1. HITZAURREA
LUKREZIO, POETA INTELEKTUALA
«Lukrezio literat ur gen e r o e n
zatiket a r e n gainditz e jenial a da».
Goet h e
Gauz e n izaer az liburu ar e n gaurko irakurl e a k bi inpre si o jasat e n ditu ezinb e s t e a n : zalant z a ,
filosofiako trat a t u bat bert soz idatzit a aurkitz e a r e n aurrez, et a ezust e a , ato mi s m o a , hots, oraingo
fisikar e n ikusker a , dago e n e k o antzin ak o mun d u a n hain esplizituki et a biribilki form ul a t u a izanaz.
Batzu e k filosofia et a poe si a uzt ar g ai t z a k direla ere ust eko dut e et a, lan hon e n balio poetiko a r e n
ebid e n t zi a ukat u ezin dut e n e z gero, ust ezko uztart e zi n horrex e ki n esplikatz e n dut e ber e barn e
dra m a ti s m o a 1 .
Ni hitzaurr e hon e t a n kontr ako tesia justifikatz e n saiat uko naiz: Lukrezior e n g a n poe si ak
bak arrik dauk a gait a s u n a , filosofia ato mi st a k, erro m a t a r mun d u a n zab altz er a k o a n , plant e a t z e n
zion zenb ait probl e m a har m o niz a t z e k o. Goet h e r e n iritzia zein zuzen a izan zen agert uk o da.
Poet a hon e n bizitza ia guztiz ezez a g u n zaigu. Ez ber e jaiotz e dat a (K.a. 98) ez ber e
heriotz ar e n a (K.a. 54) dira segu rr a k. Mundu guztia bat datorr el a dirudi, 44 urt ez bizi izan zela
es at e a n . Ez dakigu Errom a n ala Ponp ei a n jaio et a bizi izan zen ere, ezt a ber e jatorri patrizio ala
pleb ei o a r e n berri ere, den e tik es at e n bait a. Eta am o di o- eda b e a ed a t e a g a t i k zorat u et a azke n e a n
ber e buru a z best e egin ote zuelako a hob e alde bat e r a utzi, hori krist a u pole mik a ber a n ti a rr e t a n
sortu a bait a 2 . Best e poet a han di batz u e n , Hom er o et a Caldero n e n , kasu e t a n bez al a, hare n
biogr afi a argit u ezinek o a zaigu. Hainb a t hob e t o, ben e t a n ardur a digu n a ri, utzi zigun lanari, ber e
lan bak arr ari, ekit eko.

2. Natura jainkoen aurka
Antzina filosofian lotur a est u a dago defe n d a t z e n diren ideien et a hau e k burutz e k o era
pert so n al a r e n art e a n : filosofia, jakintz a bat ez ezik, bere ara u et a arraz oibid e e ki n, biziker a bat da,
ber e agind u e ki n et a, bat e z ere, em ozio e n kontrol ar eki n. Gaurko mun d u a n dim e n t si o hau era b a t
des a g e r t u da.
Baina Lukrezio aut oko n t r ol ar e n ikusker a n ber eizt e n da bere gar aikid e e n g a n d i k. Haiek en er gi a
aurr ez t e gisa n et a joera afektibo e n oreka gisa n ulert u zut e n. Berak, ost er a , bot er e mod u gisan:
horre g a tik, oso sentikorr a da indarr ar e kiko et a gur e indarr ari jarkitz e n zaion zern a hir ekiko.
Lukreziok aut oko n t r ol ari jarkitz e n zaion edoz er, errore gisa n ez ezik, ahal ar e n ikusp e gi tik et a
ara b e r a interpr e t a t z e n du: borrok a gisan. Eta bere diagn o s tiko a azkarr a et a zorrotz a da: gizaki ak
ah alik han di e n a esleitz e n dion zera jainko ak dira. Lukreziok erlijioari eras o t z e n dio, hon ek jainko ak
ah al g uz tid u n egit e n ditu el ak o, ez jakintsu edo probid e n t e , indar gizag ai n e k o z et a supr ak o s m ik oz
hornit u a k baizik: mun d u a eurok egin a izango da, noizn a hi esku har lezak et e eur e n ust e gab e k o
et a kontrol gab e k o ekit ez (ekaitz ak, zigorrak mun d u hon e t a n et a best e a n , heriotz a et a
gaixot a s u n a . ..). Gaitz nag u si a, beraz, erlijioa da Lukreziore n t z a t 3 . Eta hart a n sine st e a sup e r s tizio a
da, ezjakintz a n oinarritz e n bait a, zeinar e n ondorio ek gizaki en bizitzar a larrita s u n a dakart e n 4 .
Jainkoe n g a n d i k Lukre- ziori ardur a dion a ez da ez haien exist e n t zi a edo inexist e n t zi a, ez hai en
egi azko izaer a, ez haien ust ezko probid e n t zi a, gizakiok hai et a z egit e n dugu n irudia et a hon e n
bitart ez haiek gur e g a n gauz a t z e n dut e n ahal a baizik.
Horre g a tik, ahal g a b e uzte n gaitu e n erlijioar e n aurr e a n , ah al a geur e esku e t a r a bihurtz e n due n et a
larrita s u n horret a tik, anxi a cordis horret a tik, ask at z e n gaitu e n jakinduri a bat aurkez t e n du.
Jakinduri a hori filosofia da. Eta ber e gai a nat ur a r e n teori a da, ez izat e a r e n teori a, Aristot el e s e n g a n
bez al a, edo izat e a r e n m ailen a , Platon e n g a n bez al a 5 .
Lukreziore n g a n nat ur a r e n teori a ez da, XVII. m e n d e tik gert a t z e n den e z , jakintz a partzial bat, zer
politikoar e n et a antro p ol o giko ar e n aurrez, es at e r a k o , jakintz a oso bat baizik, non kosm o g o ni a ,
zoologi a, antro p olo gi a, m et e r e ol o gi a, astro n o m i a arlo partzial gisan sartz e n diren (6). Natur a,
bad a , dago e n a r e n multzo a da. Eta nat ur a r e n teoria gero “m et afisika” deituko zen ar e n teori a da,
hots, erre alit a t e a r e n teoria. Honel a, Lukreziok presokr a tiko e n lehe n as m o a berr e s k u r a t z e n du,
zeintz u e k nat ur a osoar e n (perì phys e o s ) printzipio ak, izaer a, oinarria et a gar a p e n a ezt a b ai d a t z e n
zituzt e n.
«Nat ur ak » Lukreziore n g a n es a n a hi bikoitz a dauk a . Bat etik, gauz a guzti en «sortz e » izat e a : ber ak
sortz e n et a berritz e n ditu et e n g a b e kos m oko gauz a guzti- guztiak, et a ber e buru a osot a s u n gisan
berritz e n du: «a m a » da, «sortz aile a », «jaioar a zl e a ». .. Hau erraz sa m a r es at e n dugu, bain a gure
ulertz eko zailtas u n a gur e nat ur a r e n irudia XVIII. m e n d e k o fisikare n m e n d e egot e a r e n a da,
zeinar e n kat e g ori a nagu si a inertzi a den. Orga nis m o bizidun bat ikust e a gur e tent sio fisiko-
m at e m a t i ko e n aurk a dago. Nahiz et a egi a den erro m a n t izis m o a k –eta mugi m e n d u ekologist a
berri ek– hed a t u zue n nat ur a r e n orga ni s m o erako nozioak berriro ere antzin ak o nozio horret a r a n t z
gakart z al a. Hala ere, gure tz a t oraindik nat ur a r e n irudi bikoitz ak dirau, gorp ut z fisiko gisa n et a
gorp ut z bizidun gisa n.
Baina Lukreziok bad u bait a nat ur a , sortz aile ez ezik, sunt sitz ail e ere bad e n pertz e p zi o zorrotz a:
ekaitz ek bat- bat e a n erauz t e n dituzt e, nekaz a ri ei edo oihan ei hazt e a ha m a rk a d a k kost a t u zaizkien
zuhaitz ak, ibaiek gain ez egit e n dut e, heriotz ak, lehe n t x o a g o edo gerot x o a g o , bizidun guzti- guzti ak
aurr e a n era m a t e n ditu. Gure gar ai on, nat ur a r e n ikusp e n sunt sitz ail e hau askoz gaitzia go zaigu,
har e n g a n d i k am a bat e n altzo ab e gikorr a bakarrik nahi baitu g u. Eta ideologi a ekologist ek alde hau
des go g o r a , gord ek a bez al a et a best e erre m e d i orik ez dago el a k o bak arrik bak arrik aitortz e n dut e.
Baina gur e esku sartz erik gab e galdu a k diren milioika esp e zi e gogor a t z e a nahiko a da, nat ur a r e n
alde lazgarri hon e t a z bere h al a jabet z ek o. Zere n, Lukreziok form ul at z e n due n e z , «izaki batz uk
des a g e r t u ezik, berri en t z a t ez dago tokirik» 7 . Beh ar b a d a me n d e b a l d e k o pent s al a ririk

3. koher e n t e e n a , hon e t a n , Sad ek o m ark e s a izango zen, krim e n a r e n ats e gi n a justifikatz eko,
nat ur a r e n sunt si g a rrit a s u n a aduzitz e n zuen a.
Sorkuntz a r e n et a sunt si p e n a r e n art eko kontz e p t u bitart ek a ri a transfor m a z i o a da: nat ur a n ezer ez
da guztiz sortz e n ez sunt sitz e n , den a tran sfor m a t z e n da 8 . Lukrezior e n t z a t , ez sunt si p e n a ez
era b a t e k o sorku nt z a barik, transfor m a z i o a bakarrik egot e a k esa n nahi du nat ur a bera dela, et a ez
jakinko ak, ber e bait atik dihar d u e n a , aut o n o m o a et a aut os ufizien t e a den a 9 . Natur ar e n aut o n o m i a
et a aut os ufizien tzi a ber e izaer a r e n cons u b s t a n t zi al a k dira.
Naturar e n aut os ufizien tzi a hau infinitut a s u n a r e n kontz e p t u z indartz e n da: ato m o zenb a t a s u n e a n
infinituz osat urik dago ber a, infinituki han di a da, bere m at e ri a kopur uz infinitu a et a huts u n e a ere
infinitu a da 10 . Elem e n t u hau e n konbin a zio a k, den b o r a mug a g a b e a r e ki n bat er a, antizip azio
ah al m e n oro gainditz e n dut e et a ber e em a n k o rt a s u n esker g a esplikatz e n , mun d u posibl e ak,
kopuruz et a tam ai n a z ere infinitu ak izan dait ezk e e n a k .
Natura jainko e n aurre a n indart s u a da, infinitu a delako, hau e k inondik ere ez dauk a t e n zera bera u .
Naturak jainkoak supl a n t a t z e n ditu et a ber a bihurtz e n da errefer e n t zi a gun e. Baina hon ek
Lukreziore n ard a t z as m o ask at z ail e a ri araz o bat plant e a t z e n dio bere h al a : nola beldurr a bazt e rt u.
Hain izaki ahalt s u a k ez ote du jainko ek eur ek baino izu han di a g o a era gi n g o? Zere n gizaki en
jainkoekiko erlazio a ah al ar e n m ailan baitz e n, hain zuze n, inferiorit at e z k o a .
Itxurazko kalez ulo honi aurre egit eko, Lukreziok nat ur a r e n best e izaer a funt s e z ko bat era n s t e n du:
finitut a s u n a . Lukreziok ez du infinitut a s u n a finitut a s u n a r e ki n bat egin gab e as m a t u . Atom o mot e n
finitut a s u n a , euron konbin a zio ara u e n finitut a s u n a , et a, bat ez ere, sortut a k o form e n, nat ur a k
burut u t a k o gauz e n finitut a s u n a . Ez gutxi dau d el a k o, (nork zenb a t u ditzak e? ), baizik gauz e n
izat e a r e n ese n t zi a eure n izat e a n iraut e a n , mug a tik ez har a g o t z e a n datz al ak o. Super s tizioa sortz e n
da gizaki ek ez dakit el ako
«zer dait ek e e n et a zer ez dait ek e e n izan et a, azke n bat ez , zerg a tik dauk a n gauz a bakoitz ak
ah al m e n mug a t u a et a zerg a tik zaion mu g a bat hain barn e ki inher e n t e a » 11 .
Hesiodo zah arr a r e n oihartz u n a dugu berriro he m e n , gauz e n mu g a p e n a r e n ideiaz (hérko s), bain a
oso es a n a hi ezb er di n e z : Iskiako poet a r e n g a n , mu g a hori Zeus e k ber ak gauz e n mun d u k o, bait a
giza mun d u k o ere, ban a k u n t z a orde n a t u a ber m a t z e k o bab e s t u a zen bitart e a n et a, beraz, jainko
han di a justiziare n ber m e bilakatz e n zen bitart e a n , Lukrezior e n g a n mug a hori, jainkoe n agint e tik
auto n o m o a ez ezik, euro n aurrez dago et a dihar d u , jainko ak des pl az a t z e k o , hain zuze n.
Beh ar b a d a est oizis m o a r e ki n konp ar a zio labur bat egit e a ondo dat ork e. Kontze pzio hau punt u
bat e a n bat dat or estoiko e n a r e ki n: ber e mat e ri alis m o a n , erre alit a t e oro m at e ri ar e n form a bat
best e rik ez bait a. Pare bat punt u t a n , ost er a , guztiz ezb er di n a da estoiko e n e t ik. Lehenik, estoiko ek
m at e ri a hau continu u m bat bez al a dut el a: bad a subs tr a t u bat, (pne u m a ) , zeinar e n dent sit a t e
han di a g o a k ala txikiago a k izaki mot a ezb er di n a k esplikatz e n ditu e n (biziga b e a k , land ar e a k ,
ani m ali ak, gizakiak); huts u n e a kosm o tik at bak arrik dago. Lukrezior e n ato mi s m o a desj arr ai a da
et a huts u n e a edoz ei n gauz a mot ar e n barru a n sartz e n du: ez dago huts u n e a k barn a t u gab e k o
m at e ri arik, ez mat e ri az hornit u gab e k o hut s u n e rik. Horre g a t ik, Lukreziore n unibert s o a est oiko e n a
baino hausk orr a g o a da, jarrait a s u n a k beti ere heldul ek u bat, erre alit a t e a r e n plus bat em a t e n
baitu.
Ezberdi nt a s u n a r e n bigarr e n punt u garr a n t zit s u a finitut a s u n a ri dagokio, zeina estoiko ek kos m o
osoar e n t z a t baie st e n dut e n. Finitut a s u n esp a zi al hau, ost er a, infinitut a s u n tenp or al e z
konp e n t s a t z e n dut e: mun d u bak arr a dago, geur e a , bain a aldizka gutxi e n e k o en er gi a printzipiora –
sura edo hazi ger mi n al er a– murrizt e n dut e n defla gr a zio e n me n d e dago e n a et a berriro ere ber e
bait atik birsortz e n den a , paling e n e s i a perfekt uki arau t u et a am ai g a b e a n . Palinge n e s i a k den b or a
arbui a tz e r a dar a m a t z a , proz e s u e t a n iraunkor den a r e ki n bat egit e a n , haie n erre pik at z e a r e n et a,
ber az, betira u n a r e n jakile: nat ur a r e n lege a k itzulgarri ak direla baie st e k o eur e n era berezi a da 12 .
Lukreziore n kos m o a ere sunt si g a rri a da: gai hon e t a n ez du gez urr ez ko kontsol a p e n e r a lera m a k e e n

4. eng ai n u rik nahi. Sunt si p e n hon e n lege a k et a une a guri ez ez a g u n zaizkigu. Baina gert a e r a bakoitz a
gert a t z e bakarr a da, unicu m bat da, ez dago bigarr e n auk er a rik. Beh ar b a d a gaurko fisikare n
ter mi no e t a n , Lukrezior e n den b o r a den b or a itzulgaitz a dela et a har e n nat ur a k, ber az, historia bat
dauk al a esa n beh a rk o litzat ek e, estoiko e n a itzulgarri a et a historia gab e a den bitart e a n . Natur ar e n
historikot a s u n hon e t a n t x e oinarritz e n da carp e die m del ako a , une a poz ez bizitze a: best e berdi nik
ez dago.
Natura sortz ail e- sunt sitz ail e, infinitu- finituar e n ikusker a hon e t a tix e dat or Lukrezior e n obrar e n
dra m a ti s m o a , ez poe si ar e n et a filosofiar e n art eko ust ezko oposiziotik. Zere n nat ur a k and e r e gisa n
gob e r n a t z e n baitu, et a ber e «d e s bi d e a g a t i k » gau d e histori ar a, histori a pent s a g a i t z e r a zab alik.
Pertsuasioa eta egia
Baina teori ar e kin bakarrik ez da lortz en jakintz ar e n helburu a : sup e r s tizioar e n izua lasaitz e a .
Hori lortzeko, eza g u t z ail e e n arim ar a sos e g u a era m a n beh a r da et a hori predik at z e n den egi ari
buruz pert s u a d i t uz bakarrik dait ek e. Egiaz gain er a , diskurt s o a k pert s u a si b o a izan beh a r du. Eta
horixe da errefor m a t z ail e a r e n zere gi n nagu si a: pert s u a si o a et a egi a bat egin. Lukreziok hori
diskurt so mot a bat e kin bakarrik, poe si ar e ki n, lortzeko a dela ust e du.
Horret a r a k o , poesi a n diskurt s o bereziki irrazion al a ikust e n zuen tradizio jada nik
m e n d e t s u a r e n aurka borrok a t u beh a r izan zuen: adier azl erik esplizitu e n a et a argie n a Platon e n Ioia
da, bero n e n Politeian egit e n due n poet e n gaitz e s p e n a ez aipatz e a r r e n 13 . Baina, gain er a , Epikurok
ber ak ere, ber e m ais u han di ak, ust e zuen poe si ak grinak berotz e n zituel a et a, ber az, irakas p e n
filosofikoar e n oinarrizko helbur u a ri era s ot z e n ziola: lasait a s u n a lortz e a ri. Horre g a t ik, Lukreziok
ber e poe m a argit ar a t u zuen e a n , epikurot a rr e k eurek ere albo egin zioten 14 .
Poesi ar a jotze a n , Lukrezio egit e e ki n eraku s t e n ari da egia den e n t z a t eskur a g a r ri bat
tran s m i titz ek o et a lasait a s u n ask at z ail e hori era git e k o gai dela. Ordu a n , Lukrezio art e a n ez
bez al ako erronk a bat e n aurr ez aurkitz e n da: bere eskol a filosofikoar e n aurr ez ez ezik, antzin a ko
mun d u a k filosofiari buruz zeuka n ikusker a oso ar e n aurr ez.
Hori gutxi balitz, latinez lanket a filosofikorik ezak sortz e n zizkion zailtas u n a k gehit u beh a r
dira: termi n olo gi a finkat urik ez, buru e r a as m a t z ail erik ez, zeintzu e t a n hizkuntz a aurr etik doa n,
izaer a elikatz aile a dauk a n ... 15 .
Poesi a da, ber az, den e n eskur a g a r ri dago e n et a den e n ask a p e n e r a k o era gi n g a rri den egia
tran s m i titz ek o gai den bak arr a.
Zailtas u n hau e n guztion irten bi d e a aurkitz e a n dago Lukrezior e n talent u a r e n distira, ez orain
poet a gisan bakarrik, tout court idazle gisa n baizik: zere n Lukrezio ez bait a gai filosofikoez idazt e n
due n poet a, edo bert soz idazt e n due n filosofoa bakarrik, egiak et a pert s u a si o a k bat egit e n dut e n
diskurt so mot a bak arr a sortz e n due n a baizik.
Bat egit e hau bi erat a r a lortze n da: dara biltz a n osa g ai az altz aile e n bidez, et a irakurle ar e kiko
ber e erlazioe n errit m o a r e n bidez. Alderdi biok punt u bat e a n batz e n dira: irakurle ar e n obrako
jarrer a n . Ez dait ek e hartz ail e intelekt u al soila izan, idazle a unib ert s o a nola egin a den et a nola
dihard u e n azald uz joango litzaioke e n a : azalp e n a denik egi azko e n a izanik ere, irakurle a beti
probl e m a t i k at legok e, pert s u a si o a k, berriz, trat a t z e n den a r e ki n irakurl e a r e n inplikazio a es a n nahi
du. Baina, gain er a, Lukreziore n oinarrizko ikusker a filosofikoar e n aurka lihoak e: mun d u a
et e n g a b e k o mugi m e n d u a n dabil, bait a bert a n dau d e n zer guzti- guzti ak ere. Eta gizaki a zer
horiet a riko bat da: ez a g u t z a senti m e n e t a t i k hast e n del ako et a ez a g u t z a rik behi n e n a sent s o ri al a
delako baie s p e n a gizaki ar e n kosm o a n g o inkardi n a zio ar e n ideiatik dat or, hain zuze n. Hura zer
pasibo bihurtz e a mu gi m e n d u kos miko pozga rri hon e t a t ik ap art a t z e a litzat ek e. Irakurl e a k, ber az,
nat ur a r e n fluxu et a n , hon e n bot er e orde n a t u e t a n , barruko izan beh a r du.

5. Obrak, beraz, esa n ez ezik, irakurle ar e n gogo e t a m e n a esti m ul a t u beh a r du. Eta gogo e t a ez
da oso egi azko a k izan dait ezk e e n enu n t zi at u e n ikaske t a huts a. Gogo e t a egit e a k beti aurr e a
hartz e a esa n nahi du, kuestion a t z e a , oinarri ak bilatz e a , ideiak et a gert a k a ri ak lotze a, inferitz e a,
hitz bat ez . Lukrezio ez da inform a zio egi azt a t u a k et a arraz oit u a k em a n gab e ger at u k o. Baina
inter e s g a r ri e n a da irakurl e a haiet a n nola inplikatz e n due n.
Irakurl e a r e n inplikazio hau lortz eko, lau proz e d u r a nagu si dara biltz a: irakurl e a solaskid e
bihurtz e a ; tesi bakoitz a ber a u finkatz e n den sent s a zi o a r e n et a oinarrizko ditu e n infere n t zi e n
pers p e k ti b a bikoitzetik arraz oitz e a ; konp a r a zi o a; eufoni a. Haue t a k o bakoitz ari buruz par e bat
gauz a esa n g o dut.
Gauz e n izaer a ez da erre alit at e a ri buruzko trat a t u abstr a kt u gisan aurkez t e n , nahiz et a
antzin a k o liburu filosofiko gutxik dauk a n hal ako sist e m a t i kot a s u n mailarik. Aitzitik, orde a , irakurl e a
lehe n- lehe nik «zu» bat bez al a inboka tz e n du 16 . Hau ez da arint a s u n e r a k o baliabid e erret oriko huts
bat edo hal ako zerb ait. Ikusiko dugu best e proz e d u r a batz u e ki n nola uzt artz e n et a sen d o t z e n den.
«Zu » horrek irakurle a entz ul e egit e n du, ez ikusle: nat ur a z et a bero n e n arier az mintz a t z e a k
irakurl e a obratik at utziko zuke e n , best e batz u e k –autor e a k– zioten a r e ki n konfor m a t u beh a rk o
zuel arik. Inboka tz e a n , xax at u egit e n du et a, ber az, diskurt s o a ri arret a eska tz e n dio, gutxie n e z .
Zuak diskurt s o a n kolabor a t z e k o irakurl e a r e n ah al m e n a inbok at z e n du, autor e a r e n ber ar e n
m aila berdi n e a n dago el a es at e r ai n o: horre g a tik, inbok azio hon e n ondor e n , bere h al a x e pas a t z e n
da lehe n pert so n a plural er a , zeinar e n g a n a poe m a guztia n zeh ar behin et a berriro jotze n due n:
«ha u t e m a t e n dugu », «ber eizt e n dugu »... Hitza sortz e n den zirkulur a sartz e n uzt e n et a eska tz e n
dio. Poet a jada nik ez da jainko ekin edo mus e ki n edo haiet a tik mintzo den haut a t u hori, hizket a n
dihard u e n giza korru bat ek o part e a baizik; et a irakurle a poet a mintz o den tokiraino jasoa da.
Horrel ax e ulert u beh a r dira Lukrezior e n mus ei inbok azio a k, zeintz u e z oso harro dago e n : ez
urruntz ek o eratz a t , irakurl e a k ere bert a n sartz ek o tonu a em a t e k o eratz a t baizik. Ikusp e gi
hon e t a t ik, Mem mio aitzaki a bat best e rik ez da.
Lukreziok gert a e r a sent s o ri al et a n et a arraz oike t a infere n t zi al e t a n oinarrit uriko argit a s u n e z
aurk ez t e n ditu beti bere tesi ak. Arrazoiak em a t e n ditue n a k dog m a t i s m o oro bazt er tz e n du et a
best e a r e n g a n kide bat aitortz e n . Baina, truke a n , best e ei , hots, irakurl e a ri, eska tz e n ari da obrak
gar at z e n due n a am a n k o m u n ipintz eko proz e d u r a kom u nik a ti bo berb e r a k erabil ditzal a:
irakurl e a r e n sent s o ri alt a s u n arraz oitz aile ari bultz egit e n dio, kom u nik azio giro bat e n barru a n .
Konpar a zio a Lukrezior e n osa g ai diskurt sib o nagu si e t a k o a da. Baina ber e mod u a k et a
funtzioak zeh az t e a kom e ni da. Literat ur a erret oriko a n , et a literat ur a n best e gab e, konp a r a zi o a
osa g airik m ait e e n e t a k o a izan da beti. Dago e n e k o Hom er ok et e n g a b e konp a r a t u ohi zue n et a
horrel a ber e pert so n a i e n ego e r a , ekintz a et a kualit at e a k nab a r m e n t z e n zitue n. Baina Hom er or e n
konp a r a zi o ak giza ekintz ar e n ere m u r a mug a t z e n dira, eur e n eza u g a r ri psikologiko- mor al ekin,
haiekin konp a r a t z e k o gauz ak kopuru a n gutxi dira (anim ali ak – lehoiak, zez e n a k, bas ur d e a k ,
orein ak; itsaso a ), et a lehe n dik eza g u n gen u e n kualitat e edo eza u g a r ri bat indartz e k o balio dut e.
Lukrezior e n g a n , konp a r a zi o a k funtzio heuristiko a dauk a, hots, egintz a garra n t zit s u a k
aurkitz eko, egintz a horiek nat ur a n non dau d e n aurkitz eko, hau e k hart a tik ikust eko et a azt ert z e k o
pers p e k ti b a zuzen a eraku s t e k o . Lukrezior e n konp a r a zi o a k zer sent si bl e a r e n et a gogo e t a r e n art eko
bitart ek a ri dira. Baina, bat ez ere, lotura sist e m a t i ko hon e t a n inoiz ez edo baka nki ipiniak ziren
gauz ak ikusar a z t e n dituzt e. Horreg a tik, balio filosofiko est u a dauk a t e , del ako gauz a r e n izaer a
egi azko a –hots , Lukrezior e n hitzet a n «na t u r al a »– zein den esa t e n baitizut e. Baina bad u t e
irakurl e a r e n g a n era gi n berritz ailerik ere: egu n e r o k o errutin a n , eur e n gain e a n irristat u z, hainb a t
gairi buruz hitz egit e n ohiturik, –Lukreziok ez du jend e a k eza g u t z e n ez zitue n feno m e n o e z hitz
egit e n, egu n e r o k o gert a k a ri hau e x e z baizik–, pers p e k ti b a berrian ipintz e a n , eure n es a n a h i a
jatorrirat u egit e n du, berritu egit e n dira. Filosofiak irakurl e a r e n egu n e r o k o irudiak astintz e n ditu,
bat ez ere, haiekiko jarrer a garbitz e n duel ak o. Eta horix e zen pert s u a si ozko diskurt s o orok nahi
zue n a: inform a t u ez ezik, hartz aile ar e n arim a transfor m a t u .

6. Azkenik, soinuzko baliabid e a k . Hizkuntz a soinu a da. Eta inori ez zaio ohark a b e a n joan
Lukreziore n sonorit a t e et a biribiltas u n espr e si b o a :
«Corpor a sunt porro parti m primor di a reru m
parti m concilio qua e const a n t principioru m » 17 .
Partim...p ar ti m oposizioak, porro- rekin argu di o a artikul atz e a k , p, r, t, o et a i hizkien
aliter azio a k, Lukrezior e n pent s a m e n d u a r e n funts ez k o nukleo a n biltze n zaituzt e: izat e a gorp ut z
oinarrizko edo ele m e n t a l e t a n datz al a.
Pertsuasioaren erritmoa
Egiare n et a pert s u a si o a r e n bat egit e a k osa g ai batz uk bakarrik ez dauzk a. Erritm o a ere
bad a u k a . Azter dez a g u n laburki.
Lehe nik, esa n a dud a n e z , Lukreziok ez du ber e azalp e n e a n irakurle a ikusle hut s bihurt uko
zue n bak arrizke t a rik erabiltz e n, hasi er a- hasi er a tik elkarrizket a z interp el a t z e n baizik; horrel a,
irakurl e a era nt z u n beh a rr e a n aurkitz e n da.
Jarrera diskurt si bo a, ez miresl e edo kont e n pl a t z ail e soila, proz e d u r a lexiko et a fonetiko e kin
indartz e n du: parti m...p a r ti m ...
Irakurl e a jarrer a hori hartz er a et a ezer ez zaiola jakintz at em a n g o onartz er a beh a r t u rik
aurkitu den e a n , irakurl e a r e n et a poet a r e n art eko zirkulu intel ekt u al a itxi egit e n du: best e filosofia
batz uk (Heraklito, Emp e d o kl e s, Anax a g o r a s ...) bazt e rt z e n ditu 18 . Ordu a n irakurl e a r e n gogo e t a
bak arrik ger at z e n da poet a r e n hitzen aurr e a n . Kritika hau ez da kritika teoriko a bakarrik –hori ere
bai, noski- , filosofiar e n barru al d e r a , etx e a r e n barru al d e r a sarrer a baizik: jada nik poet a et a
irakurl e a bak arrik gau d e .
Etxe barru a n , etx e a ber a erak u s t e n dio, plan e t a ri u m bat gert a t z e n den a bera u: literat ur lana,
kos m o a bez al a, ato m o (hizki) konbin a g a r riz osatz e n da, zeintz u e n konbin a zioz literat u r lana
sortz e n den 19 . Literat ur a, horrel a, ere d u nagu si gert a t z e n da. Hizkuntz a antzin a tik izan zen
ele m e n t u e n konbin azioz konp a r a t u a . Baina ez poe si a. Lukreziok, horrel a, aurr e a hartz e n die
poe si a n bere helbur u aska tz ail e a r e n aurk a baliat u a izan zitek e e n ber ezit a s u n a ikusi nahi dut e n ei:
poe si ar e n izaer a, best e edoz ei n gauz a r e n a bez al a, ato miko a da. Horrekin ber e irizkide e n
poe si ar e kiko muzin a apurtz e n du. Baina, gain er a, konp a r a zi o a r e n funtzio heuristiko a bide,
kos m o a k ere izaer a ato miko a dauk al a esa t e n ari da. Irakurk et a k alkant z u m et afisiko a dauk a:
irakurtz e a ez da irakurri az han diko zerb ait e z mintzo zaizun zerb ait e z inform a t z e a , irakurri a bera
ariar az t e a baizik, hots, erre alit at e a et a irakurk e t a bat egit e a. Irakurl e a atxilo dago jada nik: dago e n
lekua n dago el a , ato mi s m o a n dago. Obratik kanpor a dago el a ust e bad u, ter mi no ato miko e t a n
pent s a t z e n ariko da; termi n o literario e t a n bakarrik dago el a ust e bad u, hizkuntz ak erre alit a t e a r e n
lege ato miko ak dant z a t u k o ditu. Atomiu m bat mugi m e n d u a n , non kanp o / barrurik ez dago e n .
Irakurl e a horrel a ber a g a n d u rik, Lukreziok bere poe m a gore st e n du: Musekin egi a n harritu 20 .
Irakurle- aut or e e n art e a n jada nik lortut a ko intimit at e hon e t a n , poet a r e n berot a s u n a irakurle ari
kuts a t z e n zaio. Estim ul azio intelekt u al a r e n hau s t u r a ote da hau? Ema n lezak e. Hala ere, he m e n ez
dio hasi er a n esa n gab e k o ezer berririk, pert s u a si o a (mus a k) et a egi a (eza g u t z a) bat uz.
Baina Lukrezior e n gogo e t a ez da obrar e n izaer a ato miko a z bakarrik, bere funtzio
ped a g o gik o e z baizik. Irakurle ari abis at z e n dio: lehe n e n g o t a n , egi ak et a gauz a k sinesk aitz iruditz e n
zaizkio, bain a, asimilat u ahal a, errutin a zk o bihurtz e n dira, egu n e r o k o ortziar e n urdin a bez al a 21 .
Best e azkoin bira bat gehi a g o irakurl e a r e n kapt azio a n: ikusg aitz e tik ikust eko a , neg a ti b otik
positibo a nola sortz e n den –asimilatz e k o gauz a zaila bera u– az aldu ondor e n, Lukrezio ak oraingo a n
aurr e a hartz e n dio et a ez jada nik ideia bat e a n , jarrer a n baizik: enu n t zi a t u a k entz ut e k o edo ez
entz ut e k o era n. Eta hori egit e n du, hal ab e r, jakimin filosofikoari buruz egia antro p olo giko- filosofiko
han di ak es a n e z : berriar e kiko erresist e n t zi a – errutin a t z e a . Eta horret a r a k o bere proz e d u r a jakinak
dar a biltz a, bai adi m e n e r a (egi a berria – errutin a t z e a ) , bai irudi m e n e r a (egu n s e n t i ko ortzia)

7. zuzen d u a k . Eta horrekin zerb ait itxuraz tribiala jatorriratz e a lortz en du: ortzi urdin ar e n et a
egu n s e n t i a r e n miraria. Lukreziok irakurl e a oharr a r a z t e n et a prest a t z e n du, aurr er a n t z e a n gert u
ego n dadin, ez ikast er a et a inform a t z e r a et a gogo e t a egit er a bakarrik, edoz ei n egi ar e n aurr e a n
txundit urik jarraitz eko gait a s u n a hartz er a baizik.
Obra, ber az, bere biribiltas u n e a n , ard a t z bikoitze a n artikul atz e n da, bat a esplizitu a den a,
mun d u a –literat ur lana bat egit eko paral elis m o a n ; best e a inplizitu a, zu – araz o teoriko ar e n
intim azio a n. Biek elkar indartz e n dut e:
a. gizakia egia n bizi da, kos m o a best e rik ez den horret a n : nola izango die beldurr a
jainkoei et a den a hon d a t z e a ri, gauz a bakoitz a bere tokian bad a g o , poe m a k o hizkiak bez al a?
Gizakia gust or a aurkitz e n da egi a n et a, ber az, kos m o a n .
b. Pent s a t z e a et a izat e a bat dira: pent s a t z e a pent s a k e t a r e n lege a k eur ak aurkitz e a da,
zeina ez den mun d u a r e n asp ek t u e t a k o bat best e rik, mun d u a r e n erre pika bat; et a, jainkoe n
beldurr a ezjakint a s u n a r e n irrazion alt a s u n e t i k datorr e n e z , irakurke t a inform a zio ar e n et a tera pi a
bat e n aldib er e k o proz e s u a da et a, tera pi a guzti ak bez al a, progr e si b o a .
Obraren eskema intelektuala
Antzinako mun d u k o obra gutxi, bak arrik bad a , konts e r b a t u izan zaigu sist e m a t i ko t a s u n maila
hon e kin. Eta hori, erro m a t a r pent s a m e n d u a r e n originalt a s u n filosofikoa arbui at z e n jarraitz e n den
arre n.
Obra sei liburuz osatz e n da, den a k antz ek o egitur a d u n a k : Epikuror e n, ber e aholkul ari et a
m ais u filosofikoar e n gore s p e n bat e n ondor e n , gai a gara t z e n du. Eta liburu e n orde n a haux e da:
I - II:
printzipioe n teori a: ato m o a k et a euron propi et a t e a k .
III – IV: Psikologi a:
III:
arim a et a gorp ut z a;
IV:sent s a zio a , eza g u t z a et a mait a s u n a .
V:Kosmolo gi a: kosm o g o ni a , fitologia, zoologi a,
giza kultur a.
VI: Meter e olo gi a.
Obra Venusen himno batekin irekitzen da (I, 1 - 49) eta Atenasko izurriteare n deskribap e n e z ixten
(VI, 1138 - 1286). Honek asko eta asko noraez e a n utzi ditu, Lukrezioren inkoherentzian pentsatz er aino,
zeinak lasaitasun a trans mititu nahi duen eta, hala ere, heriotza orokortu batekin amaitzen duen, edo
best ela obra amaitu gabe a dela diote.
Nire ust ez, bere kontz e p zi o e n et a ber e idazt eko erar e n art eko koher e n t zi ar e n ager p e n a da
hori. Zere n, lehe nik, kont u a n eduki beh a r bait a, histori a izan ala ez, har e n t z a t den a dabilela lege
berb e r e n , ato m o a r e n e n , arab e r a : XIX. m e n d e a k zer nat ur al a r e n et a hum a n o a r e n art e a n altxat u
zue n zubi ust ez igarog ai tz a – et a gaur dago e n e k o haut siz doa n a – har e n t z a t ez zen existitz e n;
horre g a tik, giza kultur a kos m o a r e n alde e t a k o bati esk ainit ako kapit ulu a n deskrib a t z e n du.
Venus e n him no a et a izurrit e a r e n deskrib a p e n a , ber az, feno m e n o berar e n , nat ur a r e n , ager p e n t z a t
azt ert u beh a r ditugu.
Eta nat ur a, Lukrezior e n t z a t , bad a ki g u n bez al a, indar sortz aile ez ezik, indar sunt sitz aile ere
bad a . Venus e n him no a k nat ur a r e n alde sortz aile a kant a t z e n du, ez bait a hart az mintzo
ats e gi n a r e n jainkos a bez al a, indar sortz aile et a gauz a guzti ak bat urik dauzk a n a bez al a baizik: et a
ato m o ezb er di n e n bat a s u n a da, Lukreziore n t z a t , gur e mun d u k o gauz ei form a da m ai e n a . Izurrite a
sunt si p e n a r e n feno m e n o gore n a da, ber e aurka ezer egit erik ez dago e n a et a eraikitz e n urt e a k,
ehu n d a k a beh a r b a d a , kost at u den a egu n gutxit a n sunt sitz e n due n a . Obrar e n literat ur
konpo sizioak bert a n aurkitz e n den teori a indartz e n du berriz ere: obra ez da mun d u a ri buruzko
zerb ait, mun d u a da.

8. Eztab ai d a k izan dira et a oraindik ere badira, lana am ai t urik ote dago e n ala ez. Bere
ezosot a s u n a r e n sein al e a k izan dait ezk e, es at e r a k o: hitza urr e bikoitz ak, ia hitzez hitz erre pik at z e n
diren a k I, 924 -950 = IV, 1 - 25; liburu batz u e n art eko luzer ar e n alde a , her e n bat: 109 4 bert s o
III.an, et a 1457 V.an; V, 73 – 75.t a n iragarrit ak o teologi a falta da; am ai a, batz u e n t z a t , latz a da.
Irregul art a s u n hau e k guztiak egiazko a k dira, azke n e k o a izan ezik, beh a r b a d a ,
ezt a b ai d a g a r ri a g o bera u . Baina obrar e n taxu a guztiz argia da et a ber e errit m o hala intelekt u al a ,
nola estilistiko a, bat e r a t u a da. Proba bl e e n a da Lukreziok ez zuela azke n ukiturik em a t e k o astirik
izango, Virgiliok ere izan ez zue n e z bere Eneid a- rako: bain a hau inork ez du horre g a t ik
desk alifikatz e n. Eta geu ere ez gar a obra dard a r a g a r ri hau irakurtz ek o goz a m e n intel ekt u alik gab e
geldituko.
Lukrezio Erroman
Lukreziok ez zuen Errom a n osp e han di e girik izan. Esan izan da hori bizitza aktibo a ri,
erro m a t a r r e n ikusker a politikoari et a haie n bizi ideal ari hain ber ezko zaion ari, era s o t z e a g a t i k izan
zela; bait a m ait a s u n a su mint a s u n et a zorot a s u n gisa n kontz e bit u zuel ako ere, horrek erro m a t a r
elegi az al e a k azaltz e n ari ziren ikusker a kolpat uk o zuel arik; et a bere antit eis m o a ri.
Baina guzti hon e t a tik, azke n punt u a bak arrik del a garra n t zit s u a ust e dut. Zere n bizitza
kont e n pl a ti b o a r e n prediku a et a bizitza aktibo ar e n gain e tik jartz e hori greko e n mun d u a n zer
ohikoa izan baitz e n, nahiz et a greko ak ere herri politikoa izan ziren. Bada g o ñab a r d u r a bat, noski:
enp e r a d o r e e k mun d u itxiet a n , sekt e t a n , erlijiozkoe t a n zein best el ak o e t a n , antol at z e n diren
talde a k jazarri egit e n dituzt e, eure n aurka konspir at uk o ote dut e n beldurr ez; horre g a tik, krist a u a k
et a epikurot a rr a k ere jazartz e n dituzt e. Baina hau August or e n ondor e n gert a t u k o da, Kristo ondoko
m e n d e a r e n erditik hon a n t z 22 .
Maitas u n a zorot a s u n t z a t jotze a, berriz, gutxie n e z Platon e n g a - naino atz er a t z e n den ideia da,
behin et a berriro agertz e n den topikoa, et a elegi az al e kronolo gi az hurbilen a k, Katulo, Tibulo,
Properzio, eurt e a n dau d e eure n heldu a r o k o poe m e t a n , eure n mait al e et a kutu n e ki n zapuzt u rik:
ezin diogu erro m a t a r bak ar bati lepor a t u hal ako ikusker ar e n harridur a et a izum e n a .
Baina antit ei s m o a bai izan zen erro m a t a r mun d u a r e n legitim azio ar e n zut a b e nagu si e t a k o
bati era s o ziona. Eta baz e n kargu bat, politikoki oso prezi at u a , Errom a n politikoki zerb ait izat e a
nahi zute n guzti ek bet e zute n a , pontifex m axi m u s- en a, zer erlijioso ar e n ad mi ni str azio ar e ki n
zuzenki lotua. Jainkoe n beldurr e tik ask at z e k o Lukrezior e n xed e a k zut a b e horix e jotzen zue n. Ez da
halako gauz e t a n sine st e n zut e n ala ez: Zizero n gore n pontifize ak gauz a horien aurka trat a t u bat
idatzi zue n. Baina erritu ak bet e t z e n zitue n.
Honi er a n t s be ki o e pik u r e i s m o a k , m u gi m e n d u ide ol o gi k o gis a n , sort z e n du e n eki b o k o a .
Lukr ezi o b ai n o leh e n t x o a g o , Am afi- niok pl az e r r a r e n m or a l e a n es e n t z i a l ki oin a r ri t u ri k o
e pik u r e i s m o b a t pr e d i k a t u zu e n , b er e h a l a k o de si r a r e n ga u z a t z e gis a n ul ert u a , et a , se x u a l a
b a d a , ho b e . Hon e k ez ei n e s t a t u k p er m i t i t z e ri k ez da u k a n indi szi pli n a zek a r r e n : au s t e r i t a t e a
e s t a t u e n a u t o a r a u t z e e n zati ba t da. Jainko e n bel d u r r a e gi t u r a horr e n zati ba t d a et a hori, hei n
b a t e a n , he ri o t z a on d o k o zigorr e n bel d u r r a d a, bizitz a ho n e t a k o joka e r a r e n ar a b e r a . Ziz er o n e k
e pik u r e i s m o h a u x e d a u k a go g o a n , h al a k o ind a r r e z er a s o t z e n dion e a n , Erro m a n er e zer
h e d a t u r i k ze g o e n ikust e a n 23 .
Lukrezior e n g a n ez dugu, orde a , hal ako ez er ikust e n, epikur eis m o m et afisiko a baizik, non
ber e ikusker ar e n –fisikoar e n– oinarri ontologiko ak az altz e n diren, hori bai, begira d a beti ere
m ais u a r e n et a eskol ar e n ber eiz g a rri izan zen hart a n, aska p e n e a n et a sos e g u a n , jarririk. Baina,
Gauz e n izaer az irakurrit a, inork ez zuke e n ondoriorik at er a k o, he m e n grinei et a desira ask at u ei
ekiteko predikurik dago e nik. Gogo e t a k et a obs er b a zi o a k, jarrer a hon e n lanket a k, era goz t e n dut e:
ben e t a k o ats e gi n a horixe da.

9. Errom a n , ber az, epikur eis m o a r e n bi bert sio dau d e , aldi ber e a n ordezk a t u rik Zizeron e k,
etikari begira tz e n dion bere aurkari ak, et a ber e aitzind ari Lukreziok, ber e oinarri met afisiko ak et a
ber e ez a g u t z a r e n teoria argiro azaltz e n ditu e n a k 24 .
Baita ezt a b ai d a t z e n da ea Lukrezior e n epikur eis m o a , gain er a et a harg a tik guzti a g a t ik, elite
bat e n t z a k o epikur ei s m o a izango ote zen ala mun d u guzti ar e n t z a k o epikur ei s m o a . Nire ust ez,
orokortz aile gisako zu poetiko az egin ditud a n azt erk e t e n ondor e n , esa n dait ek e Lukreziok ez
duel a, printzipioz, inor epikur ei s m o tik bazt er tz e n . Gogor a t z e a kom e ni da teoria bat e k azalp e n
m aila ezb er di n a k (oinarri ak et a met o d ol o gi ak), teorie n bitart ek o asp ek t u a k, euro n derib azio a k et a
aplikazio ak dauzk al a beti. Baina horrek ez du esa n nahi, printzipioz, popul azioko sekt or e a k
eskludit u nahi direnik, egit ez: nahiko a litzat ek e pent s a t z e a Lukreziok nahi a g o izan duel a
epikur eis m o a r e n alde mintz a t u k o diren e n esku e t a n arm a kontz e p t u a l sen d o a k ipintz e a, sen d o t z e n
hasi ak zeud e n (estoiko ak, plato niko a k et a aristot eliko ak) bere gar aiko inpu gn a t z ail e e n aurka
borroka t z e k o; berak, idazle gisa n, epikurot a r doktrin ar e n m ais u hau ei hitz egin go zien, hau e k,
hala b e r, publiko zab al a g o a ri hitz egin ziez aiot e n ; bain a berez doktrin ar e n xed e a ez zat ek e e n
pop ul azio a r e n sektor e bat e r a mu g a t u rik gelditz e a . Teologi a eskola s tiko a, doktrin a bez al a, den ei
zuzen d u a da, bain a ez Sum m e t a k o bere az alp e n sist e m a t ik o a n ; et a gauz a ber a gert a t z e n da ber ez
m as a doktrina den marxis m o a n , bain a ez Kapit al e a n irakurtz ek o, nahiz et a bai Manifest u a n .
Lukrezio Errom a n eza g u t u a izan ar e n lehe n sein al e a k, –Zizeron ederki gord e t z e n bait a hura
ber e obret a n aipatz e tik–, hurre n g o bela u n al di a ri zor dizkiogu, zeh azki Virgiliori ber e Egloget a n
(K.a. 42) et a. Georgik ak II, 490 et a hurre n g o a k 25 . Denek eza g u n a dut e Horaziore n epikur eis m o
profe s o a . Belau n al di hon e n eginkizun a Lukrezio hezt e a izan zen. Eta zirkunst a n t zi a historikoak
aldat u zirelako egin ah al izan zuen:
(1) gerr a zibilen zerre n d a luze ar e n ondor e n , bake a urge n t zi az beh a r da (pax aug u s t e a ) , et a
ideal hori bet e- bet e a n bat dat or epikur ei s m o a r e ki n, zeinak min hartz e n due n gizakien borrok ez et a
nek e e z et a barn e sos e g u a irrikatz e n due n (ats e gi n kat a s t e m a t i ko a : gogo a r e n alter a ziorik gab e k o
minik ez a);
(2) araz o publikoe t a n aurk a dau d e n gerr a zibileko bloke nag u si e n disoluzio a beh a r da,
bakoitz ak ber e bizitza pribat u a ri ekin diez aio n et a prosp e rit a t e a et a ongiz at e a gar a dait ez e n .
Epikureis m o a est a ti s m o orore n, zeina okertz a t jotze n due n, ets ai porrok a t u a da et a adiskid e
talde a k lantz e n ditu, elkarr e n kolabor a zio a n , non jakint su a , gizart e a r e n ered u den a, ber e
zere gi n e t a n murgildurik bizi den, oso gero a g o Fray Luis Leongo a k esa n g o zue n e z : «ez bekaizt u ez
bek aizti”. Estat u a ri era s ot z e a arriskut s u a izan bad ait ek e , aisa des m u n t a t u a ere izan dait ek e ,
isilduz et a pribat u t a s u n e r a n t z birzuz e n d u z . Honel a, zer militarr ar e n aurre a n , gizart e zibila,
Lukreziore n gur ari nagu si a, sust a t z e n da, et a tald e txikiek ezin dut e bi bloke ant a g o nikot a n bat urik
luket e n bot er e rik eskur a t u . Noren aurka izango da ant a g o niko a tald e am ai g a b e e t a r ik o bakoitz a?
(3) Bake gar ai a n , nek az al ekoizp e n a bultz at u beh a r da et a, horret a r a k o, beh a rr e z k o da
jend e a bas e rri e t a n koka et a finka dadin. «Norb e r e bar at z a lantz e a k » he m e n es a n a h i literal a et a
ekono m iko a dauk a, urb a ni stiko a z gain er a: Errom a , hiri bez al a, itogarri bilakat z e n hasi a zen.
(4) jainkorik ez da ukatz e n: figura ap ai n g a rri bihurtz e n dituzt e. Garbi ikust e n da ez direl a,
Horazio edo Virgilio bat e n g a n , elkarbizitz a sinpo si ak o a , lurreko lanak, bultz at z e n dituzt e n a k ,
alder a n t ziz baizik, eurok direla zaind a ri ak, jainkoak bilatz er a bultz atz e n dut e n a k. Honel a,
erlijiota s u n ofizialar e n printzipio a bab e s t e n da. Baina asko kost ako litzat ek e haie n g a n Lukrezior e n
jainko ah al g uz tid u n et a arbitrario ak aurkitz e a.
Nahiz et a Errom a k o epikur ei s m o a r e n historia ez den hor am ai tz e n , are a g o hast e n baizik, et a,
nahiz et a beh a r b a d a enp e r a d o r e pag a n o e n aro bat et a krist a u e n best e bat ber eizt u beh a rko
lirat ek e e n , guk ez diogu hitza urr e hau gaindit uko luke e n histori a horri jarrait uko.
Lukrezio me n d e b a l idazker a r e n lorpe n bat izan zen. Ezin hob e t o sut ur a t u zuen kultur a
hon e k, batz u e t a n am e s t e n et a best e batz u e t a n gorrot o ditu e n pent s a m e n d u et a poe si ar e ki n, sortu

10. due n arim a bikoitza. Gu gaur, ego er a konpl ex u a g o a n , diskurt so mot a berri bat sortz ek o pre mi ar e n
kontzien t zi a berdi n a r e ki n bizi gar a, adi m e n a et a eza g u t z a zer poetiko a r e n , am e t s a r e n et a zer
primitibo ar e n esp a rr ur a bazt er t u riko sinbolikar e n erresk a t e a r e ki n bilduko ditu e n diskurt s o a .
Historiako eginkizu n han di ak ez dira erre pik at z e n . Baina utzi dizkigun obra han di ak probok azio bat
ditugu. Lukreziore n ahot s a gur e bilaket e n seh a s k a- era gil e da.
José Ram ó n Aran a
Oharrak
1 ik. O. Rege n b o g e n , O.: Lukrez . Seine Gest alt in seine m Gedicht. Leipzig – Berlin 1932, eta West, D. A.:
Imagi n e r y and Poetry in Lucre ti us, Edinbur gh 1994.
2 ik. Para t or e , E.: La probl e m á t i c a sull´e pic ur eis m o a Roma », Aufgan g und Nieder g a n g der Römisc h e n Welt-
en, I, 4, 1973, 140- 141 or.
3 ik. Lukrezio, I, 80- 126; V, 1194 –1240.
4 ik. Lukrezio, VI, 14- 16.
5 ik. Lukrezio, I, 146- 148; II, 1- 61; III, 1- 30; 1053- 1075.
6 Ik., adibid e z, V eta VI liburu a k.
7 Natur a r e n aurp e gi bikoitz a, ik. Lukrezio, III, 931- 977.
8 ik. Lukrezio, I, 149- 214; 215- 264.
9 ik. Lukrezio, II, 1090- 1092.
10 ik. Lukrezio, I, 951- 1051; II, 1048- 1089
11 ik. Lukrezio, VI, 64- 66; be st e urra t s batz uk finitut a s u n a z , I, 584- 589; II, 479- 499; 700- 729.
12Estoiko e n g a n kos m o a r e n kontz e p zi o a ri buruz, cf. José Ramó n Arana: «La biología de los primer o s estoico s »,
Veleia- n, 16, 1999, 233- 257 or.
13 ik. José Ramón Arana: «El Ión, funda d o r de la her m e n e ú t ic a occide n t al », Veleia- n, 15, 1998, 257- 276 or.
14 Poesi ari ar e n inguru a n epikur ei s m o a r e n barn e pole mika z, cf. Parator e , o. a., 1973, 173- 179 or.
15 ik. Lukrezio, I, 136- 145.
16Ik. Lukrezio, I, 265- 328 argu di a t z e konkr e t u bat e n adibid e para dig m a t iko a da, baina obra guztia har ekin
elkarrizke t a egit e ko zu bati zuze nt z e n zaio.
17 Ik. Lukrezio, I, 483- 484.
18 Ik. Lukrezio, I, 635- 920.
19 Ik. Lukrezio, I, 814- 829.
20 Ik. Lukrezio, I, 921- 950.
21 Ik. Lukrezio, II, 1023- 1047.
22 Ik. L. Gil: Cens ur a en el mun d o antigu o, Madrid 1961.
23 Ik. Zizeron: De finibus, I, 13 = ik. Tusc . , IV, 6 –7.
24 Ik. E. Para t or e : o. a. , 1973, 137- 150 or., Gadar a ko Filode mo r e n pap e r a ri buruzko ezta b aid a eta guzti.
25 Ik. Virgilio: Georgika k, II, 490 et a hur.

11. Bibliografia
A. EDIZIOAK
D IELS , H.: T. Lucre tii Cari, De reru m nat ur a libri sex, 2 liburu, Berlin 1923- 1924 (elebidu n a ; Lukreziore n edizio
mod e r n o e n hasie r a )
B AILEY, C.: Titi Lucreti Cari De reru m nat ur a libri sex. Edited with Prolego m e n a , Critica, Appara t u s , Translation,
and Com m e n t a r y by ..., 3 liburu, Oxford 1947
B AILEY, C.: Lucre ti De reu m nat ur a libri sex. Recogn ovit breviqu e adno t a tion e critica instruxit ..., Oxford 1957
(1947ko edizioko test u a da, itzulpe n et a iruzkin gab e)
R OUSE , W. H. D. : Lucre tius. De reru m nat ur a . With an english
tra nsl a ti on by ..., Ca mb rid g e , Ma- ssa c h u s e t t s , Harvard Univ. Press 1959
VALENTÍ, E.: T. Lucre cio Caro. De la Natur al e z a , 2 liburu, Bartzelon a 1961 (elebidu n a )
E RNOUT , A.: Lucrèc e . De la nat ur e , 2 liburu. Texte établi et traduit par ..., Paris 1962 - 1964
G ARCÍA C ALVO, A.: De reru m nat ur a . De la Realida d, Zamor a 1997 (elebidu n a , itzulpe n errit mikoz)
B. ITZULPENAK
LUCRECIO C ARO , T.: La nat ur al e z a . I. Roca Meliaren edizioa, Madrid 1990
C. LAN TRESNAK
E RNOUT , A. - R OBIN , L.: Com m e n - taire exe g é t i q u e et critiqu e, 3 liburu, Paris 1925 - 1928
S CHRIJVERS , P. H.: «Bibliogr a p hi a lucre ti a n a », Lamp a dio n- en, 7 / 1, 1966 – 1968, 5 – 32 or. (dago e n e k o
zah a rkit u sa m a r r a )
W ACHT, M.: Concord a n t i a in Lucre- tium, Hildes h ei m 1991
D. BIGARRENMAILAKO
LITERATURA
D. 1. Eskuliburu orokorr a k
ALBRECHT , M. VON : Historia de la litera t ur a roma n a desd e Andrónico hast a Boecio. I. Itzultzaile D. Este- fanía –
A. Pociña, Bartz elon a 1997, 267 – 314 or.
R EALE, G.: Storia della filosofia antic a. III. I siste mi dell´e t à ellenistica, milano 1976, 157 – 300 or.
D. 2. Lan esp e zi aliz a t u a k
BOLLACK, M.: La raison de Lucrèce. Constitution d´une poétique philosophique avec un essai d´interpréta tion de la
critique lucrécienne, Paris 1978
B OYANCÉ , P.: Lucrèc e et l´epic ur ei s m e , Paris 1978 (1963)
C LASSEN , C. J. (ed.): Proble m e der Lukrezfors c h u n g, Hildesh ei m–Zü- rich– New York 1986
C LAY, D.: Lucretiu s and Epicurus, Ithac a Cornell Univ. 1983
F AUTH, W. : «Divus Epikuru s: Zur Proble m g e s c hi c h t e philosop his c h e r Religiositä t bei Lukrez», Aufgan g und
Niede r g a n g der Römisc h e n Welt- en , I. 4, 1973, 205- 225 or.

12. G IANCOTTI, F.: Religio, nat ur a , vo- lupt a s. Studi su Lucrezio, con una antologia di testi annot a t ti e tradot ti,
Bologn a 1989
H ADSZITS , G. D. : Lucrecius and His Influenc e , 1963
MILANESE , G.: «Oss e rv a zi oni sulla tecnic a argo m e n t a t iv a di Lucrezio»

13. en T. Mant e ro (eda .): Analysis I: Didasc alia, Genova 1987, 43- 92 or.
P ARATORE , E.: La proble m á t i c a sull´e pic ur ei s m o a Roma, Aufgan g und Nieder g a n g der Römisch e n Welt- en, I, 4,
1973, 116- 204 or.
P ÖHLMANN, E.: Chara kt e ri s tika de s römisc h e n Lehrge dic h t s, Aufgan g und Nieder g a n g der Römisch e n Welt- en,
I, 3, 1973, 813- 901 or.
R EGENBOGEN , O. : Lukrez. Seine Ges- talt in sen e m Gedicht. Neue Wege zur Antike 2, 1, Lepizig –Berlin 1932,
orain Kleine Schrifte n- en, Münch e n 1961, 296- 386 or.
S ANTAYANA, G.: Tres poet a s filósofos. Lucrecio, Dant e, Goeth e. Itzul- tzaile J. Ferrat e r Mora, Buenos Aires 1952,
23- 60 or.
W EST , D. A.: Ima gin e r y and Poetry in Lucretiu s, Edinbur g h 1994 (1969)
W INSPEAR , A. D. : Lucretiu s and Scientific Though t, Montre al 1963 (marxist a , eboluzionist a, positibist a)

14. GIZA IZAERAZ
LIBER PRIMUS
CAPITULA
44. ΤΟ ΜΑΚΑΡΙΟΝ ΚΑΙ ΑΦΘΑΡΤΟΝ
62. LAUS INVENTORIS
84. EXEMPLUM RELIGIONIS
107. FINIS DOLORIS
112. DE ANIMA
150. NIHIL DE NIHILO GIGNI
215. NIHIL AD NIHILIUM INTERIRE
269. CORPORA QUAE NON VIDEANTUR
277. DE VENTO
298. DE ODORE CALORE FRIGORE VOCE
305. VESTES VVUESCI ET ARESCI
311. DE ANULO IN DIGITO ET CETERIS
334. DE INANI
370. DE PISCIBUS IN AQUA
418. CORPUS ET INANE ESSE NATURAM RERUM
430. TERTIAM NATURAM NULLAM ESSE RERUM
498. SOLIDUM ESSE
551. CONTRA EIΣ AΠEIΡON THN TOMHN
565. DE MOLLI NATVRA AQUA AERE ET CETERIS
635. CONTRA HERACLITUM
705. NEQUE IGNEM NEQUE AERA NEQUE UMOREM
PRINCIPIA ESSE
716. CONTRA EMPEDOCLEM
830. CONTRA ANAXAGORAN
951. ΤΟ ΠΑΝ ΑΠΕΙΡΟΝ ΤΟ ΓΑΡ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟΝ
ΑΚΡΟΝ ΕΧΕΙ
1051. ΕΙΣ ΤΟ ΜΕΣΟΝ Η ΦΟΡΑ

16. LIBER PRIMUS
Aene a d u m gen e t rix, homi n u m diuo m q u e uolupt a s ,
alm a Venus, caeli subt er labe n ti a sign a
qua e mar e nauig e r u m , qua e terra s frugifer e n ti s
conc el e b r a s , per te quoni a m gen u s om n e ani m a n t u m
concipitur uisitqu e exort u m lumin a solis: 5
te, de a, te fugiunt uenti, te nubila caeli
ad e u n t u m q u e tuu m , tibi sua uis dae d al a tellus
su m mi t tit flores, tibi rident ae q u o r a ponti
plac at u m q u e nitet diffuso lumine cael u m .
Nam simul ac speci e s pat ef a c t a s t uern a diei 10
et res er a t a uiget genit a bilis aur a fauo ni
aeria e prim u m uolucr e s te, diua, tuu m q u e
significa nt initium perc uls a e cord a tua ui.
Inde fera e pec u d e s pers ult a n t pab ul a laet a 15
et rapidos tran a n t am ni s: ita capt a lepor e 14
te seq uit ur cupid e quo qua m q u e induc e r e pergis. 16
Deniqu e per m ari a ac montis fluuios q u e rap a ci s
frondifer a s q u e dom o s auiu m cam p o s q u e uirentis,
om ni bu s incuti e n s bland u m per pect or a am or e m ,
efficis ut cupid e gen e r a t i m sa ecl a prop a g e n t . 20
Qua e quoni a m reru m nat ur a m sola gub e r n a s ,
nec sine te quicq u a m dias in luminis oras
exoritur, neq u e fit laet u m neq u e am a bil e quicq u a m ,
te socia m stud e o scrib e n di s uersib u s ess e,
quos ego de reru m nat ur a pan g e r e conor 25
Mem mi a d a e nostro, que m tu, de a, te m p or e in omni
om ni bu s ornat u m uoluisti excell er e rebu s.
Quo ma gi s aet e r n u m da dictis, diua, lepor e m .
Effice ut inter e a fera mo e n e r a militiai
per m ari a ac terra s om nis sopit a quiesc a n t . 30
Nam tu sola pot e s tran q uilla pac e iuuar e
mort alis, quoni a m belli fera moe n e r a Mauors
armi pot e n s regit, in gre mi u m quie sa e p e tuu m se
reiicit aet er n o deuict u s uuln er e am oris,
atq u e ita suspici e n s , tereti ceruice repo st a , 35
pascit am or e auidos inhian s in te dea, uisus,
equ e tuo pen d e t resu pi ni spiritus ore.
Hunc tu, diua, tuo recu b a n t e m corpor e sanct o
circu mf u s a sup er, sua ui s ex ore loqu ella s
fund e pet e n s placid a m Rom a ni s, inclut a, pac e m . 40
Nam neq u e nos ager e hoc patri ai te m p o r e iniquo
poss u m u s ae q u o anim o nec Mem mi clara prop a g o
talibus in rebu s com m u ni des s e saluti.
 Omnis eni m per se diuu m nat ur a nec e s s e t
imm ort ali aeu o sum m a cum pac e fruat ur 45
se m o t a ab nostris rebu s seiunct a q u e longe;
na m priuat a dolore om ni, priuat a periclis,
ipsa suis pollen s opibu s, nil indiga nostri,
nec ben e prom e ritis capit ur nec tan git ur ira. 

17. Quod sup er e s t , uac u a s auris < ani m u m q u e sag a c e m > 50
se m o t u m a curis adhib e uer a m ad ration e m ,
ne me a don a tibi studio dispos t a fideli,
intellect a prius qua m sint, cont e m p t a relinqu a s .
Nam tibi de su m m a caeli ration e deu m q u e
diss er e r e incipia m et reru m prim ordi a pan d a m , 55
und e om nis nat ur a cree t res auct e t alat q u e ,
quou e ead e m rursu m nat ur a pere m p t a resolu a t ,
qua e nos m at e ri e m et genit alia corpor a rebu s
redd u n d a in ration e uoc ar e et se mi n a reru m
app ell ar e sue m u s et ha e c ea d e m usurp a r e 60
corpor a prim a, quod ex illis sunt omni a primis.

18. Hum a n a ant e oculos foed e cum uita iacer e t
in terris, oppr e s s a gra ui sub religion e
horribili sup er asp e c t u mort alibu s inst a n s , 65
qua e capu t a caeli regioni bu s ost e n d e b a t
prim u m Graius hom o mort alis tollere contr a
est oculos aus u s prim u s q u e obsist e r e contr a;
que m neq u e fam a deu m nec fulmin a nec minit a n ti
mur m u r e com pr e s si t caelu m , sed eo m a gi s acre m
inritat ani mi uirtut e m , effringe r e ut art a 70
nat ur a e prim u s port ar u m claust r a cupiret.
Ergo uiuida uis ani mi peruicit, et extra
proc e s sit longe flam m a n t i a mo e ni a mun di
atq u e om n e imm e n s u m per a gr a ui t m e nt e ani m o q u e ,
und e refert nobis uictor quid possit oriri, 75
quid neq u e a t , finita pot e s t a s deniq u e cuiqu e
qua n a m sit ration e atq u e alte termi n u s ha er e n s .
Quar e religio pedib u s subi ect a uicissi m
obt erit ur, nos exa e q u a t uictoria caelo.
Illud in his rebu s uere o r, ne fort e rearis 80
impia te rationis inire ele m e n t a uia m q u e
indugr e di scel eris. Quod contr a sa e pi u s illa
religio pep e rit scel ero s a atq u e impia fact a.
Aulide quo pact o Triuiai uirginis ara m
Iphian a s s a i turp a r u n t san g ui n e foed e 85
duct or e s Dana u m del ecti, prim a uiroru m .
Cui simul infula uirgin e o s circu m d a t a com p t u s
ex utra q u e pari m al ar u m part e profus a s t ,
et m a e s t u m sim ul ant e ara s adst a r e pare n t e m
sensit et hunc propt e r ferru m celar e ministro s 90
as p e c t u q u e suo lacrim a s effund e r e ciuis,
mut a m et u terra m geni bu s su m m i s s a pet e b a t .
Nec miser a e prod e s s e in tali te m p o r e quiba t
quod patrio prince p s don ar a t nomi n e rege m .
Nam sublat a uirum m a ni b u s tre mi b u n d a q u e ad ara s 95
ded u c t a s t , non ut solle m ni more sacror u m
perfect o poss e t claro comit ari Hym e n a e o ,
sed cast a incest e nub e n di te m p or e in ipso
hosti a concid e r e t m act a t u ma e s t a pare n ti s,
exist u s ut classi felix faust u s q u e dar et u r. 100
Tant u m religio potuit sua d e r e m aloru m .
Tute m e t a nobis iam quoui s te m p o r e uat u m
terriloquis uictus dictis descisc e r e qua e r e s .
Quipp e et e ni m qua m mult a tibi iam finger e poss u n t
som ni a, qua e uita ration e s uert er e possint, 105
fortun a s q u e tuas om nis turb ar e timor e!
Et merito: na m si cert a m fine m ess e uider e n t
aeru m n a r u m homin e s , aliqu a ration e ual er e n t
religionib u s atq u e minis obsist e r e uat u m .
Nunc ratio nulla est rest a n di, nulla facult a s, 110

19. aet e r n a s quoni a m poe n a s in mort e tim e n d u m .
Ignora t u r eni m qua e sit nat ur a ani m ai,
nat a sit an contr a nasc e n ti b u s insinu e t u r,
et sim ul inter e a t nobiscu m mort e dire m p t a
an ten e b r a s Orci uisat uast a s q u e lacun a s 115
an pecu d e s alias diunit us insinu e t se,
Ennius ut nost er cecinit qui prim u s am o e n o
det ulit ex Helicon e per e n ni frond e coron a m ,
per gentis Italas homin u m qua e clara cluer e t;
etsi pra e t e r e a tam e n ess e Acheru si a tem pl a 120
Ennius aet e r ni s expo nit uersib u s ed e n s ,
quo neq u e per m a n e n t ani m a e neq u e corpor a nostr a,
sed qua e d a m simul acr a modis pallenti a miris;
und e sibi exort a m se m p e r florentis Hom eri
com m e m o r a t speci e m lacrim a s effun d e r e sals a s
coepi ss e et reru m nat ur a m exp a n d e r e dictis.
Quapro p t e r ben e cum sup eri s de rebu s hab e n d a
nobis est ratio, solis luna e q u e m e a t u s
qua fiant ration e, et qua ui qua e q u e gera n t u r
in terris, tunc cum primis ration e sag a ci 130
und e ani m a atq u e ani mi const e t nat ur a uide n d u m ,
et qua e res nobis uigilantib u s obuia m e ntis
terrificet morbo adfecti s som n o q u e sep ultis,
cern e r e uti uide a m u r eos audire q u e cora m ,
mort e obita quoru m tellus am pl e c tit ur oss a. 135

20. Nec m e ani mi fallit Graioru m obsc ur a rep er t a
difficile inlustr ar e Latinis uersib u s ess e,
mult a nouis uerbis pra e s e r ti m cum sit age n d u m
propt e r ege s t a t e m lingu a e et reru m nouit at e m ;
sed tua m e uirtus tam e n et sper a t a uolupt a s 140
sua ui s amicitia e que m ui s efferr e labor e m
sua d e t et inducit noct e s uigilar e sere n a s
qua e r e n t e m dictis quibu s et quo carmi n e de m u n
clara tua e possi m pra e p a n d e r e lumina me n ti,
res quibus occult a s penit u s conuis er e possis. 145
Hunc igitur terror e m ani mi ten e b r a s q u e nec e s s e s t
non radii solis neq u e lucida tela diei
discuti a n t , sed nat ur a e speci e s ratioqu e .
Principiu m cuius hinc nobis exordi a sum e t ,
nulla m rem e nilo gigni diuinitus um q u a m . 150
Quipp e ita formido mort alis contin e t om nis,
quod mult a in terris fieri caelo q u e tuen t u r
quoru m oper u m cau s a s nulla ration e uider e
poss u n t ac fieri diuino numi n e rent ur.
Quas ob res ubi uideri m u s nil poss e creari 156
de nilo, tum quod seq ui m u r iam rectius inde
pers pici e m u s , et und e que a t res qua e q u e creari
et quo qua e q u e modo fiant oper a sine diuo m . 155
Nam si de nilo fieren t, ex om nib u rebu s 159
om n e gen u s nasci poss e t , nil se mi n e eger e t . 160
E m ar e prim u m homi n e s, e terra poss e t oriri
squ a m i g e r u m gen u s et uolucr e s eru m p e r e caelo;
arm e n t a atq u e aliae pec u d e s , gen u s om n e feraru m ,
incert o part u cult a ac des er t a ten er e n t .
Nec fruct us idem arboribu s const a r e soler e n t , 165
sed mut a r e n t u r , ferre om n e s om ni a poss e n t .
Quipp e ubi non ess e n t genit ali a corpor a cuiqu e,
qui poss e t mat e r rebu s consist e r e cert a?
At nunc se mi ni b u s quia certis qua e q u e crea n t u r,
inde en a s cit ur atqu e oras in luminis exit, 170
m at e ri e s ubi inest cuiusq u e et corpor a prim a;
atq u e hac re neq u e u n t ex om ni bu s om ni a gigni,
quod certis in rebu s inest secr e t a facult a s.
Praet e r e a cur uer e rosa m , frum e n t a calore,
uitis aut u m n o fundi sua d e n t e uide m u s , 175
si non, cert a suo quia te m p or e se mi n a reru m
cum conflux er u n t , pat efit quod c u m q u e crea t u r,
du m te m p e s t a t e s ads u n t et uiuida tellus
tuto res ten e r a s effert in luminis oras?
Quod si de nilo fieren t, subito exorer e n t u r 180
incert o spatio atq u e alienis partibu s anni,

21. quipp e ubi nulla forent primordi a qua e genit ali
concilio poss e n t arc eri te m p or e iniquo.
Nec porro aug e n di s rebu s spatio foret usus
se mi ni s ad coitu m , si e nilo cresc e r e poss e n t . 185
Nam fiere nt iuue n e s subito ex infantibu paruis
e terra q u e exort a rep e n t e arbu s t a salire nt.
Quoru m nil fieri m a nife s t u m est, omni a qua n d o
paul ati m cresc u n t , ut par est, se mi n e certo,
cresc e n t e s q u e gen u s seru a n t ; ut nosc er e possis 190
quicqu e sua de mat e ri e gra n d e s c e r e aliqu e.
Huc acce di t uti sine certis imbribu s anni
laetificos neq u e a t fetus su m mi t t e r e tellus
nec porro secr e t a cibo nat ur a anim a n t u m
prop a g a r e gen u s possit uita m q u e tueri; 195
ut potius multis com m u ni a corpor a rebu s
mult a put e s ess e, ut uerbis ele m e n t a uide m u s ,
qua m sine principiis ullam rem exist er e poss e.
Deniqu e cur homin e s tant o s nat ur a par ar e
non pot uit, pedib u s qui pont u m per uad a poss e n t 200
tran sire et ma g n o s m a ni b u s diueller e montis
mult a q u e uiue n d o uitalia uinc er e sa ecl a,
si non, m at e ri e s quia rebu s reddit a cert a s t
gign u n di s e qua const a t quid possit oriri?
Nil igitur fieri de nilo poss e fat e n d u m s t , 205
se mi n e qua n d o opus est rebu s, quo qua e q u e cre at a e
aeris in ten er a s possint proferrier aura s.
Postre m o quoni a m incultis pra e s t a r e uide m u s
culta loca et m a ni b u s m eliore s redd e r e fetus,
es s e uidelicet in terris primor di a reru m , 210
qua e non fecu n d a s uert e n t e s uom e r e gleb a s
terraiq u e solu m subig e n t e s cimu s ad ortus.
Quod si nulla forent, nostro sine qua e q u e labor e
spont e sua multo fieri m eliora uider e s.
Huc acce di t uti quicq u e in sua corpor a rursu m 215
dissolu a t nat ur a neq u e ad nilum inter e m a t res.
Nam si quid mort al e < e > cunctis partib u s ess e t ,
ex oculis res qua e q u e rep e n t e erep t a periret.
Nulla ui foret usus enim qua e partib u s eius
discidiu m parer e et nex u s exsolu er e poss e t . 220
Quod nunc, aet er n o quia const a n t se mi n e qua e q u e ,
don e c uis obiit qua e res diuer b e r e t ictu
aut intus pen e t r e t per inani a dissolu a t q u e ,
nullius exitiu m patitur nat ur a uideri.
Praet e r e a qua e c u m q u e uet u s t a t e am o u e t aet a s , 225
si penit u s per e m i t cons u m e n s mat e ri e m om n e m ,
und e ani m al e gen u s gen e r a ti m in lumina uita e
redd u cit Venus, aut redd u c t u m dae d al a tellus
und e alit atqu e aug e t gen e r a t i m pab ul a pra e b e n s ?
Unde mar e inge n ui font e s ext er n a q u e longe 230

22. flumin a sup p e di t a n t ? und e aet h e r sider a pascit?
Omni a enim deb e t , mort ali corpor e qua e sunt,
infinita aet a s cons u m p s e ant e a c t a dies q u e .
Quod si in eo spatio atq u e ant e a c t a aet a t e fuer e
e quibu s hae c reru m consistit sum m a refect a , 235
imm ort ali sunt nat ur a pra e dit a cert e;
hau d igitur pos s u n t ad nilum qua e q u e reu erti.
Deniqu e res om nis ead e m uis cau s a q u e uolgo
conficer e t , nisi m at e ri e s aet e r n a ten e r e t ,
inter se nex u s minu s aut ma gi s indup e di t a. 240
Tactu s eni m leti satis ess e t cau s a profect o,
quipp e ubi nulla forent aet e r n o corpor e quoru m
cont e x t u m uis deb e r e t dissolu er e qua e q u e .
At nunc, inter se quia nex u s principioru m
dissi miles const a t aet e r n a q u e m at e ri e s est, 245
incolu mi rem a n e n t res corpor e, dum satis acris
uis obe a t pro text ur a cuius q u e rep ert a .
Haud igitur redit ad nilum res ulla, sed om n e s
discidio red e u n t in corpor a m at e ri ai.
Postre m o per e u n t imbre s, ubi eos pat e r aet h e r 250
in gre mi u m matris terrai pra e ci pit a ui t;
at nitida e surgu n t fruge s rami qu e uiresc u n t
arboribu s, cresc u n t ipsa e fetuq u e gra u a n t u r;
hinc alitur porro nostru m gen u s atq u e feraru m ,
hinc laet a s urbis pueris florer e uide m u s 255
frondifer a s q u e nouis auibu s can e r e undiq u e siluas;
hinc fess a e pec u d e s pingui per pab ul a laet a
corpor a dep o n u n t et cand e n s lact e u s umor
uberib u s m a n a t dist e n ti s; hinc nou a proles
artu b u s infirmis ten e r a s lasciu a per herb a s 260
ludit, lact e mero me n ti s percul s a nou ella s.
Haud igitur penit u s pere u n t qua e c u m q u e uide n t u r,
qua n d o alid ex alio reficit nat ur a nec ullam
rem gigni patit ur nisi mort e adiut a alien a.
Nunc age, res quoni a m docui non poss e creari 265
de nilo neq u e item genit a s ad nil reuoc a ri,
ne qua forte ta m e n coe pt e s diffider e dictis,
quod neq u e u n t oculis reru m prim ordi a cerni,
accip e pra e t e r e a qua e corpor a tut e nec e s s e s t
confit e ar a e ess e in rebu s nec poss e uideri. 270
Principio uenti uis uerb e r a t incita pont u m
inge n tis q u e ruit nauis et nubila differt,
interd u m rapido percurr e n s turbin e cam p o s
arboribu s ma g ni s sternit montisq u e supr e m o s
siluifra gis uex at flabris: ita perfurit acri 275
cum fremit u sae uit q u e mina ci mur m u r e uent u s.
Sunt igitur uenti nimiru m corpor a cae c a
qua e mar e, qua e terra s, qua e deniq u e nubila caeli
uerru n t ac subito uex a n ti a turbin e rapt a n t ,

23. nec ration e fluunt alia stra g e m q u e prop a g a n t 280
et cum mollis aqu a e fertur nat ur a rep e n t e
flumin e abu n d a n t i, qua m largis imbribu s aug e t
monti b u s ex altis ma g n u s decur s u s aqu ai
frag mi n a conicie n s siluaru m arbu s t a q u e tota,
nec ualidi poss u n t pont e s uieni e n ti s aqu ai 285
uim subit a m tolerar e : ita m a g n o turbid u s imbri
molibus incurrit ualidis cum uiribus am nis,
dat sonit u m a g n o stra g e m uoluitq u e sub undis
gradi a sax a, ruit qua quidq ui d fluctibu s obst a t .
Sic igitur deb e n t uenti quoq u e flamin a ferri, 290
qua e ueluti ualidu m cum flum e n procu b e r e
qua mlib e t in part e m , trudu n t res ant e ruunt q u e
impe tib u s crebris, interd u m uertic e torto
corripiunt rapidiq u e rota nti turbin e port a n t .
Quar e etia m atqu e etia m sunt uenti corpor a caec a, 295
qua n d o q ui d e m factis et moribu s ae m ul a ma g ni s
am ni b u s inue ni u n t u r, apert o corpor e qui sunt.
Tum porro uarios reru m senti m u s odore s
nec tam e n ad naris ueni e n ti s cerni m u s um q u a m ,
nec calidos aes t u s tuim ur nec frigora quim u s 300
usurp a r e oculis nec uoc e s cern er e sue m u s ;
qua e tam e n om ni a corpor e a const a r e nec e s s e s t
nat ur a, quoni a m sen s u s impeller e poss u n t .
Tange r e eni m et tan gi, nisi corpu s, nulla pot e s t res.
Deniqu e fluctifra go sus p e n s a e in litore uest e s 305
uue s c u n t , ea e d e m disp a n s a e in sole ser e s c u n t .
At neq u e quo pact o pers e d e ri t umor aqu ai
uisu m s t nec rursu m quo pact o fugerit aes t u.
In paru a s igitur partis disp er git ur umor
qua s oculi nulla poss u n t ration e uider e. 310
Quin etia m multis solis red e u n ti b u s annis
anulu s in digito subt er ten u a t u r hab e n d o ,
stilicidi casu s lapide m cau a t , uncu s aratri
ferre u s occult e decr e s cit uom e r in aruis,
strat a q u e iam uolgi pedib u s detrit a uiaru m 315
sax e a conspici m u s; tum port a s propt e r ae n a
sign a m a n u s dextr a s ost e n d u n t adt e n u a ri
sa e p e salut a n t u m tact u pra e t e r q u e m e a n t u m .
Haec igitur minui, cum sint detrit a, uide m u s .
Sed qua e corpor a dec e d a n t in te m p or e quoq u e , 320
inuida pra e cl u sit speci e m nat ur a uide n di.
Postre m o qua e c u m q u e dies nat ur a q u e rebu s
paul ati m tribuit, mod e r a ti m cresc e r e coge n s,
nulla pot e s t oculoru m acies cont e n t a tueri,
nec porro qua e c u m q u e ae u o m aci e q u e sen e s c u n t ; 325
nec, m ar e qua e imp e n d e n t , uesc o sale sax a per e s a
quid quoq u e amitt a n t in tem p o r e cern er e possis.
Corporibu s caeci s igitur nat ur a gerit res.

24. Nec ta m e n undiq u e copor e a stipat a ten e n t u r
om ni a nat ur a; na m q u e est in rebu s inan e. 330
Quod tibi cogno s s e in multis erit utile rebu s
nec sinet erra n t e m dubit ar e et qua e r e r e se m p e r
de sum m a reru m et nostris diffider e dictis.
Quapro p t e r locus est intact u s inan e uac a n s q u e .
Quod si non ess e t , nulla ration e mou e ri 335
res poss e n t ; na m q u e officium quod corporis exst a t ,
officere atq u e obst ar e , id in om ni te m p or e ade s s e t
om ni bu s; hau d igitur quicq u a m proc e d e r e poss e t ,
principiu m quoni a m ced e n di nulla dar et res.
At nunc per m ari a ac terra s sublim a q u e caeli 340
mult a modis multis uari a ration e mou e ri
cerni m u s ant e oculos, qua e, si non ess e t inan e,
non ta m sollicito mot u priuat a carer e n t
qua m genit a omnino nulla ration e fuiss e n t ,
undiq u e mat e ri e s quoni a m stipat a quies s e t . 345
Praet e r e a qua m ui s solida e res ess e put e n t u r,
hinc ta m e n ess e licet raro cum corpor e cern a s .
In saxis ac spel un cis per m a n a t aqu a r u m
liquidus um or et uberibu s flent om ni a guttis.
Dissip at in corpu s ses e cibus om n e ani m a n t u m . 350
Cresc u n t arbu s t a et fetus in te m p or e fund u n t ,
quod cibus in tota s usq u e ab radicibu s imis
per trunco s ac per ram o s diffundit ur omnis.
Inter sae p t a m e a n t uoc e s et claus a du m or u n
tran s u olit a n t , rigidu m per m a n a t frigus ad oss a, 355
quod, nisi inani a sint qua poss e n t corpor a qua e q u e
trasire, hau d ulla fieri ration e uider e s .
Deniqu e cur alias aliis pra e s t a r e uide m u s
pon d e r e res rebu s nilo maior e figura?
Nam si tant u n d e m s t in lana e glom e r e qua n t u m 360
corporis in plum b o est, tant u d e m pen d e r e par est,
corporis officium s t quoni a m pre m e r e om ni a deors u m ,
contr a aut e m nat ur a ma n e t sine pon d e r e inanis.
Ergo quod m a g n u m s t ae q u e leuiusq u e uidet ur,
nimiru m plus ess e sibi declar a t inanis; 365
at contr a gra uiu s plus in se corporis ess e
dedic a t et multo uac ui minu s intus hab e r e .
Est igitur nimiru m id quod ration e sag a ci
qua e ri m u s , ad mixt u m rebu s, quod inan e uoca m u s .
Illud in his rebu s ne te ded u c e r e uero 370
possit, quod quid a m fingun t, pra e c u rr e r e cogor.
Ceder e squ a m i g e ri s latice s niten tib u s aiunt
et liquid a s ap erir e uias, quia post loca pisce s
linqu a n t , quo possint ced e n t e s conflu er e und a e .
Sic alias quoq u e res inter se poss e mou e ri 375
et mut a r e locu m , qua m ui s sint omni a plen a .
Scilicet id falsa totu m ration e rece p t u m s t .

25. Nam quo squ a m i g e ri pot er u n t proce d e r e tan d e m ,
ni spatiu m ded e ri nt latice s? conc e d e r e porro
quo pot er u n t und a e , cum pisce s ire neq ui b u n t ? 380
Aut igitur mot u priua n d u m s t corpor a qua e q u e
aut ess e ad mixt u m dicen d u m s t rebu s inan e,
und e initu m prim u m capi at res qua e q u e mou e n di.
Postre m o duo de conc ur s u corpor a lata
si cita dissiliant, ne m p e aer om n e nec e s s e s t , 385
inter corpor a quod fiat, possid a t inan e.
Is porro qua m ui s circu m celer a n ti b u s auris
conflu at , hau d pot erit tam e n uno te m p o r e totu m
com pl eri spatiu m ; na m prim u m que m q u e nec e s s e s t
occup e t ille locu m , deind e omni a possi d e a n t u r. 390
Quod si forte aliquis, cum corpor a dissiluer e ,
tum put at id fieri quia se cond e n s e a t aer,
errat; na m uacu u m tum fit quod non fuit ant e
et replet ur item uacu u m quod constitit ant e,
nec tali ration e pot e s t den s e ri er aer, 395
nec, si iam poss e t , sine inani poss e t , opinor,
ipse in se trah e r e et partis cond u c e r e in unu m .
Quapro p t e r , qua m ui s caus a n d o mult a mor eris,
es s e in rebu s inan e tam e n fate a r e nec e s s e t .
Multaq u e pra e t e r e a tibi poss u m com m e m o r a n d o 400
argu m e n t a fide m dictis corra d e r e nostris.
Veru m ani m o satis hae c uestigi a paru a sag a ci
sunt per qua e possis cogno s c e r e cet er a tut e.
Nam q u e can e s ut montiu a g a e pers a e p e ferai
naribu s inue ni u n t intect a s frond e quiet e s , 405
cum se m el institeru n t uesti gi a cert a uiai,
sic alid ex alio per te tut e ipse uider e
talibus in rebu s pot eris caec a s q u e latebr a s
insinu a r e ominis et ueru m protra h e r e inde.
Quod si pigraris pual u m u e rece s s e ri s ab re, 410
hoc tibi de plano poss u m pro mitt er e , Mem mi:
usq u e ad e o largo s hau s tis e fontibu s am nis
lingu a me o sua ui s diti de pect or e fund e t ,
ut uere a r ne tard a prius per m e m b r a sen e c t u s
serp a t et in nobis uitai claust r a resolu a t , 415
qua m tibi de qua ui s una re uersib u s omnis
argu m e n t o r u m sit copia miss a per auris.
Sed nunc ut rep et a m coe pt u m pert ex e r e dictis,
om nis, ut est igitur per se, nat ur a dua b u s
constitit in rebu s; na m corpor a sunt et inan e, 420
ha e c in quo sita sunt et qua diuers a mou e n t u r.
Corpu s eni m per se com m u ni s dedic at ess e
sens u s ; cui nisi prim a fides fund a t a ualebit,
hau d erit occultis de rebu s quo refer e n t e s
confirm a r e ani mi quicq u a m ration e que a m u s . 425

26. Tum porro locus ac spatiu m , quod inan e uoc a m u s ,
si nullu m foret, haut usqu a m sita corpor a poss e n t
es s e neq u e om ni no quoq u a m diuer s a me a r e ;
id quod iam sup e r a tibi paulo ost e n di m u s ant e.

27. Praet e r e a nil est quod possis dicer e ab om ni 430
corpor e seiunct u m secr e t u m q u e ess e ab inani,
quod qua si terti a sit num e r o nat ur a rep ert a.
Nam quod c u m q u e erit, ess e aliquid deb e bi t id ipsu m
aug mi n e uel gran di uel paruo deniq u e , dum sit;
cui si tact u s erit qua m ui s leuis exigu u s q u e , 435
corporis aug e bi t nu m e r u m sum m a m q u e seq u e t u r.
Sin intactile erit, nulla de part e quod ullam
rem prohib e r e que a t per se transir e m e a n t e m ,
scilicet hoc id erit, uac u u m quod inan e uoc a m u s .
Praet e r e a per se quodc u m q u e erit, aut faciet quid 440
aut aliis fungi deb e bi t age n ti b u s ipsu m
aut erit ut possi nt in eo res ess e geriqu e .
At facer e et fungi sine corpor e nulla pot e s t res,
nec pra e b e r e locu m porro nisi inan e uac a n s q u e .
Ergo pra e t e r inan e et corpor a terti a per se 445
nulla pot e s t reru m in num e r o nat ur a relinqui,
nec qua e sub sens u s cad a t ullo te m p or e nostros
nec ration e animi qua m quisq u a m possit apisci.
Nam qua e c u m q u e clue nt , aut his coniunc t a dua b u s
rebu s ea inue ni e s aut horu m eu e n t a uide bi s. 450
Coniunct u m est id quod nus q u a m sine per miti ali
discidio potis est seiun gi seq u e gre g a ri,
pon d u s uti saxis, calor ignist, liquor aqu ai,
tact u s corporib u s cunctis, intact u s inani.
Seruitiu m contr a pau p e r t a s diuitia e q u e , 455
libert a s bellum concor di a, cet er a quoru m
adu e n t u ma n e t incolu mi s nat ur a abitu q u e ,
ha e c soliti su m u s , ut par est, eu e n t a uocar e
Tem p u s item per se non est, sed rebu s ab ipsis
cons e q ui t ur sens u s , tran s a c t u m quid sit in ae u o, 460
tum qua e res inst et, quid porro deind e seq u a t u r.
Nec per se que m q u a m te m p u s sentir e fate n d u m s t
se m o t u m ab reru m mot u placid a q u e quiet e.
Deniqu e Tynd ari d e m rapt a m belloq u e sub a c t a s
Troiuge n a s gentis cum dicunt ess e, uide n d u m s t 465
ne forte hae c per se coga n t nos ess e fateri,
qua n d o ea sa ecl a homi n u m , quoru m hae c eue n t a fueru nt ,
irreuoc a bilis abst ul erit iam pra e t e rit a aet a s .
Nam q u e aliud terris, aliud regionib u s ipsis
eu e n t u m dici pot erit quod c u m q u e erit actu m . 470
Deniqu e m at e ri e s si reru m nulla fuisse t
nec locus ac spati u m , res in quo qua e q u e geru n t u r,
nu m q u a m Tynd aridis form a conflat u s am or e
ignis, Alexan dri Phrygio sub pect or e glisce n s ,
clara acc e n di s s e t sa e ui cert a m i n a belli, 475
nec clam dura t e u s Troianis Perga m a part u
inflam m a s s e t equ u s noct ur n o Graiug e n a r u m ;

28. pers pic er e ut possis res gest a s fundit us om nis
non ita uti corpu s per se const a r e neq u e ess e,
nec ration e cluer e ead e m qua const e t inan e, 480
sed m a gi s ut m erito possis eu e n t a uoc ar e
corporis atq u e loci, res in quo qua e q u e ger a n t u r.
Corpor a sunt porro parti m prim ordi a reru m ,
parti m concilio qua e const a n t principioru m .
Sed qua e sunt reru m primor di a, nulla pot e s t uis 485
stingu e r e ; na m solido uincu n t ea corpor e de m u m .
Etsi difficile ess e uidet ur cred e r e quicq u a m
in rebu s solido rep eriri corpor e poss e.
Transit eni m fulm e n caeli per sae p t a dom or u m ,
clam or ut ac uoc e s; ferru m cand e s cit in igni 490
dissiliunt q u e fero ferue n ti sax a uap or e ;
cum labef a ct a t u s rigor auri soluitur ae st u,
tum glacie s aeris flam m a deuict a liques cit;
per m a n a t calor arge n t u m pen e t r al e q u e frigus,
qua n d o utru m q u e ma n u retine n t e s pocul a rite 495
sensi m u s infuso lymp h a r u m rore sup e r n e .
Usqu e ade o in rebu s solidi nil ess e uidet u r.
Sed quia uer a ta m e n ratio nat ur a q u e reru m
cogit, ad e s, paucis du m uersib u s exp e di a m u s
es s e ea qua e solido atqu e aet er n o corpor e const e n t , 500
se mi n a qua e reru m prim ordi a q u e ess e doc e m u s ,
und e om nis reru m nunc const e t su m m a crea t a .
Principio quoni a m dupl ex nat ur a duar u m
dissi milis reru m longe const a r e rep ert a s t ,
corporis atq u e loci, res in quo qua e q u e geru n t u r, 505
es s e utra m q u e sibi per se pura m q u e nec e s s e s t .
Nam quac u m q u e uac a t spati u m , quod inan e uoc a m u s ,
corpu s ea non est; qua porro cum q u e ten e t se
corpu s, ea uac u u m neq u a q u a m const a t inan e.
Sunt igitur solida ac sine inani corpor a prim a. 510
Praet e r e a quoni a m genitis in rebu s inan e s t ,
m at e ri e m circu m solida m const a r e nec e s s e s t ,
nec res ulla pot e s t uer a ration e prob a ri
corpor e inan e suo celar e atq u e intus hab e r e ,
si non, quod cohib et , solidu m const a r e relinqu a s . 515
Id porro nil ess e pot e s t nisi m at e ri ai
concilium, quod inan e que a t reru m cohib er e.
Materi es igitur, solido qua e corpor e const a t ,
es s e aet er n a pot e s t , cum cet er a dissolu a n t u r.
Tum porro si nil ess e t quod inan e uocar e t , 520
om n e foret solidu m ; nisi contr a corpor a cert a
es s e n t qua e loca com pl er e n t qua e c u m q u e ten er e n t ,
om n e quod est spatiu m uacu u m const a r e t inan e.
Alternis igitur nimiru m corpu s inani
distinct u m , quoni a m nec plen u m nauit er exst a t 525
nec porro uac u u m . Sunt ergo corpor a cert a

29. qua e spati u m pleno possi nt distingu e r e inan e .
Haec neq u e dissolui plagis extrins e c u s icta
poss u n t nec porro penit u s pen e t r a t a ret exi
nec ration e que u n t alia tem p t a t a labar e; 530
id quod iam supr a tibi paulo ost e n di m u s ant e.
Nam neq u e collidi sine inani possi uidet ur
quicqu a m nec frangi nec findi in bina sec a n d o
nec cap e r e umor e neq u e item ma n a bil e frigus
nec pen e t r al e m igne m , quibu s om ni a conficiunt u r. 535
Et quo qua e q u e m a gi s cohib e t res intus inan e,
ta m ma gi s his rebu s penit u s te m p t a t a laba s cit.
Ergo si solida ac sine inani corpor a prim a
sunt ita uti docui, sint hae c aet er n a nec e s s e s t .
Praet e r e a nisi mat e ri e s aet e r n a fuiss et , 540
ant e h a c ad nilum penit u s res qua e q u e rediss e n t
de niloqu e ren at a forent qua e c u m q u e uide m u s .
At quoni a m supr a docui nil poss e creari
de nilo neq u e quod genit u m est ad nil reuoc a ri,
es s e imm ort ali primordi a corpor e deb e n t , 545
dissolui quo qua e q u e supr e m o tem p o r e possint,
m at e ri e s ut sup p e di t e t rebu s rep ar a n di s.
Sunt igitur solida prim ordi a sim plicit at e
nec ration e que u n t alia seru a t a per ae u o m
ex infinito iam tem p o r e res rep ar a r e . 550
Deniqu e si nulla m fine m nat ur a para s s e t
frang e n di s rebu s, iam corpor a mat e ri ai
usq u e red a c t a forent aeu o fran g e n t e priore,
ut nil ex illis a certo te m p or e poss e t
conc e p t u m sum m u m aet a ti s peru a d e r e fine m . 555
Nam quiduis citius dissolui poss e uide m u s
qua m rursu s refici; qua pr o p t e r longa diei
infinita aet a s ant e a c ti tem p o ri s omnis
quod fregiss e t adh u c distur b a n s dissolu e n s q u e ,
nu m q u a m reliquo rep ar a ri te m p or e poss e t . 560
At nunc nimiru m frang e n di reddit a finis
cert a ma n e t , quoni a m refici rem qua m q u e uide m u s
et finita simul gen e r a ti m tem p o r a rebu s
star e, quibus possint ae ui contin g e r e flore m .
Huc acce di t uti, solidissi m a mat e ri ai 565
corpor a cum const a n t , possint ta m e n om ni a reddi,
mollia qua e fiunt, aer aqu a terra uap or e s ,
quo pact o fiant et qua ui qua e q u e gera n t u r,
ad mixt u m quoni a m se m el est in rebu s inan e.
At contr a si mollia sint primordi a reru m , 570
und e que a n t ualidi silices ferru m q u e cre ari
non pot erit ratio reddi; na m funditu s om nis
principio fund a m e n t i nat ur a care bit.
Sunt igitur solida pollenti a simplicitat e

30. quoru m cond e n s o m a gi s omni a conciliat u 575
art ari poss u n t ualida s q u e ost e n d e r e uiris.
Porro si nullast fran g e n di s reddit a finis
corporib u s, ta m e n ex aet e r n o te m p or e qua e q u e
nunc etia m sup er a r e nec e s s e t corpor a rebu s,
qua e nond u m clue a n t ullo te m p t a t a periclo. 580
At quoni a m fragili nat ur a pra e dit a const a n t ,
discr e p a t aet er n u m te m p u s pot uiss e ma n e r e
innu m e r a b ilibu s plagis uex a t a per aeu u m .
Deniqu e iam quoni a m gen e r a t i m reddit a finis
cresc e n di rebu s const a t uita m q u e ten e n di, 585
et quid qua e q u e que a n t per foed er a nat ur ai,
quid porro neq u e a n t , sancit u m qua n d o q ui d e m exst a t ,
nec com m u t a t u r quicqu a m , quin omni a const a n t
usq u e ad e o, uaria e uolucr e s ut in ordine cunct a e
ost e n d a n t mac ul a s gen e r alis corpor e iness e , 590
inmut a bili m at e ri a e quoq u e corpu s hab e r e
deb e n t nimiru m . Nam si primor di a reru m
com m u t a ri aliqu a poss e n t ration e reuict a,
incert u m quoq u e iam const e t quid possit oriri,
quid neq u e a t , finita pot e s t a s deniq u e cuiqu e 595
qua n a m sit ration e atq u e alte termi n u s ha er e n s ,
nec totien s poss e n t gen e r a t i m sa ecl a referr e
nat ur a m mor e s uictu m mot u s q u e par e n t u m .
Tum porro quoni a m est extr e m u m quod q u e cacu m e n
corporis illius quod nostri cern er e sen s u s 600
iam neq u e u n t , id nimiru m sine partib u s exst a t
et minim a const a t nat ur a , nec fuit um q u a m
per se secr e t u m neq u e post h a c ess e uale bit,
alterius quoni a m s t ipsu m pars prim a q u e et una;
inde aliae atq u e aliae similes ex ordine part e s 605
agmi n e cond e n s o nat ur a m corporis expl e n t,
qua e quoni a m per se neq u e u n t const a r e , nec e s s e s t
ha er e r e und e que a n t nulla ration e reu elli.
Sunt igitur solida prim ordi a sim plicit at e
qua e mini mis stipat a coha e r e n t partibu s art e, 610
non ex illorum conu e n t u conciliat a,
sed m a gi s aet er n a pollenti a sim plicit at e,
und e neq u e auelli quicq u a m neq u e de mi n ui iam
conc e di t nat ur a res er u a n s se mi n a rebu s .
Praet e r e a nisi erit minim u m , paruissi m a qua e q u e 615
corpor a const a b u n t ex partibu s infinitis,
quipp e ubi dimidi a e partis pars se m p e r hab e bi t
dimidia m part e m nec res pra efini et ulla.
Ergo reru m inter su m m a m minim a m q u e quid escit?
Nil erit ut dist et; na m qua m ui s fundit us om nis 620
su m m a sit infinita, tam e n paruissi m a qua e sunt,
ex infinitis const a b u n t partibu s aeq u e .
Quod quoni a m ratio recla m a t uer a neg a t q u e

31. cred e r e poss e ani m u m , uictus fat e a r e nec e s s e s t
es s e ea qua e nullis iam pra e dit a partib u s exst e n t 625
et minim a const e n t nat ur a. Qua e quoni a m sunt,
illa quoq u e ess e tibi solida atq u e aet e r n a fate n d u m .
Deniqu e si minim a s in partis cunct a resolui
coger e consu e s s e t reru m nat ur a cre atix,
iam nil ex illis ea d e m rep ar a r e ualer e t 630
propt e r e a quia, qua e nullis sunt partib u s auct a,
non poss u n t ea qua e deb e t genit alis hab e r e
m at e ri e s, uarios cone x u s pond e r a plag a s
concurs u s mot u s, per qua e res qua e q u e geru n t u r.
Quapro p t e r qui mat e ri e m reru m ess e put ar u n t 635
igne m atqu e ex igni sum m a m consist e r e solo,
m a g n o oper e a uera lapsi ration e uide n t u r.
Heraclitus init quoru m dux proelia prim u s,
clarus ob obscur a m lingu a m m a gi s inter inanis
qua m d e graui s inter Graios qui uer a requiru nt . 640
Omni a enim stolidi ma gi s ad mir a n t u r am a n t q u e ,
inuersi s qua e sub uerbis latitan ti a cernu n t ,
uer a q u e constit u u n t qua e belle tang e r e poss u n t
auris et lepido qua e sunt fucat a sonor e.
Nam cur tam uari a e res poss e n t ess e requiro, 645
ex uno si sunt igni puroq u e crea t a e ?
Nil prod e s s e t eni m calidu m den s e ri e r igne m
nec rarefieri, si part e s igne s ean d e m
nat ur a m qua m totus hab e t sup e r ignis hab e r e n t .
Acrior ardor eni m cond u c tis partib u s ess e t , 650
langui dior porro disiectis disqu e sipatis.
Amplius hoc fieri nil est quod poss e rearis
talibus in cau sis, ned u m uaria nti a reru m
tant a que a t den sis rarisq u e ex ignibus ess e.
Id quoq u e , si faciant ad mixt u m rebu s inan e, 655
den s e ri pot er u n t igne s rariqu e relinqui.
Sed quia mult a sibi cernu n t contr ari a Musa e
et fugit a n t in rebu s inan e relinq u e r e puru m ,
ardu a dum met u u n t , amitt u n t uera uiai,
nec rursu m cern u n t ex e m p t o rebu s inan e 660
om ni a den s e ri fieriqu e ex omnib u s unu m
corpu s, nil ab se quod possit mitt er e rapti m;
aes tifer ignis uti lum e n iacit atq u e uap or e m ,
ut uide a s non e stipatis partibu s ess e.
Quod si forte alia cred u n t ration e pot e s s e 665
ignis in coet u stingui mut a r e q u e corpu s,
scilicet ex nulla facer e id si part e rep ar c e n t ,
occid et ad nilum nimiru m funditu s ardor
om nis et < e > nilo fient qua e c u m q u e cre a n t u r.
Nam quod c u m q u e suis mut a t u m finibus exit, 670
continu o hoc mors est illius quod fuit ant e.
Proind e aliquid sup e r a r e nec e s s e est incolu m e ollis,
ne tibi res red e a n t ad nilum funditu s omn e s

32. de niloqu e ren at a uige s c a t copia reru m .
Nunc igitur quoni a m certissi m a corpor a qua e d a m 675
sunt qua e cons e r u a n t nat ur a m se m p e r ean d e m ,
quoru m abitu aut aditu mut a t o q u e ordin e mut a n t
nat ur a m res et conu e rt u n t corpor a ses e,
scire licet non ess e ha e c igne a corpor a reru m .
Nil referr e t eni m qua e d a m disce d e r e , abire, 680
atq u e alia attribui, mut a ri q u e ordin e qua e d a m ,
si ta m e n ardoris nat ur a m cunct a ten e r e n t ;
ignis eni m foret om ni m o di s quodc u m q u e crear e t .
Veru m, ut opinor, itast; sunt qua e d a m corpor a quoru m
concurs u s mot u s ordo positur a figura e 685
efficiunt ignis, mut a t o q u e ordin e mut a n t
nat ur a m neq u e sunt igni sim ul at a neq u e ulli
pra e t e r e a rei qua e corpor a mitt er e possit
sensi b u s et nostro s adiect u tan g e r e tact u s.
Dicere porro igne m res omnis ess e neq u e ullam 690
rem uer a m in num e r o reru m const a r e nisi igne m ,
quod facit hic ide m, perd eliru m ess e uidet ur.
Nam contr a sen s u s ab sen si b u s ipse repu g n a t
et labef a c t a t eos, und e omni a credit a pen d e n t ,
und e hic cognit u s est ipsi que m nomin a t igne m . 695
Credit eni m sen s u s igne m cogno s c e r e uer e,
cet er a non credit, qua e nilo clara minu s sunt.
Quod mihi cum uan u m tum deliru m ess e uidet ur.
Quo refer e m u s eni m? Quid nobis certius ipsis
sensi b u s ess e pot e s t, qui uer a ac falsa not e m u s ? 700
Praet e r e a quar e quisq u a m ma gi s om ni a tollat
ut uelit ardoris nat ur a m linqu e r e sola m ,
qua m neg e t ess e ignis, < alia m > tam e n ess e relinqu a t ?
Aequ a uidet ur eni m de m e n t i a dicer e utru m q u e .
Quapro p t e r qui mat e ri e m reru m ess e put ar u n t 705
igne m atqu e ex igni sum m a m consist e r e poss e,
et qui principiu m gign u n di s aer a rebu s
constit u e r e , aut um or e m quicu m q u e put ar u n t
finger e res ipsu m per se, terra m u e cre ar e
om ni a et in reru m nat ur a s uerti er omnis, 710
m a g n o oper e a uero longe derra s s e uide nt u r.
Adde etia m qui cond u plic a n t primor di a reru m
aer a iunge n t e s igni terra m q u e liquori,
et qui quat t u o r ex rebu s poss e omni a rent ur
ex igni terra atq u e ani m a procr e s c e r e et imbri. 715
Quoru m Acraga n ti n u s cum primis Empe d o cl e s est,
insul a que m triqu e t ri s terrar u m ges sit in oris,
qua m fluitan s circu m m a g ni s anfra ctib u s aeq u or
Ionium glaucis asp ar git uirus ab undis,
ang u s t o q u e fret u rapidu m m ar e diuidit undis 720
Aeoliae terrar u m oras a finibus eius
Hic est uast a Charyb di s et hi Aetn a e a mina n t u r

33. mur m u r a flam m a r u m rursu m se colliger e iras,
faucib u s erupt o s iteru m uis ut uom a t ignis
ad cael u m q u e ferat flam m a i fulgur a rursu m . 725
Qua cum m a g n a modis multis mira n d a uidet ur
genti b u s hu m a ni s regio uisen d a q u e fertur,
rebu s opim a bonis, mult a munit a uirum ui,
nil tam e n hoc hab uis s e uiro pra e cl a riu s in se
nec sanct u m ma gi s et miru m caru m q u e uidet ur. 730
Carmin a quin etia m diuini pect oris eius
uocifer a n t u r et expo n u n t pra e cl a r a rep ert a ,
ut uix hum a n a uide a t u r stirp e cre at u s .
Hic ta m e n et supr a quos dixim u s inferiore s
partib u s egre gi e multis multo q u e minor e s , 735
qua m q u a m mult a ben e ac diuinitus inue ni e n t e s
ex adyt o ta m q u a m cordis resp o n s a ded e r e
sanctiu s et multo cert a ration e m a gi s qua m
Pythia qua e tripod e a Phoe bi lauroq u e profat ur,
principiis tam e n in reru m fecer e ruinas 740
et grauit er ma g ni m a g n o cecid er e ibi casu;
prim u m quod mot u s exe m p t o rebu s inani
constit u u n t et res mollis rara s q u e relinq u u n t ,
aer a rore m igne m terra ani m ali a frugis,
nec tam e n ad mi sc e n t in eoru m corpu s inan e; 745
deind e quod om nino fine m non ess e sec a n di s
corporib u s facien t neq u e paus a m star e fragori
nec prorsu m in rebu s minim u m consist e r e quire;
cum uide a m u s id extre m u m cuiusq u e cacu m e n
es s e quod ad sens u s nostros minim u m ess e uidet ur, 750
conic er e ut possis ex hoc, qua e cern er e non quis
extre m u m quod hab e n t , minim u m consist er e <in illis>.
Huc acce di t item, quoni a m primor di a reru m
mollia constit u u n t , qua e nos natiu a uide m u s
es s e et mort ali cum corpor e, funditu s utqui 755
deb e a t ad nilum iam reru m su m m a reu erti
de niloqu e ren at a uige s c e r e copi a reru m ;
quoru m utru m q u e quid a uero iam dist et hab e bi s.
Deind e inimica modis multis sunt atq u e uen e n o
ipsa sibi inter se; quar e aut congr e s s a peribu n t 760
aut ita diffugie n t ut te m p e s t a t e coact a
fulmina diffuger e atq u e imbris uent o s q u e uide m u s .
Deniqu e quat t u or ex rebu s si cunct a crea n t u r
atq u e in eas rursu s res om ni a dissolu u n t u r,
qui ma gi s illa que u n t reru m prim ordi a dici 765
qua m contr a res illorum retroq u e put ari?
Alternis gignu n t u r eni m mut a n t q u e colore m
et tot a m inter se nat ur a m te m p o r e ab omni.
[Fulmin a diffuger e atq u e imbris uent o s q u e uide m u s ]
sin ita forte put a s ignis terra e q u e coire 770
corpu s et aeria s aur a s rore m q u e liquoris,
nil in concilio nat ur a m ut mut e t eoru m ,

34. nulla tibi ex illis pot erit res ess e cre at a ,
non ani m a n s , non exa mi n o cum corpor e, ut arbos.
Quipp e sua m quicq u e in coet u uari an tis acer ui 775
nat ur a m ost e n d e t mixtu s q u e uide bit ur aer
cum terra simul atqu e ardor cum rore m a n e r e .
At primor di a gignu n di s in rebu s oport e t
nat ur a m cland e s ti n a m caec a m q u e adhi b e r e ,
emin e a t neq ui d quod contr a pugn e t et obst e t 780
quo mi n u s ess e que a t propri e quod c u m q u e crea t u r.
Quin etia m rep et u n t a caelo atqu e ignibu s eius
et prim u m faciunt igne m se uert e r e in aura s
aeris, hinc imbre m gigni terra m q u e creari
ex imbri retroq u e a terra cunct a reu erti, 785
umor e m prim u m , post aer a, deind e calore m ,
nec cess a r e hae c inter se mut ar e , m e a r e
a caelo ad terra m , de terra ad sider a mun di.
Quod facer e hau d ullo deb e n t prim ordi a pact o.
Imm ut a bil e eni m quidd a m sup e r a r e nec e s s e s t , 790
ne res ad nilum rediga n t u r funditu s om n e s.
Nam quod c u m q u e suis mut a t u m finibus exit,
continu o hoc mors est illius quod fuit ant e.
Quapro p t e r quoni a m qua e paulo dixim u s ant e
in com m u t a t u m ueni un t, const a r e nec e s s e s t 795
ex aliis ea, qua e neq u e a n t conu e rti er usq u a m ,
ne tibi res red e a n t ad nilum funditu s omn e s .
Quin potius tali nat ur a pra e di t a qua e d a m
corpor a constit u a s , igne m si forte cre ari nt,
poss e ead e m , de m p ti s paucis paucis q u e tributis, 800
ordin e mut a t o et mot u, facer e aeris aura s,
sic alias aliis rebu s mut a ri er om nis?
«At ma nifes t a pala m res indicat » inquis «in aura s
aeris e terra res om nis cresc e r e aliqu e;
et nisi tem p e s t a s indulge t te m p o r e faust o 805
imbribu s, ut tab e nimb or u m arbu s t a uacillent,
solqu e sua pro part e fouet tribuitq u e calore m ,
cresc e r e non possint fruge s arbu s t a anim a n ti s. »
Scilicet et nisi nos cibus aridu s et ten e r um or
adiuu e t , amiss o iam corpor e uita quoq u e om nis 810
om ni bu s e neruis atq u e ossibu s exsolu a t u r.
Adiuta m u r eni m dubio procul atqu e alimur nos
certis ab rebu s, certis aliae atqu e aliae res.
Nimiru m quia mult a modis com m u ni a multis
mult ar u m reru m in rebu s primordi a mixt a 815
sunt, ideo uariis uaria e res rebu s alunt ur.
Atque ea d e m m a g ni refert primor di a sae p e
cum quibu s et quali positur a cont e n e a n t u r
et quos inter se dent mot u s accipi a nt q u e ;
na m q u e ea d e m cael u m mar e terra s flumin a sole m 820
constit u u n t , ea d e m fruge s arbu s t a ani m a n t i s,
ueru m aliis alioqu e modo com m ixt a mou e n t u r.

35. Quin etia m pas si m nostris in uersibu s ipsis
mult a ele m e n t a uide s multis com m u ni a uerbis,
cum tam e n inter se uers u s ac uerb a nec e s s e s t 825
confit e ar e et re et sonit u dist ar e son a n ti.
Tant u m ele m e n t a que u n t per m u t a t o ordin e solo.
At reru m qua e sunt primor di a, plura adhi b e r e
poss u n t und e que a n t uari a e res qua e q u e cre ari.
Nunc et Anax a g o r a e scrut e m u r hom o e o m e ri a n 830
qua m Grai m e m o r a n t nec nostr a dicer e lingu a
conc e di t nobis patrii ser m o ni s ege s t a s ,
sed ta m e n ipsa m rem facilest expo n e r e uerbis.
Principio, reru m qua m dicit hom o e o m e ri a n ,
oss a uidelicet e pauxillis atq u e minutis 835
ossibu s hic et de pauxillis atq u e minutis
uiscerib u s uiscu s gigni san g u e n q u e creari
san g ui nis inter se multis coeu n ti b u guttis
ex auriqu e put a t micis consist e r e poss e
auru m et de terris terra m concr e s c e r e paruis, 840
ignibus ex ignis, umor e m umorib u s ess e,
cet er a consi mili fingit ration e put at q u e .
Nec ta m e n ess e ulla idem part e in rebu s inan e
conc e di t neq u e corporibu s fine m ess e sec a n di s.
Quar e in utra q u e mihi parit er ration e uidet u r 845
errar e atq u e illi, supr a quos dixim u s ant e.
Adde quod inbecilla nimis prim ordi a fingit;
si prim ordi a sunt, simili qua e pra e di t a const a n t
nat ur a atq u e ipsa e res sunt aeq u e q u e labor a n t
et per e u n t neq u e ab exitio res ulla refren a t . 850
Nam quid in oppr e s s u ualido dura bit eoru m ,
ut mort e m effugi at, leti sub denti b u s ipsis?
Ignis an um or an aura? quid horu m ? san g u e n an oss a?
Nil, ut opinor, ubi ex aeq u o res funditu s om nis
ta m mort alis erit qua m qua e m a nife s t a uide m u s 855
ex oculis nostris aliqu a ui uicta perire.
At neq u e reccid e r e ad nilum res poss e neq u e aut e m
cresc e r e de nilo test or res ant e prob a t a s .
Praet e r e a quoni a m cibus aug e t corpu s alitqu e ,
scire licet nobis uen a s et san g u e n et oss a 860
***
siue cibos om nis com mi xt o corpor e dice nt
es s e et hab e r e in se neruor u m corpor a paru a
oss a q u e et omnino uen a s partisq u e cruoris,
fiet uti cibus omnis, et aridus et liquor ipse,
ex alienig e ni s rebu s const a r e put e t u r, 865
ossibu s et neruis sani e q u e et san g ui n e mixto.
Praet e r e a qua e c u m q u e e terra corpor a cresc u n t
si sunt in terris, terra m const a r e nec e s s e s t
ex alienig e ni s, qua e terris exoriunt u r.
Transf er item, totid e m uerbis utar e licebit. 870