19 06-00008-02-20190625100704

АРХАНГАЙ АЙМГИЙН ЭРДЭНЭМАНДАЛ СУМ 2016 он
Хуудас 1
Гарчиг
I. ОРШИЛ....................................................................................................................................3
1.1. ЗУРАГ ТӨСЛИЙН АЖЛЫН ИЖ БҮРДЭЛ .................................................................4
1.2. БҮС НУТГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА, БОДЛОГО..................................8
II. ГЕОЛОГИ, ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ НӨХЦӨЛ.........................................................13
2.1. СУМЫН УУР АМЬСГАЛ............................................................................................24
2.2. ХӨРС, ХӨРСӨН БҮРХЭВЧ ........................................................................................30
2.3. УРГАМАЛЖИЛТ .........................................................................................................37
2.4. ОЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ................................................................................................44
2.5. ГАДАРГЫН БОЛОН ГҮНИЙ УСНЫ НӨӨЦ............................................................46
2.6. ИНЖЕНЕР ГЕОЛОГИЙН НӨХЦӨЛ..........................................................................52
2.7. НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН НӨХЦӨЛ..................................................................56
III. ГАЗАР, БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ ЭДЭЛБЭРИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ .....................60
3.1. ГАЗРЫН НЭГДМЭЛ САН...........................................................................................60
3.2. СУМЫН ГАЗАР АШИГЛАЛТЫН ОДООГИЙН БАЙДАЛ.....................................62
3.2.1. Бэлчээр ашиглалт ......................................................................................................64
3.2.2. Хадлангийн газрын ашиглалт ..................................................................................67
3.2.3. Тариалангийн газрын ашиглалт...............................................................................69
3.2.4 Ойн сан бүхий газрын ашиглалт.............................................................................70
3.2.5 Уул уурхайн ашиглалт..............................................................................................72
3.2.6 Аялал жуулчлалын газрын ашиглалт:........................................................................72
3.3. ГАЗАР БОЛОН БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ .......................................................................73
3.3.1 Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн болон эдийн засгийн үнэлгээ...............73
3.3.1.1 Бэлчээрийн газрын экологийн чадавхийн үнэлгээ.............................................73
3.3.1.2 Бэлчээрийн газрын эдийн засгийн үнэлгээ тооцох арга зүй .............................76
3.3.1.3 Бэлчээрийн газрын бүтээгч чадавхийн үнэлгээ бэлчээрийн багтаамжийг
тооцох .................................................................................................................................77
3.3.1.4 Бэлчээрийн газрын бүтээгч чадавхийг тооцох. ..................................................77
3.3.2 Ойн нөөц ....................................................................................................................81
3.3.2. Тусгай хамгаалалттай газар:.....................................................................................82
3.3.3. Түүх соёлын дурсгалт газар .....................................................................................83
3.3.4. Ан амьтны тархалт ....................................................................................................87
3.4. АЖ АХУЙН ТӨРӨЛЖИЛТИЙН СУДАЛГАА .........................................................88
3.5. СУМЫН ГАЗАР АШИГЛАЛТЫН ТОХИРОМЖТОЙ БАЙДЛЫН ҮНЭЛГЭЭ ....90
3.5.1 Тариалангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ:............................................90
3.5.2 Аялал жуулчлалын газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ:...................................92
IV. СУМЫН НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ...............................................................................................................................94

Хуудас 2
4.3. ИРГЭДЭЭС АВСАН САНАЛ, АСУУЛГА.................................................................94
4.4. СУМЫН НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ.................................................101
4.4.2. Хамгаалалтын бүсүүдийн төлөвлөлт ....................................................................104
4.4.3. Бэлчээрийн газрын төлөвлөлт................................................................................107
4.4.4. Тариалангийн газрын төлөвлөлт............................................................................122
4.4.5. Хадлангийн газрын төлөвлөлт...............................................................................123
4.3.5 Ойн ашиглалт, хамгаалалтын бүс төлөвлөлт........................................................125
4.3.6 Аялал жуулчлалын бүсийн төлөвлөлт ..................................................................127
4.3.7 Авто замын төлөвлөлт ............................................................................................129
4.3.8 Тусгай хамгаалалттай газрын төлөвлөлт:.............................................................130
АШИГЛАСАН НОМ, БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ ...............................................................132

Хуудас 3
I. ОРШИЛ
Энэхүү сумын нутаг дэвсгэрийн төлөвлөгөө боловсруулах ажлын гол зорилго нь
Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд газар болон
байгалийн нөөц нөхцөлийг зүй зохистой ашиглуулах боломжийг судалсаны үндсэн дээр
газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээн дээр суурилсан, нутаг дэвсгэрийн цаашдын
хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулахад чиглэсэн ажил болно.
Уг төлөвлөгөөний ажлын зураг төслийг Газрын Харилцаа Геодези Зурагзүйн Газар
хамтран боловсрууллаа, “Монголын Газар Зохион Байгуулагчдын Холбоо”, Нутаг
дэвсгэрийн төлөвлөгөө боловсруулах арга зүйг Газрын Харилцаа Геодези Зурагзүйн
Газрын даргын тушаалаар батлагдсан аргазүй боловсруулах ажлын хэсгийн гаргасан
аргазүйн дагуу тооцож төлөвлөв.
Уг төлөвлөгөөг боловсруулахдаа Монгол улсын Үндсэн хууль, бусад хууль
тогтоомж, салбарын норм дүрэм, Монгол улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан
үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, Монгол улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал,
Хангайн бүс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр,“Архангай аймгийн хөгжлийн цогц бодлого
/2011-2021 он/, Аймаг, сум орон нутгийн байгууллага, мэргэжилтнүүд, орон нутгийн
иргэдийн саналууд, Архангай аймгийн газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөөг
тус тус ашиглав.

Хуудас 4
1.1. ЗУРАГ ТӨСЛИЙН АЖЛЫН ИЖ БҮРДЭЛ
Зураг төслийн жагсаалт
№ Зургийн нэр Масштаб
1 Газарзүйн байрлал
2 Багийн хилийн зураг 1 : 280 000
3 Газрын гадарга 1 : 280 000
4 Геоморфологийн зураг 1 : 280 000
5 Сумын гадаргын налуужилтын зураг 1 : 280 000
6 Сумын гадаргын зүг зовхисийн зураг 1 : 280 000
7 Сумын олон жилийн агаарын дундаж температурын зураг 1 : 280 000
8 Сумын хур тундасны зураг 1 : 280 000
9 Сумын агаарын даралтын зураг 1 : 280 000
10 Сумын хөрсний эх чулуулагийн тархал 1 : 280 000
11 Хөрсний хэв шинжийн зураг 1 : 280 000
12 Сумын хөрсний механик бүрэлдэхүүн 1 : 280 000
13 Сумын ургамалын экологийн хэв шинжийн зураг 1 : 280 000
14 Сумын бэлчээрийн ургамалжилтын зураг 1 : 280 000
15 Бэлчээрийн төрх байдлын зураг 1 : 280 000
16 Бэлчээрийн талхлагдалын зураг 1 : 280 000
17 Эрдэнэмандал сумын ойн төрлийн зураг 1 : 280 000
18 Эрдэнэмандал сумын ойн төлөв байдлын зураг 1 : 280 000
19 Сумын гадаргын усны зураг 1 : 280 000
20 Сумын гүний усны зураг 1 : 280 000
21 Инженер геологийн зураг 1 : 280 000
22 Сумын газар чичирхийлэл 1 : 280 000
23 Сумын олон жилийн цэвдэгийн тархалтын зураг 1 : 280 000
24 Сумын газрын нэгдмэл сангийн зураг 1 : 280 000
25 Сумын газар ашиглалтын зураг 1 : 280 000
26 Өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржааны байршлын зураг 1 : 280 000
27 Сумын бэлчээрийн даацын зураг, багаар 1 : 280 000
28 Гэрээгээр эзэмшсэн хадлангийн талбайн зураг 1 : 280 000
29 Сумын тариалангийн газрын ашиглалтын зураг 1 : 280 000
30 Эрдэнэмандал сумын ойн ашиглалтын зураг 1 : 280 000
31 Эрдэнэмандал сумын уул уурхайн ашиглалтын зураг 1 : 280 000
32 Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газрын байршлын зураг 1 : 280 000
33 Түүх соёлын дурсгалт газрын байршил 1 : 280 000
34 Ан амьтаны тархалтын зураг 1 : 280 000
35 Сумын тариалангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээний зураг 1 : 280 000
36 Сумын аялал жуулчлалын газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээний зураг 1 : 280 000
37 Зүй ёсны эрхийн зураг 1 : 280 000
38 Нутаг дэвсгэрийн ерөнхий төлөвлөгөөний зураг 1 : 280 000
39 Сумын хамгаалалтын бүсүүдийн төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000
40 Сумын улирлын бэлчээрийн зураг 1 : 280 000
41 Сумын бэлчээрийн даацын зураг, улиралаар 1 : 280 000
42 Сумын бэлчээр усжуулалтын зураг 1 : 280 000
43 Бэлчээр ашиглалтын хэсгийн төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000

Хуудас 5
44 Бэлчээр ашиглалтын бүлгийн зураг 1 : 280 000
45 Сумын тариалангийн газрын төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000
46 Сумын хадлангийн газрын төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000
47 Ойн сан бүхий газрын төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000
48 Аялал жуулчлалын бүсийн төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000
49 Зам, шугам сүлжээний замын төлөвлөлтийн зураг 1 : 280 000
50 Орон нутгийн хамгаалалтанд авах газар 1 : 280 000
Хүснэгтийн жагсаалт
№ Хүснэгтийн нэр
1 Багуудын нийт талбай
2 Багийн хилийн цэс
3 Гадаргын өндөржилтийн талбай
4 Гадаргын налуужилт
5 Гадаргын зүг зовхис
6 Агаарын олон жилийн дундаж температур, 0
С
7 Сумын агаарын олон жилийн дундаж температур, о
С
8 Сумын ОЖД салхины хурд, м/с
9 Хөрсний гадарга дээрх олон жилийн дундаж температур, 0
С
10 1Сумын хөрс үүсгэгч эх чулуулаг, талбайгаар
11 Эрдэнэмандал сумын хөрсний талбай, га
12 Эрдэнэмандал сумын хөрсний механик бүрэлдэхүүн талбай, га
13 Сумын ургамалын экологийн хэв шинж
14 Сумын бэлчээрийн ургамалын анги, төрөл зүйл
15 Сумын бэлчээрийн төлөв байдал, талбайгаар
16 Нөлөөлөлд өртсөн бэлчээрийн талбайгаар
17 Сумын нутаг дэвсгэрт тархсан ойн төрөл
18 Сумын ойн төлөв байдал, талбайгаар
19 Сумын уст цэгийн тоо
20 Сумын гол, горхийн судалгаа
21 Сумын худгийн судалгаа
22 Инженер геологийн гарал
23 Сумын олон жилийн цэвдэгийн тархалтын зураг
24 Сумын хүн амын тоо /сүүлийн 3 жилээр/
25 Сумын хүн амын үзүүлэлт, багуудаар
26 Сумын малын тоо, төрлөөр, 2014 он
27 Сумын малын тооны өөрчлөлт, сүүлийн 10 жилээр
28 Сумын газрын нэгдмэл сангийн ангилалын талбайн зөрүү
29 Сумын газар ашиглалтын талбай
30 Өвөлжөө, хаваржааны тоо
31 Сумын бэлчээрийн даац, багаар
32 Хадлангийн газрын ашиглалт
32 Сумын бэлчээрийн даац, улиралаар
33 Сумын тариалангийн газрын ашиглалт
34 Ойн нөхөрлөлийн талбай

Хуудас 6
35 Сумын тусгай хамгаалалттай газрын ашиглалт
36 Түүх соёлын дурсгалт газрын тоо
37 Түүх соёлын дурсгалт газрын байршил
38 Орон нутагт амжилттай үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгж
39 Иргэдээс авсан саналын судалгаа
40 Иргэдийн саналын нэгтгэл
41 Зүй ёсны эрхийн талаар иргэдээс авсан судалгаа
42 Зүй ёсны эрхээр эзэмших баталгаажсан санал
43 Сумын хамгаалалтын бүсүүдийн төлөвлөлт
44 Сумын хамгаалалтын бүсүүдийн талбайн
45 Сумын улирлын бэлчээр ашиглалт, багаар
46 Сумын бэлчээрийн даац, улиралаар
47 Бэлчээр ашиглалтын хэсгийн талбай
48 Бэлчээр ашиглалтын хэсгийн багтаамж
49 Бэлчээр ашиглалтын бүлэг
50 Хадлангийн зориулалтаар төлөвлөгдсөн газрын байршил, талбай
51 Ойн ашиглалт, хамгаалалтын бүс
52 Гэрээгээр эзэмшүүлэхээр төлөвлөсөн ойн сан бүхий газар
53 Сумын аялал жуулчлалын үндсэн маршрут, төлөвлөлтөөр
54 Орон нутгийн хамгаалалтанд авах газар
55 Улсын тусгай хамгаалалтанд авах газар
56 Бэлчээрийн газрын жилийн нийт ургац(в)-ыг дараах хүснэгтээр тооцно.
57 Малын бэлчээрээс өдөрт идэх өвсний хэмжээ улирал тус бүрээр
58 Нядалгааны гарц тооцох хүснэгт
59 Монгол хонины махны гарц
60 Хонин сүргийн зохистой харьцаа
61 Хонины махны ашиг шимийг бий болгох боломжийг тооцож гаргавал дараах байдалтай байна.
62 Хонин толгойг сүргийн бүтцээр ангилвал дараах байдалтай байна.
63 Хонины сүү бий болгох чадавхийг даарх хүснэгтээр тооцно
64 Хонины ноос бий болгох чадавхийг даарх хүснэгтээр тооцно
65 Бэлчээрийн газрын газрын бүтээгч чадавхийг дараах хүснэгтээр тооцов.
Диаграммын жагсаалт
№ Диаграммын нэр
1 Гадаргын гипсометрийн зүсэлт
2 Гадаргын налуужилтын эзлэх хувь
3 Гадаргын зүг зовхисын эзлэх хувь
4 Сумын агаарын жилийн дундаж температур, сараар
5 Сумын агаарын олон жилийн дундаж температур
6 Сумын олон жилийн хур тунадасны үзүүлэлт
7 Эрдэнэмандал сумын ОЖД салхины хурд
8 Эрдэнэмандал сумын ОЖД температур
9 Эрдэнэмандал сумын ургамлын экологийн хэв шинж, эзлэх хувиар
10 Сумын хүн амын тоо, сүүлийн 10 жилээр
11 Сумын хүн ам, өрхийн тоо, багуудаар
12 Сумын малын тоо, багаар

Хуудас 7
13 Сумын малын тооны өсөлт, төрлөөр
14 Эрдэнэмандал сумын газрын нэгдмэл сангийн ангилал
15 Сумын одоогийн бизнесийн чиглэл
16 Тариалангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүд
17
Аялал жуулчлалын газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээний шалгуур
үзүүлэлтүүд
18 Нутаг дэвсгэрийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөлтийн бүсүүд
Төслийн товч танилцуулга:
Төслийн нэр: Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг
дэвсгэрийн газар зохион байгуулалтын загвар
төлөвлөгөө
Төслийн зорилго: Сумын нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд газрын
нэгдмэл сангийн бүх ангилалын газарт тохиромжтой
байдлын үнэлгээн дээр суурилсан газар зохион
байгуулалтын загвар төлөвлөгөө боловсруулах
Төслийн байршил: Эрдэнэмандал сумын нийт нутаг дэвсгэр
Төсөлд хамрагдах газрын хэмжээ: Одоо байгаа 338875,1 га нутаг дэвсгэр
Төсөлд хамрагдах олон нийт: Одоо байгаа 1600 өрх, 5533 хүн ам хамрагдсан..

Хуудас 8
1.2. БҮС НУТГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА, БОДЛОГО
Архангай аймгийн хөгжлийн цогц бодлогод тусгагдсан ажлууд нь хэрэгжүүлэх 2-р
үе шатандаа /2016-2021он/ орсон бөгөөд Эрдэнэмандал сумын нутаг
дэвсгэрийнтөлөвлөгөөг боловсруулахдаа аймгийн хөгжлийн бодлогод нийцүүлэв.
Архангай аймгийн хөгжлийн цогц бодлого /2011-2021 он/:
Архангай аймгийн алсын хараа:
Хүний хөгжилд тулгуурласан оновчтой бүтэц бүхий олон талт эдийн засгийг эрчимтэй
хөгжүүлэн, хүн амын амьдралын түвшинг тууштай дээшлүүлж, өөрөө өөрийгөө
санхүүжүүлдэг Монгол улсын хөдөө аж ахуйн салбарын жишиг аймаг болно.
Ядуурал, ажилгүйдлийг бууруулах бодлого:
 Ядуурлыг бууруулахад бүхий л хэвшлийн аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдийн
тэгш оролцоог ханган иргэдийн орлогын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлнэ.
 Өрхийн хөгжлийг дэмжих аймгийн хөтөлбөрийг боловсруулж хэрэгжүүлэх;
 Дундаж орлоготой өрхийн тоог нэмэгдүүлэх бодлогын хүрээнд иргэдийн
хөдөлмөр эрхлэлтийгжижиг, дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх, хоршоо,
фермерийн аж ахуй, өрхийн үйлдвэрлэл хөгжүүлэх замаар дэмжлэг үзүүлэх;
 Ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн дотоод, гадаадын зээл тусламжийн
хүрээг өргөтгөх;
 Хөдөлмөрийн зах зээлийн мэдээлэл, сурталчилгааны ажлыг цахим хэлбэрт бүрэн
шилжүүлэх;
Аж үйлдвэрийн хөгжлийн бодлого:
 Өндөр технологи нутагшуулах төв байгуулан аймагт түгээмэл тархсан
барилгын материалын түүхий эдийг боловсруулах цемент, барилгын бетон
хийц,тоосго, эрдэс будаг зэрэг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэнэ.
 Сумдын бүсийн төвүүдэд үйлдвэрлэл, технологийн холимог, дагнасан
хэлбэрийн парк байгуулна.
 Экологийн цэвэр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлогыг
хэрэгжүүлнэ.
 Эрдэс, түүхий эд болон байгалийн бусад баялгийг иж бүрэн боловсруулах,
эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх бодлогыг хэрэгжүүлнэ.
 Жижиг,дунд үйлдвэрүүдийн байршил,бүтцийг оновчтой тогтоож хөгжүүлнэ.
Түүхий эдийн нөөц, хүн ам, зах зээлийн багтаамжид нийцүүлэн жижиг, дунд
үйлдвэрүүдийн байршлыг тогтоон байгуулна.

Хуудас 9
Хөдөө аж ахуйн хөгжлийн бодлого:
 Биотехнологийг тууштай нэвтрүүлж, малын үүлдэрлэг чанарыг сайжруулан
тарималын ургацыг нэмэгдүүлэх замаар ХАА-н салбарын үйлдвэрлэлийг жилд
дунджаар 4.8 хувиар, мал аж ахуйг 4.8 хувиар, газар тариаланг 3.5 хувиар тус тус
өсгөнө.
 Бэлчээрийн мал аж ахуйг хагас суурин хэлбэрт шилжүүлж, эрчимжсэн ажахуй
болгон экологийн цэвэр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлнэ.
 Үүлдэр, омог, гойд ашиг шимт малыг богино хугацаанд өсгөх биотехнологийн
аргыг өргөн нэвтрүүлнэ.
 Усалгаатай газар тариалангийн орчин үеийн технологийг өргөн нэвтрүүлж, га-
аас авах ургацыг нэмэгдүүлнэ.
 Малчдын түлш, эрчим хүчний хангамжийг сайжруулна.
 Үржлийн сайн чанарын хээлтэгч, хээлтүүлэгчийг сонгон бойжуулж сүү, махны
чиглэлийн үхэр үржүүлгийн аж ахуйн нэгжүүдийг өргөтгөнө.
 Ноолуурын ямааны шилмэл омгийн цөм сүрэг бүрдүүлж, өсгөн үржүүлнэ.
 Тамир хонины үржлийн чанарыг сайжруулна.
 Тэрхийн бор сарлагийн загвар фермерийн аж ахуй байгуулна.
 Төмс, хүнсний ногооны талбайн чийгийн ууршилтыг бууруулах, хог ургамлын
ургалтыг хязгаарлах, дулаан хуримтлуулан байгаль цаг уурын эрсдэлээс
хамгаалах зэрэг ургац нэмэгдүүлэх арга технологийг нэвтрүүлж дэлгэрүүлнэ.
 Дулааны найдвартай эх үүсвэртэй газруудад жилийн 4 улиралд ажиллах
хүлэмжийн аж ахуйг хөгжүүлнэ.
 Ганд тэсвэртэй, богино хугацааны болцтой, 1 га-аас авах ургацын хэмжээ ихтэй
үрийн сантай болно.
 Хүнс, техник, тэжээлийн таримлын нэр төрлийг олшруулах, төмс, хүнсний
ногоо, жимс жимсгэнэ тариалалтыг нэмэгдүүлэх, хүлэмжийн аж ахуй байгуулж
нарийн ногоо ургуулах ажлыг дэмжин хөгжүүлнэ.
Байгаль орчин, аялал жуулчлалын бодлого:
Байгаль орчин:
 Аймаг, сумдын байгаль орчны мэдээллийн нэгдсэн сан бүрдүүлнэ.
 Байгаль орчинд учирсан хохирлын экологи эдийн засгийн үнэлгээнд тулгуурлан
нөхөн сэргээх бодлогыг хэрэгжүүлнэ.
 Сэргээгдэх эрчим хүч ашиглалтыг нэмэгдүүлнэ.

Хуудас 10
 Иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага,төв суурин газрын нийтийн эзэмшлийн
талбай, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлж, цэцэрлэгжүүлэн, зүлэгжүүлнэ.
 Цөлжилт ихээр явагдаж байгаа бүс нутгуудад мод бут сөөг тарьж, ойн зурвас
байгуулана.
 Хот, суурин газрын хатуу хог хаягдлыг цуглуулах, ялган ангилах,
дахинболовсруулах, эргүүлэн ашиглах, байгальд халгүй аргаар устгах технологи,
менежментийг нэвтрүүлнэ.
 Байгаль хамгаалахад иргэд, нөхөрлөлийн оролцоог нэмэгдүүлнэ.
 Хайгуул, ашиглалтын явцад эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээлгэнэ.
 Уур амьсгалын өөрчлөлтөнд дасан зохицох, экологийн эмзэг байдлыг бууруулах
ажлыг эрчимжүүлнэ.
 Хөрс хамгаалах арга хэмжээг шинжлэх уханы үндэстэй зохион байгуулна.
Газар ашиглалт:
 Газрын нөөцийн менежментийг сайжруулж, газар зохион байгуулалтын албыг
орчин үеийн техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжөөр хангана.
 Байгалийн үзэсгэлэнт болон түүх, соёлын дурсгалт газар, нэн ховор анамьтан,
ургамлын тархацтай нутаг, аялал жуулчлал хөгжсөн бүс нутгийг аймгийн тусгай
хамгаалалтад авна;
 Инженерийн хийцтэй уст цэгийг засварлах буюу шинээр гаргах замаар
бэлчээрийн усжуулалтын түвшинг дээшлүүлнэ.
 Тариалангийн талбайг тойруулан ойн зурвас байгуулж, тэжээлийн болонэмийн
ургамал тариална.
Усны нөөц:
 Төв, суурингийн цэвэр усны бохирдлыг бууруулна.
 Гадаргын болон гүний усны тооллого, бүртгэлийг нарийвчлан гаргаж,
мэдээллийн сантай болно.
 Сумдад эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн усны хангамжийг нэмэгдүүлэх;
 Экологийн тэнцвэрт байдалд сөрөг нөлөөгүй услалтын системүүдийг
газартариаланд ашиглана.
 Хурын усыг хуримтлуулж хөв, цөөрөм байгуулан усны нөөцийг хамгаална.
 Усны эх үүсвэрийг бохирдох, хомсдохоос урьдчилан сэргийлэх, гол горхи,булаг
шанд, рашааны эхийг тохижуулан хамгаална.
 Усны хими, физик, биологийн судалгаа явуулж, геохими, гидрохимийн
зурагзохиож, усны нөөц, чанарын үнэлгээ өгөх шалгуурыг тогтооно.

Хуудас 11
 Төв, суурин газрын ундны усны эх үүсвэрийг иоджуулан цэнгэгжүүлж,
эрдэсжилтийг багасгана.
 Төв суурин газрын агаар, хөрс, усны бохирдолттой тэмцэх арга хэмжээг
хэрэгжүүлэх замаар иргэдийн эрүүл мэндийг хамгаална.
Ойн нөөц:
 Аймгийн ойн нөөцийг сум, багийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд
шинэчлэнтогтоож, экологи-эдийн засгийн үнэлгээ хийх, нөхөн сэргээх, ашиглах,
хамгаалах төлөвлөгөөг хэрэгжүүлнэ.
 Ой хамгаалах, ашиглах, нөхөн сэргээх хүний нөөцийг бэлтгэж, шаардлагатай
тоног төхөөрөмжөөр хангана.
 Мод тарих, цэцэрлэгжүүлэх, голын усны эхийг хамгаалах, ойн зурвас байгуулах
ажилд олон нийтийг хамруулан, сургалт зохион байгуулж,
тэдгээрийгурамшуулах механизмыг бий болгоно.
 Ойн түймрээс урьдчилан сэргийлэх, түймэр унтраах мэргэжлийн хүмүүс
бэлтгэж, багаж, тоног төхөөрөмжөөр ханган, ойн түймрээс хамгаалах зурвасыг
технологийн дагуу байгуулна.
 Ойн хөнөөлт шавьжтай тэмцэх бактерийн бэлдмэлийн цех байгуулна.
 Oйн дагалдах баялгийг ашиглах, ойн химийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлнэ.
 Ойн нөөц ашиглалтын төлбөрийн 70 хүртэл хувийг ой хамгаалах арга хэмжээнд
зориулах эрх зүйн орчин бүрдүүлнэ.
 Айл өрх, албан байгууллагын түлшинд ургаа залуу мод хэрэглэхийг зогсооно.
 Айл өрхийн нүүрсний хэрэглээг багасгаж, утаагүй түлшний хэрэглээнд
шилжүүлнэ.
Ургамал, амьтны аймгийн нөөц:
 Аймгийн тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээг өргөтгөнө.
 Аймгийн биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ.
 Ховор, нэн ховор амьтан, ургамлыг сэргээн нутагшуулна.
 Агнуурын эдэлбэр нутагт ан амьтдад зориулан өвс тэжээл
бэлтгэх,биотехнологийн аргыг өргөн нэвтрүүлнэ.
 Aгнуурын үндсэн хөхтөн амьтдын тооллого хийж, тархалтыг нь тогтоон, нуур,
гол мөрний загасны нөөцийг судална.
Аялал жуулчлал:
 Архангай аймагт аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө”/2010-2021/-г
хэрэгжүүлнэ.

Хуудас 12
 Олон улсын стандартад нийцсэн аялал жуулчлалын дэд бүтэц хөгжүүлнэ.
 Дотоод, гадаадын жуулчид, анчдыг хүлээн авах олон улсын зэрэглэлийн зочид
буудал, жуулчны бааз, түр буудаллах дэн буудлын сүлжээ байгуулна;
 Аялалын тогтоосон маршрутын дагуух гүүр, авто замыг
засварлан,тэмдэгжүүлнэ;
 Түүх, соёлын дурсгалт газруудын унаган төрхийг хадгалах, нөхөн сэргээх арга
хэмжээ авна;
 Аялал жуулчлалын баазын үйлчилгээний чанарын зэрэглэл, үндсэн стандартыг
хангасан жуулчны бааз, эко гэр байгуулах иргэн, аж ахуйн нэгжийг дэмжинэ;

Хуудас 13
II.ГЕОЛОГИ, ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ НӨХЦӨЛ
Газар зүйн байрлал.
Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сум нь монгол орны Хангайн бүсэд, Архангай
аймгийн нутаг дэвсгэрийн хойд хэсэгт нийслэл Улаанбаатар хотоос 500 км, аймгийн төв
Цэцэрлэг хотоос 168 км-ийн зайтай оршдог.
Зураг-1. Газарзүйн байрлал
Тус сум нь Батцэнгэл сумтай 45 км, Ихтамир сумтай 29 км, Өндөр-Улаан сумтай 38
км, Жаргалант сумтай 43 км, Цэцэрлэг сумтай 39 км, Хайрхан сумтай 67 км газраар тус
тус хиллэн оршдог.
Нутгийн баруун цэг нь Халиун морьтын овоо, хойд цэг Хануйн голын тохой, зүүн
цэг Бөхөн шарын нуруу, урд цэг нь Их халзангийн овоо юм. Баруун цэгээс зүүн цэг хүртэл
76 км, урд цэгээс хойд цэг хүртэл 80 км үргэлжилдэг.
Засаг захиргааны нэгжийн хувьд Алаг-Уул, Тээл, Эрдэнэ-Уул, Идэр-Улаан, Өгөөмөр,
Хан-Өндөр гэсэн 6 багтай. Багийн хилийг 2014 оны 12 сарын 15 өдөр Архангай аймгийн
Эрдэнэмандал сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын 10-р тогтоолоор батлагдсан байна.
Хүснэгт-1. Багуудын нийт талбай
Д/д Багийн нэр Талбайн хэмжээ /га/ Эзлэх хувь
1 Идэр улаан 102559.96 30.3
2 Эрдэнэ-Уул 74797.54 22.1
3 Алаг-Уул 58318.87 17.2
4 Өлзийт 7363.79 2.2

Хуудас 14
5 Хан-Өндөр 35892.75 10.6
6 Тээл 59942.18 17.7
Нийт 338875.09 100.0
Зураг-2.

Хуудас 15
Хүснэгт-2. Багуудийн хилийн цэс
№ Газрын нэр Өргөрөг Уртраг
Алаг-Уул баг
1 Догоонжийн эх 48° 22' 25.259" 101° 50' 17.116"
2 Хүйтэн толгой 48° 21' 01.579" 101° 48' 36.192"
3 Урт бургастын даваа 48° 21' 33.508" 101° 38' 36.039"
4 Бургастын даваа 48° 19' 34.916" 101° 34' 33.324"
5 Тал булгийн даваа 48° 18' 30.082" 101° 33' 07.587"
6 Тээлийн булуу 48° 16' 29.469" 101° 26' 31.547"
7 Тээлийн даваа 48° 16' 00.686" 101° 25' 34.080"
8 Хүрд толгой 48° 18' 31.289" 101° 21' 05.661"
9 Тээлийн голыг уруудаад Баянхошуу 48° 26' 01.565" 101° 17' 30.772"
10 Адаг толгой 48° 27' 56.531" 101° 19' 09.957"
11 Шанд толгой 48° 27' 14.826" 101° 20' 36.860"
12 Ухаа 48° 29' 41.511" 101° 23' 57.471"
13 Өндөр хайлаастай 48° 30' 15.942" 101° 27' 35.909"
14 Ихэрийн даваа 48° 29' 16.778" 101° 32' 28.203"
15 Өлийн даваа 48° 29' 02.672" 101° 33' 46.958"
16 Саальтын гозон 48° 28' 58.937" 101° 36' 22.812"
17 Хэцүүгийн овоо 48° 26' 32.887" 101° 39' 56.331"
18 Хойморийн уул 48° 24' 31.708" 101° 46' 56.022"
19 Догоонжийн эх 48° 22' 25.259" 101° 50' 17.116"
Идэр-Улаан баг
1 Догоонжийн эх 48° 22' 25.259" 101° 50' 17.116"
2 Дэлэн толгой 48° 21' 10.823" 101° 52' 15.491"
3 Баян-Уул 48° 18' 34.075" 101° 57' 44.793"
4 Бөхөн шарын нуруу 48° 14' 47.428" 101° 57' 18.549"
5 Чингэлтэй Уул 48° 06' 12.622" 101° 50' 39.581"
6 Овгор Улаан Уул 48° 02' 52.465" 101° 48' 30.024"
7 Цоргын даваа 48° 01' 58.934" 101° 44' 19.588"
8 Их Уул 48° 01' 30.342" 101° 39' 58.927"
9 Хүрэн ширэнгэтэй уул 47° 59' 56.326" 101° 33' 09.397"
10 Улаан толгой 48° 05' 42.734" 101° 34' 03.165"
11 Ширэвгэрийн дөрөлж 48° 08' 52.006" 101° 33' 10.730"
12 Жаахан-Уул 48° 11' 25.581" 101° 29' 13.411"
13 Бурхант даваа 48° 12' 32.200" 101° 25' 34.179"
14 Товцог уул 48° 14' 45.798" 101° 25' 04.554"
15 Тээлийн даваа 48° 16' 00.686" 101° 25' 34.079"
16 Тээлийн булуу 48° 16' 29.469" 101° 26' 31.547"
17 Тал булгийн даваа 48° 18' 30.082" 101° 33' 07.587"
18 Бургастын даваа 48° 19' 34.916" 101° 34' 33.324"
19 Урт бургастын даваа 48° 21' 33.508" 101° 38' 36.039"
20 Хүйтэн толгой 48° 21' 01.579" 101° 48' 36.192"
21 Догоонжийн эх 48° 22' 25.259" 101° 50' 17.116"
Эрдэнэ-Уул баг
1 Олон овоо 48° 30' 33.795" 101° 19' 09.428"
2 Алаг толгой 48° 27' 56.531" 101° 19' 09.957"
3 Баянхошуу 48° 26' 01.565" 101° 17' 30.772"
4 Тээлийн голын өгсөөд
5 Хүрд толгой 48° 18' 31.289" 101° 21' 05.661"
6 Тээлийн даваа 48° 16' 00.686" 101° 25' 34.079"
7 Товцог Уул 48° 14' 45.798" 101° 25' 04.554"
8 Бурхантын даваа 48° 12' 32.200" 101° 25' 34.179"

Хуудас 16
9 Цагаан овоо 48° 13' 01.945" 101° 16' 25.494"
10 Мацаг толгой 48° 15' 22.982" 101° 07' 52.652"
11 Жанын овоо 48° 16' 41.823" 101° 01' 33.432"
12 Шар даваа 48° 18' 25.311" 100° 59' 51.025"
13 Халиун морьтын орой 48° 23' 09.516" 100° 55' 08.347"
14 Ханан Уул 48° 26' 54.571" 100° 57' 32.872"
15 Амрагийн Давааны хойд гозон 48° 28' 56.547" 101° 01' 51.628"
16 Яргайтын орой 48° 29' 01.576" 101° 03' 57.638"
17 Шар хад уул 48° 27' 34.726" 101° 06' 47.246"
18 Сэрвэн уул 48° 29' 07.038" 101° 13' 04.453"
19 Олон овоо 48° 30' 33.795" 101° 19' 09.428"
Хан-Өндөр баг
1 Олон овоо 48° 30' 33.795" 101° 19' 09.428"
2 Сэрвэн уул 48° 29' 07.038" 101° 13' 04.453"
3 Шар хад 48° 27' 34.726" 101° 06' 47.246"
4 Яргайтын орой 48° 29' 01.576" 101° 03' 57.638"
5 Амрагийн давааны хойд гозон 48° 28' 56.547" 101° 01' 51.628"
6 Цагаан толгой 48° 31' 57.863" 101° 01' 56.187"
7 Хан-Өндөр уул 48° 34' 42.246" 101° 01' 58.989"
8 Уургатын даваа 48° 37' 09.050" 101° 07' 19.350"
9 Хөх чулуу 48° 38' 47.914" 101° 10' 42.007"
10 Зуслан цуврай голын уулзвар 48° 42' 02.797" 101° 11' 07.838"
11 Норовлин голоо дагаж 48° 40' 57.063" 101° 17' 08.030"
12 Хярын өтөг толгой 48° 38' 20.072" 101° 16' 14.444"
13 Төгөл уул 48° 36' 06.106" 101° 15' 35.091"
14 Их майхан уул 48° 34' 13.910" 101° 17' 36.498"
15 Том улаан толгой 48° 32' 27.574" 101° 19' 57.580"
16 Олон овоо 48° 30' 33.795" 101° 19' 09.428"
Тээл баг
1 Саальтын гозон 48° 28' 58.937" 101° 36' 22.812"
2 Өлийн даваа 48° 29' 02.672" 101° 33' 46.958"
3 Ихэрийн даваа 48° 29' 19.777" 101° 32' 13.414"
4 Өндөр хайлаастай 48° 30' 15.942" 101° 27' 35.909"
5 Цагаан толгой 48° 32' 46.946" 101° 25' 36.655"
6 Тэнүүн хангай 48° 33' 21.100" 101° 24' 04.142"
7 Юмжав толгой 48° 34' 07.640" 101° 21' 43.268"
8 Том улаан толгой 48° 32' 27.574" 101° 19' 57.580"
9 Их майхан уул 48° 34' 13.910" 101° 17' 36.498"
10 Төгөл уул 48° 36' 06.106" 101° 15' 35.091"
11 Хярын өтөг толгой 48° 38' 20.072" 101° 16' 14.444"
12 Норивлон уул 48° 40' 57.063" 101° 17' 08.030"
13 Бөөрөг зуслангийн гол 48° 41' 58.183" 101° 15' 37.099"
14
Зуслангийн голоо дагаж уруудаад Зуслан,
Хануйн голын бэлчирээс, Хануйн
голыгуруудаад Цэцэрлэг, Хайрхан,
Эрдэнэмандал нутгийн зааг
48° 44' 19.330" 101° 37' 39.386"
15 Далтын хөтөл 48° 41' 16.243" 101° 36' 35.803"
16 Сөртийн уул 48° 39' 24.059" 101° 37' 20.902"
17 Алаг морьт уул 48° 35' 52.050" 101° 39' 58.020"
18 Цагаан чулуутын даваа 48° 31' 34.750" 101° 37' 57.445"
19 Саальтын гозон 48° 28' 58.937" 101° 36' 22.812"
Өлзийт баг
1 Шанд толгой 48° 27' 14.826" 101° 20' 36.860"
2 Адаг толгой 48° 27' 56.531" 101° 19' 09.957"

Хуудас 17
3 Олон овоо 48° 30' 33.795" 101° 19' 09.428"
4 Том улаан толгой 48° 32' 27.574" 101° 19' 57.580"
5 Юмжав толгой 48° 34' 07.640" 101° 21' 43.268"
6 Тэнүүн хангай 48° 33' 21.100" 101° 24' 04.142"
7 Цагаан толгой 48° 32' 46.946" 101° 25' 36.655"
8 Өндөр хайлааст 48° 30' 15.942" 101° 27' 35.909"
9 Ухаа толгой 48° 29' 41.511" 101° 23' 57.471"
10 Шанд толгой 48° 27' 14.826" 101° 20' 36.860"
Газрын гадарга.
Эрдэнэмандал сумын нутаг дэвсгэр нь монгол орны физик газар зүйн мужлалаар
Хангай-Хэнтийн уулархаг их мужийн Хангайн мужийн Хангайн гол нурууны тойрогт
хамрагдаж Идэр, Хануй, Чулуут голуудын хөндийд байрлана. Сумын эдэлбэр нутаг д.т.д.
1400-1700 м өндөрт орших ба хойноосоо урагш сунасан тахир хэлбэр дүрстэй.
Газрын гадаргын ерөнхий төрхийг ойт хээрийн шинж төрхийг агуулсан уулархаг
гадарга зонхилж дундаж өндөр нам бэсрэг уулс, тэдгээрийн хоорондох өргөн нарийн ам
хөндийнүүд бүрдүүлнэ. Сумын тариалангийн гол газар нь Балгасын талд төвлөрч цөөхөн
хэдэн талбай Өлөнт гол, Тээл багт байрлах ба тэдгээрийн ихэнхи нь тэгшивтэр гадаргатай.
Хүснэгт-3. Сумын гадаргын өндөржилтийн талбай
Д/д Өндөршилт /метр/ Талбайн хэмжээ /га/
Нийт талбайд эзлэх
хувь
1 1400-1500 32914.9 9,71
2 1500-1700 169610.5 50,05
3 1700-2000 113593.2 33,52
4 2000-2200 21829.2 6,44
5 2200-2500 927.3 0,27
Нийт 338875.1 100,0
Диаграмм-1. Гадаргын гипсометрийн зүсэлт

Хуудас 18
Сумын гадаргыг баруун хойнос, зүүн урагшаа зүсэлт хийж үзэхэд сумын төв нь
голын хөндийд нам дор газар байрласан, уулс нь урагшлах тутам өндөрссөн зүй тогтол
ажиглагдаж байна.
Зураг-3.

Хуудас 19
Байгаль-нутаг дэвсгэрийн цогцолбор нөхцлийн мужлал:
Нутаг дэвсгэрийг геологийн бүтэц, уур амьсгал, хотгор гүдгэр, ус зүй, хөрс ба
ургамшил, амьтны аймгийн хам бүрдлийн ялгаа, харилцан үйлчлэлийн ижил төстэй
нөхцлүүдээр нь мужилж, ашиглалтын үндсэн чиглэлийг тодорхойлох нь газрыг шинжлэх
ухааны үндэслэлтэй ашиглах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Улсын газар зохион байгуулалтын
ерөнхий төлөвлөгөөний хүрээнд монгол улсын нийт нутаг дэвсгэрийг 4 том мужийг
хүрээнд 31 тойргоор хувааж нөхцөл нөөцийг үнэлсэн байна. /Д.Даш, Ц.Бадам-УГЗБЕТ-
2002/
Зураг-4

Хуудас 20
Энэ үнэлгээгээр Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг дэвсгэр нь байгаль-
нутаг дэсгэрийн цогцолбор нөхцөлийн мужлалаар бүхэлдээ Хангайн бүсийн Орхон
Сэлэнгийн савын ойт хээрийн мужийн Орхон-Туулын савын бэсрэг уулс бүхий ойт
хээрийн тойрог, Хангайн нурууны єндєр уул, ойт хээр хосолсон мужийн Хангайн тэгш
өндөрлөгийн тойрогт багтаж байна. Уг нутаг нь Хангай бүсийн завсарын бэсрэг болон
өндөр уулынуулс, цав толгод, ухаа гүвээт тал, уулс хоорондын хотгорыг хамарна.
Гадаргын налуу:
Гадаргын налуужилтын хувьд тариалангийн аж ахуй эрхлэхэд тохиромжтой 0-5
градусын налуу бүхий газар нийт нутаг дэвсгэрийн 50,2 хувь, 5-7 градусын налуу бүхий
газар нийт нутаг дэвсгэрийн 35,22 хувийг тус тус эзэлж байна.
Хүснэгт-4. Гадаргын налуужилт
Д/д Гадарга налуу Талбайн хэмжээ /га/
Нийт талбайд эзлэх
хувь
1 0-3 градус 90260.48 26,64
2 3-5 градус 79849.75 23,56
3 5-7 градус 119353.49 35,22
4 7-11 градус 29422.04 8,68
5 11-дээш градус 19989.34 5,90
Нийт 338875.10 100,0
Диаграмм-2. Гадаргын налуужилтын эзлэх хувь
26,64%
23,56%35,22%
8,68%
5,9%
0-3 градус
3-5 градус
5-7 градус
7-11 градус
11-дээш градус

Хуудас 21
Зураг-5.
Гадаргын зүг зовхис:
Гадаргын зүг зовхисийг нутаг дэвсгэрийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөлтөнд
ашиглах бөгөөд сумын нутаг дэвсгэрийн 17.1 хувийг хойд зүг буюу 337.5-22.5 градусын
зүг зовхис, 15 хувийг урд зүг буюу 157.5-202.5 градусын зүг зовхис, 9.9 хувийг зүүн зүг
буюу 67.5-112.5 градусын зүг зовхис, 9,4 хувийг баруун зүг буюу 247.5-292.5 градусын зүг
зовхистой гадарга эзэлж байна.

Хуудас 22
Зураг-6.

Хуудас 23
Хүснэгт-5. Гадаргын зүг зовхис
Д/д Зүг зовхис Градус
Талбайн хэмжээ
/га/
1 Хойд 337.5-22.5 57849.8
2 Зүүн хойд 22.5-67.5 46413.5
3 Зүүн 67.5-112.5 33472.4
4 Зүүн урд 112.5-157.5 39397.6
5 Урд 157.5-202.5 50951.2
6 Баруун урд 202.5-247.5 38269
7 Баруун 247.5-292.5 31710.9
8 Баруун хойд 292.5-337.5 40810.6
Нийт 338875.1
Диаграмм-3. Гадаргын зүг зовхис, эзлэх хувиар
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
12.0
14.0
16.0
18.0
Хойд Зүүн
хойд
Зүүн Зүүн
урд
Урд Баруун
урд
Баруун Баруун
хойд
17,1%
13,7%
9,9%
11,6%
15,0%
11,3%
9,4%
12,0%

Хуудас 24
2.1. СУМЫН УУР АМЬСГАЛ
Сумын цаг уурын онцлогыг авч үзвэл эх газрын эрс тэс уур амьсгал ноёлно. Энд
хоногийн болон улирлын агаарын температурын хэлбэлзэл ихтэй, өвөлдөө хүйтэн, зундаа
сэрүүн. Олон жилийн дундажаар жилийн агаарын дундаж температур -0.50
С, хамгийн бага
үнэмлэхүй температур -430
С, хамгийн их үнэмлэхүй температур 370
С байна. Хамгийн их
хүйтэн 5 өдрийн дундаж температур -340
С.
Хүснэгт-6. Агаарын жилийн дундаж температур, о
С1
Станц
Сарууд Жилийн
дундажI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Эрдэнэ-
мандал
-18.3 -15.1 -7.9 1.1 8.8 13.7 15.1 13.2 7.4 -0.3 -9.5 -16.2 -0.7
Диаграмм-4. Сумын агаарын жилийн дундаж температур, сараар
Хүснэгт-7. Сумын агаарын олон жилийн дундаж температур, о
С2
Он 2011 он 2012 он 2013 он 2014 он ОЖД
Эрдэнэмандал сум -0,4 -1,1 0,4 0,8 -0,07
Диаграмм-5. Сумын агаарын олон жилийн дундаж температур
1
1212.mn Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан
2
Архангай аймгийн статистикийн эмхтгэл, 2014 он
-18.3
-15.1
-7.9
1.1
8.8
13.7
15.1
13.2
7.4
-0.3
-9.5
-16.2
-0.7
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ЖД
Температур,°С
Сар
-0.4
-1.1
0.4
0.8
-0.07
-1.5
-1
-0.5
0
0.5
1
2011 он 2012 он 2013 он 2014 он ОЖД

Хуудас 25
Зураг-7.
Агаарын жилийн дундаж харьцангуй чийгшил 65%. Олон жилийн дундаж жилд
унах хур тунадасны хэмжээ 315 мм ба үүнээс 95% нь дулааны улиралд унадаг. Хоногт
унах хамгийн их тунадас 49 мм болно.

Хуудас 26
Жилийн хур тунадасны нийлбэр 294.5 мм дээш ба түүний ихэнх нь IY-X саруудад
хур борооны хэлбэрээр унаж дундажаар 284.6 мм хүрдэг байна.
Эндээс харахад тус сумын хувьд агаарын температур, чийгийн хангамж муугүй
болох нь харагдаж байна /Зураг-8/.
Зураг-8.

Хуудас 27
Диаграмм-6. Сумын олон жилийн хур тунадасны үзүүлэлт3
Өвлийн улиралд цасан бүрхүүлийн дундаж зузаан 25 см-ээс хэтэрдэггүй ба 11
дүгээр сарын сүүлчээс 1 дүгээр сар хүртэл тогтвортой цасан бүрхүүлтэй байдаг. Салхины
зонхилох чиглэл баруун хойд болон баруунаас байх ба олон жилийн дундаж хурд 2.4 м/с
байна.
Эрдэнэмандал сум нь салхины хүч багатай бөгөөд олон жилийн дунджаар 2,0-3,7
м/с хурдтай салхитай байна /Зураг-9/.
Хүснэгт-8. Сумын ОЖД салхины хурд, м/с
Станц
Сарууд
ОЖД
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Эрдэнэ-
мандал
2.1 2.4 3.0 3.7 3.4 2.6 2.0 2.1 2.5 2.8 2.6 2.2 2.6
Диаграмм-7.
3
Архангай аймгийн статистикийн эмхтгэл, 2014 он
243 250.7
406.8
227.8
282.1
113
94 96 81 96
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
2011 он 2012 он 2013 он 2014 он ОЖД
Хур тунадасны хэмжээ,
мм
Хур тунадастай өдрийн
тоо, хоног

Хуудас 28
Зураг-9.
Хануй, Хүнүй зэрэг голын сав нутагт жилийн дундаж температур 0-2 градус хүртэл
хүйтэн байдаг. Эрдэнэмандал сум нь хуурай сэрүүн мужид хамрагдана. Энэ мужид
нутгийн далайн төвшинээс дээших 1500-1700 метрийн бүх нутаг хамаарна.Энд
чийгшилийн хүрэлцээ дутагдалтай байдаг.Тус сумын тариалангийн газар нь Хануй голын
хөндийд байрлах тул усан хангамжын асуудлаа дээрх голоос шийдэх боломжтой.

Хуудас 29
 1 дүгээр сарын дундаж температур нь -18,2 градус
 7 дугаар сарын температур +20 градус
 Агаарын үнэмлэхүй дулаан +35+43 градус дулаан, хамгийн хүйтэн нь -30-35 градус
хүрдэг.
 5 дугаар сарын сүүлийн арав хоногоос 9 дүгээр сарын 2 дугаар арав хоног хүртэлх
хугацаанд хоногийн дундаж температур нь +10 градус байдаг.
 Жилийн дундаж салхины хурд 3 мс
 Жилийн хур тунадасны хэмжээ 193.5 мм
Сумын хөрсний гадарга дээрх олон жилийн дундаж температур нь өвлийн 1, 2 дугаар сард
-20,8о
С, хамгийн дулаан нь 7 дугаар сард +19,1о
С байгаа нь температурын зөрүү төдийлэн
их бишийг харуулж байна. Энэ нь хадлан, бэлчээр болон таримал ургамлын ургалтанд
сайнаар нөлөөлж байна.
Хүснэгт-9.Хөрсний гадарга дээрх олон жилийн дундаж температур, 0
С
Станц
Сарууд
ОЖД
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Эрдэнэ-
мандал
-20.8 -20.8 -6.9 3.4 12.8 18.7 19.1 17.2 10.3 0.5 -10.6 -18.1 0.4
Диаграмм-8.

Хуудас 30
2.2. ХӨРС, ХӨРСӨН БҮРХЭВЧ
Сумын хөрсний чулуулаг:
Эрдэнэмандал сум нь хотгор, гүдгэрийн олон хэв шинжтэй учраас түүнтэй уялдаж
сэвсгэр хурдасны төрөл, тэдгээрийн тархалт, зузаан, геотехникийн үндсэн хэв шинж нь
өөр өөр байна.
Зураг-10.

Хуудас 31
Хүснэгт-10. Сумын хөрс үүсгэгч эх чулуулаг, талбайгаар
Д/д Код Хөрс үүсгэгч эх чулуулаг Талбайн хэмжээ /га/
1 801 Аллювийн хурдас 20924.5
2 802 Делювийн хурдас 68687.4
3 803 Аллюви, делювийн хурдас 9828.2
4 804 Элюви-делювийн хурдас 226497.2
5 809 Эоловийн хурдас 1321.1
6 810 Нуурын хурдас 11616.6
Нийт 338875.1
Сумын хөрсний хэв шинж :
Сумын хөрсөн бүрхэвчийн хувьд сумын нийт нутаг дэвсгэрийн 65,1 хувийг уулын
хөрс, 12,4 хувийг хүрэн, хар хүрэн хөрс, 11 хувийг нугын хөрс, 11,2 хувийг аллювийн
хөрс, 0,4 хувийг элсэн хөрс эзэлж байна.
Хүснэгт-11. Эрдэнэмандал сумын хөрсний талбай, га
Д/д
Хөрсний
код
Хөрсний нэр
Талбайн
хэмжээ
/га/
Нийт
талбайд
эзлэх хувь
1 1203 Уулын тайгын цэвдэгт-чандруувтар хөрс 40380.12 11,92
2 1207 Уулын тайгын чандруулаг хөрс 10952.92 3,23
3 1209 Уулын тайгын ширэгт бүдүүн ялзмагт хөрс 795.42 0,23
4 1210 Уулын ширэгт тайгын чандруулаг хөрс 45.01 0,01
5 1214 Уулын ойн ширэгт бараан хөрс 1928.85 0,57
6 1215 Уулын ойн нугархаг бараан хөрс 15742.56 4,65
7 1216 Уулын ойн үлдмэл хээрийн шинжтэй бараан хөрс 15258.11 4,50
8 1501 Уулын хар хүрэн хөрс 96235.67 28,40
9 1502 Уулын хүрэн хөрс 39204.06 11,57
10 2101 Ердийн хар шороон хөрс /карбонатлаг биш/ 2415.32 0,71
11 2106 Нугын хүрэн хөрс 13399.00 3,95
12 2201 Хүрэн шороон хөрс 29366.57 8,67
13 2202 Хар хүрэн хөрс 7077.61 2,09
14 2203 Жинхэнэ хүрэн хөрс 3015.49 0,89
15 3101 Нугын ердийн хөрс 14361.49 4,24
16 3105
Нугат-намгийн бүдүүн ялзмагт глейт хөрс /Нугат
намгийн ялзмагт хөрс/ 9497.59 2,80
17 3201 Аллювийн нуга- намгийн хөрс 8556.50 2,52
18 3204 Аллювийн нуга-намгийн глейт хөрс 15232.35 4,49
19 3206 Аллювийн нугын хөрс 5692.20 1,68
20 3210 Аллювийн нугын хээршсэн хөрс 8397.12 2,48
21 3405 Сулавтар бэхжсэн элсэн хөрс 1321.11 0,39
Нийт 338875.10
100
1

Хуудас 32
Зураг-11.
Аллювийн нуга-намгийн хөрс: Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт
8556,5 га буюу нутаг дэвсгэрийн 2,52 хувийг эзлэн тархсан байна. Хөрс нь шим тэжээлийн
бодисоор харьцангуй баялаг, байгалийн үржил шимээр сайн, чийг ихтэй, гагцхүү дулааны
горимын хувьд тааламж муутай юм. Ялзмагийн хуримтлал өнгөн давхаргын доод үед 4-

Хуудас 33
12% байх ба гүн рүүгээ алгуур багасч хагас метрийн гүнд 2-6%-ийн ялзмагтай байна.
Ширхэгийн бүрэлдэхүүний хувьд хөнгөн ба дунд, хүнд шавранцар хөрс зонхилно.
Хөрсний өнгөн хэсгийн 0-20см үе дэх ялзмагийн нөөц 160-170 т/га, нийт азотын нөөц 10-
12 т/га, фосфорын нөөц 3.5-4.2 т/га, калийн нөөц 25-32 т/га байдаг бол 0-50см зузаан үед
агуулагдах эдгээр бодис тус бүрийн нөөц 270-325 т/га, 19-20 т/га, 11-12 т/га, 98-123 т/га
байна (Убугунов, Убугунова, Баатар, 1994, 1998).
Эндээс үзэхэд ургамалд ашигтай шимт бодисын нийт нөөц хангалттай бөгөөд түүнээс
ургамалд хялбар шимэгдэх хөдөлгөөнт хэлбэрийн эдементүүдийн эзлэх хувь бага,
ялангуяа хөдөлгөөнт азот, калийн дутагдал ургамлын ургалтын бүх хугацаанд дутагдалтай
байна. Ийм хэв шинжийн хөрсөнд эрдэс бордоог /NPK/ зохистой тун хэмжээгээр
хэрэглэсэн тохиолдолд хадлангийн гарцыг эрс нэмэгдүүлэх боломжтой юм.
Аллювийн нугын хөрс: Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт 5692,2 га
буюу нутаг дэвсгэрийн 1,68хувийг эзлэн тархсан байна. Хөрс нь дулаан хангамжийн хувьд
намгийн хөрснөөс хавьгүй илүү, зуны туршид хангалттай сайн халдаг бөгөөд энэ нь
түүний ус чийгийн горимд нөлөөлдөг. Чийг, дулааны хангамж тэгш хүрэлцээтэй учир
ургамлын үлдэгдэл задарч ялзмагжих үйл явц эрчимтэй явагддаг. Аллювийн нугын хөрс
нь байгалийн үржил шимээр өндөр, шим тэжээлийн бодис болон ялзмагийн нөөц арвинтай
бөгөөд 0-20см үе дэх ялзмагийн нөөц 144-241т/га, нийт азотын нөөц 10-15 т/га, фосфорын
нөөц 3.3-4.4 т/га, калийн нөөц 40-49 т/га хүрдэг бол 0-50см зузаан үед агуулагдах эдгээр
бодис тус бүрийн нөөц 285-322 т/га, 19-21 т/га, 8.5-10.5 т/га, 111-131 т/га байна (Убугунов,
Убугунова, Баатар, 1994, 1998). Шим тэжээлийн бодис ерөнхийдөө их боловч түүнээс
ургамалд хялбар шимэгдэхүйц хөдөлгөөнт элементүүдийн нөөц нь аллювийн намгийн
хөрснөөс өндөр байна. Уг хөрсийг азот, фосфорын бордоогоор бордвол ургац нэмэгдүүлэх
сайн талтай.
Жинхэнэ хүрэн хөрс: Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт 3015,49 га
буюу нутаг дэвсгэрийн 0,89 хувийг эзлэн тархсан байна. Хөрсний ялзмагт үе давхаргын
зузаан дунджаар 16 см, ялзмагийн хэмжээ нь 3%-иас хэтрэх нь бараг үгүй бөгөөд
агрохимийн шинж, байгалийн үржил шимээр хар хүрэн хөрсийг гүйцэхгүй. Хөрсний дээд
0-20 см үе дэх ялзмагийн нөөц 40-60т/га, азотын нөөц 4-5 т/га, хөдөлгөөнт азотын нөөц 50-
70 кг/га, ургамалд ашигладах боломжтой фосфорын нөөц 50-200 кг/га, кали 200-400 кг/га,
харин 0-50 см үе дэх ялзмагийн нөөц 80-110т/га хүрнэ. Хүрэн хөрстэй газар голчлон
бэлчээрт ашиглагдах боловч хадлан, тариалангийн зориулалтаар ашиглах явдал бага бий.
Нугийн хүрэн хөрс:Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт 13399,0 га буюу
нутаг дэвсгэрийн 3,95 хувийг эзлэн тархсан байна. Хөрсний ялзмаг хуримтлалын А үе
давхарга нь бараан саарал өнгөтэй, бөөмөрхөг бүтэцтэй, дээд хэсэг нь заримдаа ургамлын

Хуудас 34
үндэсээр барьцалдаж нягт ширэгжсэн, зузаан нь 8-45 см байдаг. Нугын хүрэн хөрс нь
үргэлж карбонаттай байдаг ч карбонатын хуримтлалын хэмжээ, илрэх байдал нь харилцан
адилгүй байна. Хөрсний профильд хялбар уусах давс ямар нэг хэмжээгээр (0.1-0.3%)
агуулагдаж, ихэнхидээ сулавтар хужирлаг шинжтэй байх боловч заримдаа давсжилтийн
хэмжээ нь дунд зэрэг буюу их (0.4-0.5%) түвшинд хүрдэг. Энэ хэв шинжийн хөрс нь
голдуу хотос хонхор нам дор газраар байрлах тул гадаргын урсацын усаар байнга
чийглэгдэж байдаг байна.
Уулын ойн үлдмэл хээрийн шинжтэй бараан хөрс: Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын
нутаг дэвсгэрт 15258,11 га буюу нутаг дэвсгэрийн 4.5 хувийг эзлэн тархсан бөгөөд уулын
бэл хормойгоор делюв-пролювийн үйл явцын нөлөөгөөр үүсэж тогтсон байна. Хөрсний
ялзмагт үе давхарга нь 50 см зузаан байх ба ялзмагийн агууламжаар 8%, хөрсний бүх үе
давхарга нь сайн ялзмагтсан, сулавтар хүчиллэг орчинтой, доороо карбонатын
хуримтлалтай учир шүлтлэг орчинтой байна.
Уулын ойн ширэгт бараан хөрс:Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт
1928,85 га буюу нутаг дэвсгэрийн 0,57 хувийг эзлэн тархсан ба ойн бүсийн доод захаар
тархсан байдаг. Хөрсний шинж төрх нь олон янз бөгөөд заримдаа хээрийн хөрстэй адил
нунтаг карбонатын хуримтлалтай, нугын хөрсний глейрхэг шинжийг хадгалсан, мөн
дарагдмал хөрсний үетэй ч байдаг. Ойн ширэгт бараан хөрс нь голдуу дундаж өндөр
уулсын ар хажуугаар 850-1700м –ийн үнэмлэхүй өндөрт, Хангайн нурууны захын уулст
1800-2000 м-ийн өндөрт шинэс, шинэс-хус, шинэс-нарс, шинэс-нарс-хус, хус, хус-улиасан
ойд тогтворжино.
Уулын хар хүрэн хөрс: Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт 96235,67 га
буюу нутаг дэвсгэрийн 28,4 хувийг эзлэн тархсан байна. Хөрс нь нунтаг карбонатын
хэвийн хуримтлалтай, ялзмагт үе давхаргын зузаан нь дунджаар 16 см, 3.5-5.0%ийн
агууламжтай. Байгалийн үржил шимээр сайн, өвслөг ургамлын бүрхэц 50-70 % хүрнэ.
Хөрсний дээд талын 0-20 см үед ялзмагийн нөөц 70-90 т/га , нийт азотын хэмжээ 6-7т/га
орчим байна. Ийм хөрстэй газрыг жилийн турш бэлчээрт ашиглахаас гадна зраим
тохиолдолд хадлан авч болно.
Хар хүрэн хөрс: Энэ хэв шинжийн хөрс нь сумын нутаг дэвсгэрт 7077,61 га буюу
нутаг дэвсгэрийн 2.09 хувийг эзлэн тархсан байна. Хөрс нь алаг өвс-үетэнт хуурай
хээрийн ургамалжилтийн доор тогтворжих бөгөөд өвслөг ургамлын бүрхэц 50-80%-ийг
эзэлнэ. Чийг багатай, хөнгөн механик бүрэлдэхүүнтэй учир улирлын цэвдэг нь мөсгүй
байдаг онцлогтой. Ялзмагт давхаргын зузаан нь дунджаар 23 см, ялзмагийн агууламж байг
учраас шингээх багтаамжийн хэмжээ их биш, шингээгдсэн сууриудын нийлбэр хөнгөн
шавранцар хөрсөнд 100гр-д 16-26 мг-экв, элсэнцэр ба элсэн хөрсөнд 6-16 мг-экв байна.

Хуудас 35
Энэ хөрс нь агрохимийн шинжээр харьцангуй сайн, шим тэжээлийн элементийн агууламж
хангалттай тул газар тариалангийн зориулалтаар ашиглахад тохиромжтой. Хөрсний дээд
0-20 см үе дэх ялзмагийн нөөц 60-80 т/га, нийт азотын нөөц 5-6 т/га, хөдөлгөөнт азотын
нөөц 80-100 кг/га, ургамалд ашигтай фосфорын нөөц 100-250кг/га, хөдөлгөөнт калийн
нөөц 250-450 кг/га байгаа нь хөрсний үржил шимээр өндөр үзүүлэлттэйд орно.
Сумын хөрсний механик бүрэлдэхүүн:
Хөрсний механик бүрэлдэхүүнээр Эрдэнэмандал сумын нутаг дэвсгэрийн 56,8
хувийг хөнгөн шавранцар хөрс, 11,9 хувийг хүнд шавранцар, 29,5 хувийг дунд
шавранцар, 1,8 хувийг элсэнцэр хөрс эзлэн тархсан байна.
Хүснэгт-12. Эрдэнэмандал сумын хөрсний механик бүрэлдэхүүн талбай, га
Д/д Код Төрөл
/га
Нийт нутаг
дэвсгэрт эзлэх
хувь
1 63 Хүнд шавранцар 40380.1 11.9
2 64 Хөнгөн шавранцар 192500.4 56.8
3 65 Дунд шавранцар 99901.6 29.5
4 66 Элсэнцэр 6093.0 1.8
Нийт 338875.1 100

Хуудас 36
Зураг-12.

Хуудас 37
2.3. УРГАМАЛЖИЛТ
Сумын ургамлын экологийн хэв шинж:
Эрдэнэмандал сумын гадарга нь өөр хоорондоо ялгаа бүхий ландшафттай бөгөөд
нийт нутаг дэвсгэрийн 47.6 хувийг дундаж өндөр ба нам бэсрэг уул ургамал, 17.2 хувийг
бүс дундын голын хөндийн ургамал, 14.6 хувийг тал хээрийн ургамал, 3,4 хувийг Нам
бэсрэг уулсын хоорондох нуга хөндийн ургамал тархсан байна.
Хүснэгт-13. Сумын ургамалын экологийн хэв шинж
Д/д Экологийн төрөл
/га/
Нийт нутаг
дэвсгэрт эзлэх
хувь
1 Дундаж өндөр болон нам, бэсрэг уулсын ургамал 161307.0 47,6
2
Нам бэсрэг уулсын хоорондох нуга хөндийн
ургамал 11585.5
3,4
3
Бүс дундын голын хөндий, нам хотосын нугын
ургамал 58296.6
17,2
4 Тал хээрийн ургамал 49341.2 14,6
5 Ой 57699.9 17,0
6 Нуур 645.0 0,2
Нийт 338875.1 100
Диаграмм-9 Эрдэнэмандал сумын ургамлын экологийн хэв шинж, эзлэх хувиар
47.6%
3.4%
17.2%
14.6%
17%
0.2%
Дундаж өндөр болон нам,
бэсрэг уулсын ургамал
Нам бэсрэг уулсын
хоорондох нуга хөндийн
ургамал
Бүс дундын голын хөндий,
нам хотосын нугын ургамал
Тал хээрийн ургамал
Ой
Нуур

Хуудас 38
Зураг-13.

Хуудас 39
Сумын ургамалжилт, төрөл:
Сумын нутаг дэвсгэрийн 17.2 хувийг ой, нуурын талбай, үлдэх 82,8 хувийг бэлчээр
эзэлж байна.
Зураг-14.

Хуудас 40
Хүснэгт-14. Сумын бэлчээрийн ургамалын анги, төрөл зүйл
Зураг
дээрхи
индекс
Ангилалын
шифр
Бэлчээр хадлангийн анги, бүлэг төрөл, төрлүүдийн нэр
Талбайн
хэмжээ /га/
У Дундаж өндөр болон нам, бэсрэг уулын бэлчээр
У-II
Анги: Уулын хар хүрэн ба нугын улирлын цэвдэгт хар
шороон хөрстэй нугархаг хээр
У-II-2 Бүлэн төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
14 У-II-2-2 Ботууль- алаг өвст- улалжит 15223.5
18 У-II-2-6 Үетэн - алаг өвст 15430.1
У-III
Анги: Уулын сул хөгжилтэй хар хүрэн ба хар шороон
хөрстэй нугархаг хээрийн сийрэг ургамалтай чулуурхаг
бэлчээр
У-III-1 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
28 У-III-1-1 Жижиг дэгнүүлт үетэн - алаг өвст 38750.7
29 У-III-1-2 Ботууль - алаг өвст 26.2
У-IV
Анги: Уулын хүрэн заримдаа хар хүрэн хөрстэй хуурай
хээрийн бэлчээр
У-IV-2 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
32 У-IV-2-1 Ботууль - алаг өвст 19751.1
33 У-IV-2-2 Ботууль -хялганат 10611.8
40 У-IV-2-9 Хялгана - хазаар өвст 1271.3
42 У-IV-2-11 Жижиг дэгнүүлт үетэн - алаг өвст 56472.6
45 У-IV-2-14 Хазаар өвс -хялганат 1281.9
У-V
Анги: Уулын сул хөгжилтэй хүрэн, цайвар хүрэн хөрстэй
сийрэг ургамалтай чулуурхаг хээр
У-V-1 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
48 У-V-1-1 Ботууль - алаг өвс - агьт 205.4
49 У-V-1-2 Жижиг дэгнүүлт үетэн - алаг өвс - агьт 538.2
50 У-V-1-3 Хялгана - алаг өвст 1744.2
УХ Нам бэсрэг уулсын хоорондох нуга хөндий
УХ-II
Анги: Уулсын хоорондох хөндийн гүндээ цэвдэгтэй хар
шороон ба хар хүрэн хөрстэй уулын нуга
УХ-II-1 Бүлэг төрөл: Үндэслэг ишт үетэнт
82 УХ-II-1-1 Үетэн - алаг өвст 3465.4
83 УХ-II-1-2 Хиагт, Хиаг - алаг өвст 4642.1
84 УХ-II-1-3 Өлөнгөт, Өлөнгө - алаг өвст 751.9
УХ-II-2 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
85 УХ-II-2-1 Үетэн - улалж - алаг өвст 2352.5
86 УХ-II-2-2 Улаан толгой - улалж - алаг өвст 373.5
Х Тал хээрийн бэлчээр
X-I
Анги: Тэгшивтэр болон нугачаат хөндийн шавранцар
хүрэн хөрстэй хээр
X-I-1 Бүлэг төрөл: Үндэслэг ишт үетэнт
98 X-I-1-1 Хиагт, Хиаг-алаг өвст 1267.3
Х-I-2 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
102 Х-I-2-1 Ботууль-жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг өвст 1142.2
103 Х-I-2-2 Ботууль-хялганат, хялгана-ботуульт 3946.0
104 Х-I-2-3 Хялгана-жижиг дэгнүүлт үетэнт 1724.3
105 Х-I-2-4 Хялгана-хиагт 2175.0
106 Х-I-2-5 Хялгана-хазаарт 16963.0
110 Х-I-2-9 Хялганат, хялгана-алаг өвст 8917.6
111 Х-I-2-10 Хялгана-зүр өвст 774.9

Хуудас 41
112 Х-I-2-11 Жижиг дэгнүүлт үетэнт 903.1
Х-II
Анги: Тэгшивтэр хөндийн элсэнцэр хүрэн хөрстэй хээрийн
бэлчээр
Х-II-2 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
130 Х-II-2-9 Хазаар өвс- хиагт 3104.4
132 Х-II-2-11 Хазаар өвс- хялганат 6923.7
X-III
Анги: Довцог бөөрөг элсний сул бэхэжсэн хөрст хуурай
хээр
X-III-1 Бүлэг төрөл: Үндэслэг ишт үетэнт
137 X-III-1-1 Хиаг- үетэнт, Хиаг -алаг өвс-агьт/шавагт/ 1499.7
H Бүс дундын голын хөндий, нам хотосын нугын бэлчээр
H-I
Анги: Голын хөндий нуурын захын аллювийн нугат
намгийн хөрстэй нуга намгийн бэлчээр
H-I-1 Бүлэг төрөл: Үндэслэг ишт үетэнт
H-I-2 Бүлэг төрөл: Улалжит
195 H-I-2-2 Улалж-үетэнт 69.0
197 H-I-2-4 Улалж-алаг өвст 12191.9
H-II
Анги: Аллювийн нугын болон хээржсэн нугын үелсэн
сулавтар хөгжилтэй хөрстэй татамын нуга
H-II-1 Бүлэг төрөл: Үндэслэг ишт үетэнт
200 H-II-1-3 Хиагт, Хиаг-алаг өвст 2264.9
H-II-2 Бүлэг төрөл: Дэгнүүлт үетэнт
202 H-II-2-2 Үетэн-цахилдаг - алаг өвст 11253.6
204 H-II-2-4 Улаан толгой-алаг өвст 5324.1
205 H-II-2-5 Үетэн-алаг өвст хээржсэн нуга 978.9
H-II-4 Бүлэг төрөл: Улалжит
208 H-II-4-1 Улалж-үетэн-алаг өвст 26214.3
Сумын бэлчээрийн ургамалжилтийн төрх байдал, доройтол:
Сумын нийт нутаг дэвсгэрийн 41.2 хувийг чулуутай бэлчээр, 28.4 хувийг цэвэр
бэлчээр, голын эргээр довонтой бэлчээр, сөөгтэй бэлчээр Идэр-Улаан багийн урд хэсгээр
1.7 хувийг эзлэн тархсан байна.
Хүснэгт-15. Сумын бэлчээрийн төлөв байдал, талбайгаар
Д/д Хэв шинж
/га/
Эзлэх хувь
1 Нуур 645.0 0.2
2 Ой 57699.9 17.0
3 Цэвэр бэлчээр 96221.8 28.4
4 Чулуутай бэлчээр 139544.3 41.2
5 Сөөгтэй бэлчээр 5854.9 1.7
6 Довонтой бэлчээр 38909.2 11.5
Нийт 338875.1 100.0
Сумын аж ахуйн үндсэн чиглэл нь уламжлалт мал аж ахуй зонхилдог бөгөөд
бэлчээрийн даац 1,9-12,7 дахин хэтэрсэн байгаа нь бэлчээрийн талхлагдалыг нэмэгдүүлж
байна. Тээл, Өлзийт, Эрдэнэ-Уул багуудын голын хөндийн, нам хотосийн нугийн бэлчээр
их талхлагдсан байна. Мөн Идэр-Улаан, Өлзийт, Хан-Өндөр багуудийн голын хөндийн,

Хуудас 42
нам хотосийн нугийн бэлчээр дунд зэрэг талхлагдсан, Хан-Өндөр багийн довонтой
бэлчээр сул талхлагдсан байна.
Ерөнхийдөө голын хөндийн нугын бэлчээр болон сумын төвийн бэлчээр нэлэнхүйдээ
талхлагдалд маш их орсон байна.
Тээл, Эрдэнэ-Уул, Алаг-Уул, Идэр-Улаан багуудын бэлчээр хортон мэрэгчдэд
нилээдгүй өртсөн байна.
Зураг-15

Хуудас 43
Хүснэгт-16. Нөлөөлөлд өртсөн бэлчээрийн талбайгаар
№ Нөлөөлөлд орсон Талбайнхэмжээ /га/ Эзлэх хувь
1 Доройтолд ороогүй бэлчээр 147459,7 52,5
2 Доройтолд орсон бэлчээр 133071,4 47,5
Үүнээс Их талхлагдсан 11838.5 4,2
Дунд зэрэг талхлагдсан 12588.0 4,5
Бага талхлагдсан 2435.1 0,9
Хортон мэрэгчидтэй 106209.8 37,9
Нийт 280531,1 100
Зураг-16.

Хуудас 44
2.4. ОЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ
Сумын ойн төлөв байдал: Эрдэнэмандал сумын нутаг дэвсгэрийн 19,3 хувийг ой
эзлэх бөгөөд үүнээс ойгоор бүрхэгдсэн талбай 57622.8 га буюу нийт ойн сан бүхий газрын
87 хувийг эзэлж байна.
Зураг-17.

Хуудас 45
Хүснэгт-17. Сумын ойн төлөв байдал, талбайгаар
Д/д Ойн төлөв байдал Талбайн хэмжээ /га/
Нийт ойн талбайд
эзлэх хувь
Ойгоор бүрхэгдсэн
1 Ой 59113,3 90,02
Ойгоор бүрхэгдээгүй
2 Ойжих талбай 1206,7 1,84
3 Таг царам 203,9 0,31
4 Торлог 467,1 0,71
5 Цагаан энгэр 1414,4 2,15
6 Мод үржүүлэх газар 3,7 0,01
7 Хортонд идэгдсэн 824,1 1,25
8 Мод бэлтгэсэн талбай 464,0 0,71
9 Шатсан ой 1972,1 3,00
Нийт 65669,3 100,0

Хуудас 46
2.5. ГАДАРГЫН БОЛОН ГҮНИЙ УСНЫ НӨӨЦ
Гадаргын усны нөөц:
Эрдэнэмандал сум нь нийт 81 булаг, 67 худаг, 26 том, жижиг нууруудтай 28 голтой
бөгөөд эдгээрээс Хануйн гол, Уртын гол, Тээлийн гол, Дунд цүүрийн гол, Урд шивэртийн
гэх мэт томоохон голуудтай. Тус суманд 3 рашаантай.
Хүснэгт-19. Сумын уст цэгийн тоо
Багийн нэр Булаг Худаг Гол Нуур
Тээл 11 12 4 5
Идэр-Улаан 18 14 8 8
Алаг-Уул 27 8 6 4
Хан-Өндөр 10 12 5 4
Эрдэнэ-Уул 15 15 4 5
Өлзийт 6 1
Нийт 81 67 28 26
Хүснэгт -20. Сумын гол, горхийн судалгаа4
№ Гол Цутгал гол
Голын
дундаж
өргөн
Голын
урт,км
Голын
дундаж
гүн,м
Урсац
мі/сек
Тайлбар
1 Хануй гол Сэлэнгэ 20 0,5 11 Урсац сайн
4 Ар хужиртын шуудуу Хануй 2 0,3 0,8
Бэлрүүгээ
урсацгүй
9
Цагаан нуурын
хоолой
Хануй 1,5 0,2 0,04 Устай
10 Нарийн өлөнтийн гол Бүрд 1 0,15 0,035 Урсац сайн
11 Урт шивэрт горхи Хүнүй 1,9 0,5 0,025 Устай
12 УУ булгийн горхи Хунүй 2 0,4 Устай
13 Цоргийн гол Хүнүй 2,3 0,45 Устай
14 Хүнүйн гол Сэлэнгэ 3,5 0,6 Урсац сайн
15 Таргилын шуудуу Тал булаг 1,5 35 Устай
17 Бага халзангийн гол Хүнүй 1,5 0,3 0,005 устай
19 Дунд эхтийн шуудуу Хүнүй 1,2 0,4 0,005
3-4 км
урсаад
тасарна
25 Могойн шуудуу Цорго 1,1 0,01 0,1
Бэлрүүгээ
урсацгүй
26 Хар бухын шуудуу Хүнүй 0,2
Бэлрүүгээ
урсацгүй
27 Зүүн цүүрийн гол Хануй 5 0,3 2,2 Урсац сайн
29 Тасга шуудуу
Зүүн цүүрийн
гол
байнга
30 Могойн шуудуу
Зүүн цүүрийн
гол
байнга
33 Дунд цүүр Хануй 1 2,5 0,4 хуурай
34 Баруун цүүр Хануй 2,5 9 2,5 хуурай
35 Бүрд Баруун цүүр 0,8 1 0,2 хуурай
36 Ороох Баруун цүүр 2,5 8,8 0,5 4 улиралд
4
Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын 2011 оны голуудын бүртгэл

Хуудас 47
37 Зулзгант Ороох 1,5 5 0,2 хуурай
38 Нарийний Баруун цүүр 3 7 0,4 хуурай
39 Нарийний харз Баруун цүүр 1,5 4 0,3 4 улиралд
40 Байшинтийн шуудуй Баруун цүүр 1,2 1,5 0,3 зун
41 Шар даваа горхи Баруун цүүр 3 8,5 0,4 хуурай
42 Их улааны дээд горхи Их улаан харз 1,5 1 0,4 хуурай
43 Их улааны булаг Хануй 1,2 3,8 0,4 4 улиралд
44 Усны газар Хануй 1,3 2,3 0,2 4 улиралд
45 Цагаан чулуут Хануй 4,5 11,9 0,35 4 улиралд
50 Бага булгийн шуудуу Хана 1,4 3,2 0,45 байнга
51 Шар жалгын шуудуу Хана 1,9 4,5 0,35 байнга
52 Чаргайтын гол Их нуур 1,8 7 0,5 байнга
53 Асга түрүү шуудуу Дүнгэндэг 1,4 6,2 0,45 байнга
54
Довжир цоорхой
шуудуу
Урт 0,6 3 0,55 байнга
55 Ханын шуудуу Асга түрүү 1,4 6,6 0,3 байнга
56 Тахилт шуудуу Их нуур 1,8 4,8 0,35 байнга
Хүснэгт -21. Сумын худгийн судалгаа5
№ Худгийн нэр
Эзэмшигчийн
нэр
Гаргасан
огноо
Ашиглалт Тайлбар
1 Билүүтийн доод худаг Жагар
Хавар намар, өвлийн
улиралд ашиглана.
ажиллаж
байгаа
2 Билүүтийн дээд худаг Х. Эрдэнэбаатар
ажиллаж
байгаа
3 Тээлийн дээд эхний Ч. Өлзийбат
ажиллаж
байгаа
4
Тээлийн худаг /мод
үржүүлэг/
Ц. Мягмарсүрэн
Жилийн 4-н улиралд
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
5 Дааган жалгын Д. Гантөр
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
6 Сөртийн Д. Гантөр 2009
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
7 Ганц модны Ч. Дагва
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
8 Булгийн амны Д. Сүхбаатар 2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
9 Хөөсгөлийн Чойжоо
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
10 Цагаан худаг Санж
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
11 Хойд худаг Ганбаатар 2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
12 Доод худаг Гэлэгжамц
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
13 Эмнэлэгийн худаг Эмнэлэг 2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
14 Сургуулийн Сургууль
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
15 Заводын худаг П. Итгэлт
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
5
Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын 2011 оны худгийн бүртгэл

Хуудас 48
16 Хэцийн худаг Д. Ганбат
Хавар, зун, намар
ашиглана.
Эвдэрсэн
17 Өлийн худаг Ч. Батсуурь 2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
18 Цахилдагийн худаг Д. Эрдэнэ-Очир 1992
ашиглана.
Эвдэрсэн
19 Цохион дөрөлж Д. Ганзориг
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
20 Худгийн булаг Д. Алтансүх 2007
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
21 Бор хөндий Б. Лхагважав 1980
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
22 Цоорхой
Д.
Амгаланбаатар
2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
23 Олон цохио Б. Агваанбаяр 2003
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
24 Ухаа Б. Галбадрах 2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
25 Хөх чулуу Ц. Энхбат 2010
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
26 Асга түрүү Б. Нямдорж 2009
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
27 Их халзан Ц. Цохио
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
28
Баартын ам /шүрэн
овоо/
Ням-Осор
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
29 Баатархүү Баатархүү
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
30 Ороох Д.Бямбасүх
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
31 Шар хад Б.Баярсайхан
ажиллаж
байгаа
32 Дунд цүүрийн ам Н.Болдбаатар
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
33 Ар булаг Б.Энхтайван
ажиллаж
байгаа
34 Цагаан хөндий Б.Сандагсүрэн
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
35 Ямаат Ч.Мандахбаяр
ажиллаж
байгаа
36 Дэл Б.Галсайхан
ажиллаж
байгаа
37 Тасга, хад толгой Р.Түмэндэмбэрэл
ажиллаж
байгаа
38 Жанын С.Дамбий 2003
ажиллаж
байгаа
39 Тээлийн О.Дашчойнхор 2007
ажиллаж
байгаа
40 Алтан булаг Ц.Баатар 2006
ажиллаж
байгаа
41 Сүүл толгой С.Баттулга
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
42 Олдох Б.Эрдэнэчулуун
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
43 ханхарын дунд цүүр Б.Сайнбаяр
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
44 Хадат Н.Ганболд
ажиллаж
байгаа

Хуудас 49
45 Шанагын 1 Б.Жавзансүрэн
ажиллаж
байгаа
46 Хантрага Ч.Чойжанцан
ажиллаж
байгаа
47 Шанагын 2 Ш.Өлзийсамбуу
ашиглана.
ажиллаж
байгаа
48 Өндөр дэн Х.Пүрэвсүрэн
ажиллаж
байгаа
49 Солгой Р.Сумъяасүрэн
ажиллаж
байгаа
50 Жаргалант Д.Базаррагчаа
ажиллаж
байгаа
51 Хүүш О.Болдбаатар 2007
ажиллаж
байгаа
52 Батын толгой Ш.Пүрэвхүү 2007
ажиллаж
байгаа
53 Нарийн даваа Ц.Ганбаатар 2006
ажиллаж
байгаа
54 Өвсөн жалга О.Болдбаатар 2009
ажиллаж
байгаа

Хуудас 50
Зураг-19.

Хуудас 51
Сумын гүний усны нөөц:
Сумын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх хувийг Мезозойн болон палеозойн үеийн
интрузив чулуулгийн ан цав дахь усжилттай бүс , голуудын хөндий, эрэг орчимоор орчин
үеийн болон дээд дөрөвдөгчийн үеийн ус агуулсан давхарга эзэлж байгаагаас үзэхэд гүний
усны нөөц харьцангуй элбэгтэй нутаг болно.
Зураг-20.

19 06-00008-02-20190625100704

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Plus de hi_bmb

Plus de hi_bmb (20)

19 06-00008-02-20190625100704