS, * ramingen ING economisch Bureau 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011
Infra Woningen Bedrijfsgebouwen
Groei onderhoud door btw-verlaging Bron: Ecowin, bewerkt door ING Economisch Bureau
De tijdelijke verlaging van de btw op arbeid op onderhouds-
werkzaamheden kan in 2013 voor deze deelsector voor een Bouwbedrijf
stimulans zorgen. Een soortgelijk effect deed zich bij de vori- Bouwbedrijf
ge btw-verlaging voor in 2011 toen de onderhoudswerk- Van Omme en De Groot
zaamheden in de woningbouw met 3,5% flink groeiden. Dit
was de hoogste groei sinds 1994. De onderhoudssector ont- Zelfstandig en behoudend ondernemen
trekt zich voor een groot gedeelte sowieso al wel aan de Van Omme & De Groot is een in 1922 opgericht familiebe-
economische tegenwind (figuur 2). Draait de woningmarkt drijf. De verantwoordelijkheid naar de familie en voor het
zoals nu niet goed en krijgen huizenverkopers hun huis niet personeel zorgt voor behoudend ondernemerschap. De dga
verkocht dan kunnen zij er voor kiezen om te verbouwen om Guus de Groot probeert zoveel mogelijk zonder hulp van
hun woning zo aantrekkelijker te maken voor kopers. Ook bijvoorbeeld financiering van anderen te ondernemen. “Wij
kunnen huizenverkopers besluiten toch maar niet te verhui- hebben een hekel aan verantwoording afleggen, behalve aan
zen en de huidige woning aan te laten passen aan hun actuele ons zelf”, zegt hij. De Groot begon zelf in het bedrijf tijdens
woonwensen door bijvoorbeeld een nieuwe keuken, uitbouw de vorige zware bouwcrisis van de jaren ’80 en kent hierdoor
en/ of dakkapel te plaatsen. ING Economisch Bureau ver- het klappen van de zweep. Materieel als kranen en bedrijfs-
wacht dat de onderhoudssector dit jaar dan ook licht groeit. auto’s zijn volledig in eigen bezit om de onafhankelijkheid te
Doordat ook veel werkzaamheden door de tijdelijke belas- maximaliseren. In de hoogtijdjaren 2006 en 2007 kreeg De
tingmaatregel naar voren gehaald worden, resulteert dit wel Groot een onderbuik gevoel dat het zo niet langer kon door-
in een lichte krimp in 2014. gaan. Hij veranderde zijn plan en verkocht grondposities en
ging meer inzetten op huurwoningen en goedkopere koop.
Woningbouw op niveau van 1994 Nu koopt De Groot hier en daar wel weer stukjes grond maar
Alle nieuwbouwsectoren hebben in 2012 een krimp laten wel voorzichtig want “Je kan je ook doodkopen aan teveel
zien. In de woningbouw lagen de investeringen eind vorig koopjes”. BIM en Lean bouwen krijgen bij Van Omme en De
jaar op een niveau dat te vergelijken is met het volume van Groot de nodige aandacht. Over ketenintegratie is De Groot
1994 (figuur 3). De terugval in investeringen in infrastructuur echter ook realistisch. Slim samenwerken kan volgens hem
en bedrijfsgebouwen is minder extreem maar ook hier zal alleen in crisistijd. “Onderaannemers gaan uiteindelijk als het
het herstel de komende jaren beperkt zijn door de gematig- beter gaat toch voor de hoogste prijs”. Zij krijgen echter van
de economische verwachtingen en overheidsbezuinigingen. de Groot nu ook niet een te lage prijs waar zij ‘kapot aan
In 2014 is er door de licht aantrekkende economie enig her- zouden gaan’. Want ook De Groot wil zelf aan het einde van
stel te verwachten. Door het dan nog steeds zeer lage pro- de rit uiteraard niet met een half afgemaakt werk zitten.
ductieniveau zal dit voor bouwbedrijven onvoldoende zijn
om een einde te maken aan de overcapaciteit, blijven prijzen In 2012 publiceerde ING Economisch Bureau het rapport “Succesvolle
onder druk staan en zal ook het aantal faillissementen hoog bouwbedrijven ook in deze tijd”. Ondanks de flinke productiekrimp,
waar ook in dit kwartaalbericht noodgedwongen weer veel aandacht aan
blijven. besteed wordt, zijn er nog steeds bouwbedrijven die wel goed preste-
ren. Om ook deze nog steeds goed draaiende kant van de sector te be-
lichten, besteden we in ieder kwartaalbericht bouw de komende tijd aan
één zo’n bedrijf aandacht.
Kwartaalbericht bouw Maart 2013 2

3. Thema: Innovatie Duurzaam samenwerken
Duurzame samenwerking is daarnaast in de gefragmenteer-
Innovatie is key de bouwsector essentieel. Door de vele verschillende partij-
Ondanks de recessie is er in 2013 nog voor ruim €70 miljard en die werkzaamheden verrichten op de bouwplaats is goe-
aan bouwomzet te verdelen onder bouwbedrijven. Voor de onderlinge afstemming extra belangrijk. Als gemaakte
bouwbedrijven die beter presteren dan hun concurrenten is afspraken niet duidelijk zijn of niet worden nagekomen, levert
er dus nog steeds wel wat te halen. Innovatie is hiervoor de dit namelijk vertragingen op in het bouwproces. Om dit te
sleutel. Innovatie staat in de bouw nog in de kinderschoenen. voorkomen is een duurzame onderlinge vertrouwensrelatie
Zo laat figuur 4 zien dat de arbeidsproductiviteit in de bouw van belang.
de afgelopen 15 jaar nauwelijks is gestegen, vooral als dit
vergeleken wordt met andere maaksectoren zoals de indu- Sectormanager Jan van der Doelen geeft advies
strie. De lage groei van de afgelopen jaren zorgt ervoor dat
er juist nog veel kansen zijn. Zo ligt het volgens een innova- In dit nieuwe kwartaalbericht wordt voor 2013 wederom een
tieve bouwer nog bomvol met schatten in de bouw. daling van de bouwproductie voorzien. Pas volgend jaar
komt er ruimte voor verbetering en groei. Nog lang niet vol-
Figuur 4 Ontwikkeling arbeidsproductiviteit doende om de huidige capaciteit optimaal te benutten, maar
160 het krimpen lijkt te stoppen. Om in deze situatie toch op een
verantwoorde (lees: renderende) manier te kunnen blijven
150 ondernemen wordt binnen de sector naarstig gezocht naar
mogelijkheden om te innoveren. Innoveren lag in de aanbod-
140 en projectgeoriënteerde bouw nooit zo voor de hand. Maar
zowel op product- als procesniveau worden nu wel goede
130 vorderingen gemaakt. De crisisperiode zorgt voor urgentie
en de lengte ervan doet bouwondernemers beseffen dat de
120 oude productieniveaus niet (snel) meer terugkeren. Het be-
sef van een nieuwe werkelijkheid. Voordeel is dat er nu een
110 gezonde(re) voedingsbodem aanwezig is voor creativiteit en
innovatie. In de praktijk merk ik het volgende:
100 1. Er wordt meer en meer samengewerkt met steeds dezelf-
Arbeidsproductiviteit bouw de (keten)partijen. Een betere basis voor innovatie ten op-
nauwelijks gestegen zichte van gelegenheidssamenwerkingen. Er zijn voorbeel-
90
1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 den van projecten die door een dergelijke vorm van effectief
samenwerken tot wel 40% sneller kunnen worden afgerond
Commerciële sectoren Industrie Bouw zonder prijsopdrijving. Het toepassen van BIM en Leanme-
thodiek zijn hierbij kenmerkend. Advies is te onderzoeken
Bron: CBS, bewerkt door ING Economisch Bureau
waar in uw bedrijfsvoering nog voordeel behaald kan wor-
den door het bestendigen en intensiveren van het samen-
Door innovatie lagere prijzen berekenen en een mooi-
werken met slechts bepaalde andere partijen.
er product aanbieden
2. De markt is veranderd van aanbod naar vraag oriëntatie.
Sommige ondernemers proberen door procesinnovaties
efficiënter te werken en anderen proberen door productin- Van bouwpartijen worden slimme oplossingen gevraagd
novaties vraaggericht te bouwen. De echte innovatieve bou- voor steeds complexer wordende bouwopgaven. Deze
wer doet het allebei. Zo biedt hij een product aan waar vraag marktsituatie dwingt tot creativiteit en innovatie. Sneller, kwa-
naar is en tegen een zeer concurrerende prijs. litatief beter en tegen dezelfde of lagere prijs. Uitdagend
maar, naar steeds vaker blijkt, niet onmogelijk. Het vergt wel
Echt innoveren door samenwerking van verschillende een andere benadering en gedrag van alle stakeholders en
disciplines dus ook een andere manier van werken. Niet ieder bedrijf zal
Echte innovatie ontstaat pas als bedrijven verschillende dis- dit even snel in haar bedrijfsvoering kunnen doorvoeren
ciplines combineren of als verschillende ondernemers in de maar op traditionele wijze bouwen en gegijzeld worden door
keten de handen ineen slaan. Verdere optimalisatie van het de prijs acht ik niet langer houdbaar. Goede toepassingen
bouwproces moet komen door het bundelen van verschil- van het ‘nieuwe bouwen’ komen voor bij onder meer het
lende disciplines omdat innovaties in de deelprocessen zijn verduurzamen van bestaand vastgoed. Een kansrijk segment
grenzen heeft bereikt. Er wordt namelijk al zeer lang met de voor echt vraaggericht opererende partijen. Een kritische
huidige veelgebruikte bouwmethodes gebouwd. Specialisti- blik op uw eigen organisatie is hierbij wel noodzakelijk. Doe
sche bedrijven van verschillende deelprocessen zoals met- dit vooral tijdig! ING is graag bereid om hierover met u te
selaars en stukadoors hebben hierbinnen hun eigen proces sparren.
geoptimaliseerd. Het huidige bouwproces bestaat daardoor c
nog vaak uit veel kleine verbeterstapjes waarbinnen de c
grenzen voor verdere optimalisering van alle verschillende C
ambachten zijn bereikt. Jan van der Doelen
ING Sectormanager Bouw
en onroerend goed
Kwartaalbericht bouw Maart 2013 3

4. Meer weten?
Kijk op ING.nl/zakelijk
Of bel met
Jan van der Doelen,
Senior sectormanager Bouw
en onroerend goed
020 65 22 014
Maurice van Sante,
Senior econoom (auteur)
020 57 68 547
Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen?
Ga naar ING.nl/economischepublicaties
Disclaimer
De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de
analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit
rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nati-
onale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Am-
sterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie
is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING
Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen
dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is.
ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport
kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werk-
nemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de
inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van
gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits
de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank
en de Autoriteit Financiële Markten.
De tekst is afgesloten op 5 maart 2013.