Contenu connexe Similaire à Airdetectiveshandbook (20) Plus de Taweesak Poochai (20) Airdetectiveshandbook1. คูมือฉบับทดสอบ
นักสืบสายลม
สํารวจไลเคนกรุงเทพ
ใครเคยสังเกตเห็นดวงดางสีตาง ๆ บนตนไมกันบางไหม ดูเผิน ๆ อาจดูเหมือนตนไมเปนกลากเกลื้อน แต
ถาเราเขาไปดูใกลๆ เอาแวนขยายสอง เราจะพบโลกมหัศจรรยอีกโลกหนึ่ง มันเปนโลกของไลเคน (lichen)
สิ่งมีชวิตดึกดําบรรพที่มความสัมพันธลึกซึ้งกับชีวตเรา เพราะพวกมันสามารถบอกใหเรารูไดวาคุณภาพ
ี ี ิ
อากาศที่เราหายใจอยูนั้นเปนอยางไร
ขาดอาหาร 3 อาทิตยตาย ขาดน้ํา 3 วันตาย แตขาดอากาศ 3 นาทีตาย
มาเปน “นักสืบสายลม” ผูสํารวจไลเคนเพื่อตรวจสอบมลภาวะอากาศกันดีกวา
ไลเคนคืออะไร
ไลเคนเปนสิ่งมีชีวิตสองกลุม ไดแก ราและสาหราย เขามาอยูรวมเปนหุนสวนพึ่งพาอาศัยกัน โดยเสนใยราจะ
สานทอหุมหอเซลลสาหรายปกปองไมใหแหงหรือเปนอันตราย
เปนการสรางบานใหสาหรายอยู ทางฝายสาหรายก็ สาหราย
สังเคราะหแสงปรุงอาหารใหรา เปนการจายคาบาน
ตอบแทน
รา
พบไลเคนไดที่ไหน
เราเห็นไลเคนขึ้นตามตนไม แตมันไมใชกาฝาก
เพราะมันสังเคราะหแสงปรุงอาหารไดเอง มันเพียง
อาศัยผิวไมเปนที่ยึดเกาะเฉยๆ และสามารถอาศัย
เกาะวัตถุอื่นๆ ขึ้นไดดวย ตังแต กอนหิน กําแพง
้ ภาพตัดขวางผาเขาไปดูขางในไลเคน
กระเบื้องหลังคาบาน ไปจนถึงพื้นถนน
การเอื้อประโยชนรวมกันระหวางราและสาหราย ทําใหไลเคนสามารถขึ้นกระจายไปทั่วโลก และ
สามารถทนภูมิอากาศโหดๆ ไดดีกวาตนไมตนหญาเสียอีก เราจึงพบไลเคนขึ้นไดตั้งแตตามโขดหินริมทะเล
แนวคลื่นกระเซ็น สูงขึ้นไปถึงเขาหิมะ จากแนวเสนศูนยสูตรไปถึงชายขอบขัวโลก และจากปาดิบเขตรอนชื้น
้
ไปถึงทะเลทราย
ไลเคนใชตรวจสอบคุณภาพอากาศไดอยางไร
ไลเคนขึ้นไดในทุกระบบนิเวศที่พืชขึ้นได เพราะไลเคนตองการแสง ความชื้น และปจจัยดํารงชีวิตอื่นๆ ไมตาง
ไปจากพืช แตสิ่งหนึ่งที่ไลเคนทําไมไดเหมือนพืช คือ ทนมลภาวะอากาศ
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 1 มูลนิธิโลกสีเขียว
2. ในขณะที่ผวใบของพืชจะมีลกษณะคลายขี้ผึ้งเคลือบอยู ผิวของไลเคนเปนเพียงเสนใยราสานกันแนนๆ
ิ ั
เทานั้น มันซับความชื้นและแรธาตุอาหารผานผิวเสนใยรานี้เขามาโดยตรง มลพิษในอากาศจึงสามารถเขาไป
สะสมในไลเคนไดงาย และทําลายคลอโรฟลลของสาหราย ทําใหไลเคนสุขภาพไมดี หนักเขาก็ถึงกับตาย
อยางไรก็ตาม แมวาไลเคนสวนใหญจะออนไหวตอมลพิษ แตก็มีหลายชนิดที่ทนทานไดบาง และบาง
ชนิดทนทานไดดีมาก ความสามารถในการทนทานมลพิษในระดับตางกันของไลเคนชนิดตางๆ ทําใหเรา
สามารถใชไลเคนตรวจสอบระดับมลภาวะได
ออนไหว ออนไหวมาก
ทนทานสูง ทนทาน
ชอบอากาศดี ชอบอากาศบริสุทธิ์
ขอดี-ขอจํากัดของการใชไลเคนตรวจคุณภาพอากาศ
ปจจุบัน หลายประเทศในยุโรปออกกฎระเบียบใหใชไลเคนตรวจสอบคุณภาพอากาศควบคูไปกับการใชเครื่อง
ดักวัดอากาศ เพราะแตละวิธีมีจุดออนจุดแข็งตางกัน จึงสามารถเสริมกันไดดี
ขอดี
• ผลกระทบของมลภาวะตอไลเคนปรากฏอยูนาน จึงแสดงใหเห็นสภาพอากาศโดยรวมในบริเวณนั้น แม
กิจกรรมที่สรางมลภาวะจะไมไดเกิดขึ้นอยูในขณะที่สํารวจก็ตาม
• เพราะไลเคนออนไหวตอมลพิษมากกวามนุษย การหายตัวของไลเคนจึงเปนการเตือนภัยลวงหนา กอนจะ
เกิดเปนปญหารุนแรง
• ราคาถูก เพราะอาศัยการสังเกตเทานั้น จึงสามารถมีจุดตรวจสอบไดมากกวาการใชเครื่องดักวัดอากาศ ให
ภาพสภาพอากาศในพื้นที่ไดละเอียด
• ใชสื่อสารกับสังคมไดดี เพราะคนทั่วไปสามารถเรียนรูที่จะเชื่อมโยงกับการปรากฏตัวหรือหายไปของไล
เคนไดไมยาก มันเปนสิ่งมีชวตเชนเดียวกันกับคน จึงงายแกการเขาใจกวาคาหนวยวัดเคมี
ีิ
ขอจํากัด
• ระบุประเภทของมลภาวะไมได แตใชดูไดคราวๆ เปนภาพรวม
• ไมสามารถใหคามาตรฐานไดเหมือนหนวยวัดเคมี
• อาศัยความรูความสามารถในการจําแนกชนิดพันธุ
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 2 มูลนิธิโลกสีเขียว
3. การสํารวจไลเคนเปนสิ่งที่ทกคนหัดทําได จึงเหมาะที่จะใชเฝาระวังทัวไป ถือเปนการตรวจสอบเบื้องตน
ุ ่
ที่ไหนพบปญหามาก ก็สามารถขอใหเจาหนาที่หรือผูเชี่ยวชาญมาตรวจสอบเพิ่มเติมตอไป
รูจักมลภาวะอากาศ
ลักษณะของมลภาวะอากาศเปลี่ยนแปลงไปตามเทคโนโลยีและกิจกรรมของมนุษย นักสืบจําเปนจะตองติดตามและ
คนควาเพิ่มเติม เพื่อเขาใจถึงผลกระทบของมลภาวะชนิดตางๆ ตอสุขภาพของเราและสิ่งแวดลอม มลพิษบางตัวเปนกาซ
เรือนกระจก และบางตัวทําใหเกิดฝนกรด เชน ไนโตรเจนออกไซด
มลพิษสวนใหญเปนภัยตอระบบทางเดินหายใจ
มลภาวะเมือง
• ควันเสียรถยนตกอใหเกิดมลภาวะหลายชนิด จะมากหรือนอยก็ขึ้นอยูกับองคประกอบและคุณภาพน้ํามัน ตลอดจน
ประสิทธิภาพของเครื่องยนต เชน ซัลเฟอรไดออกไซด (ปจจุบันไมสูงมาก) คารบอนมอนอกไซด ไนโตรเจนออกไซด
โอโซนผิวดิน และสารระเหยอินทรียหลายตัว ซึ่งเปนสารกอมะเร็ง ตลอดจนฝุนละอองขนาดเล็กที่เล็ดลอดเขาไปใน
ถุงลมปอดได
• ฝุนละอองขนาดเล็กจากถนนและการกอสราง
มลภาวะอุตสาหกรรม
• สรางมลภาวะหลากหลายชนิด ขึ้นอยูกับลักษณะอุตสาหกรรม ประเภทเชื้อเพลิงที่ใช วัตถุดิบที่ใชในการผลิต
กระบวนการผลิต และมาตรการดูแลสิ่งแวดลอม
มลภาวะเกษตร
• ไนโตรเจนออกไซดและแอมโมเนียจากปุย
• คารบอนไดออกไซดและฝุนละอองขนาดเล็กจากการเผาไรนา
วิธีจําแนกพันธุไลเคน
ไลเคนมีขนาดเล็กและมีรายละเอียดหลายอยางที่ตองสังเกต มือใหมหัดดูไลเคนจึงอาจรูสึกวามันดูยาก
แยกแยะไมถก เพราะดูเหมือนกันไปหมด อยาดวนถอดใจ ใหเวลาตัวเองสักนิด เมื่อเริ่มคุนเคยกับ
ู
หนาตาไลเคนแลว นักสืบจะคนพบโลกกวางมหัศจรรยใบใหมผานหนาตางบานจิ๋ว
คอยๆ ฝกดูไลเคน ทีละขั้นทีละตอน โดยใชแวนขยายชวย
1. ใชไลเคนไหม ?
กอนอื่น นักสืบตองดูวาสิ่งที่ดูอยูนั้นเปนไลเคน ไมใชรา ไมใชตะไคร
และไมใชพชจิ๋วพวกมอส
ื ตาวิเศษ
แวนขยายคลองคอ
กําลังขยาย 10 เทา
อุปกรณคใจนักสืบ
ู
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 3 มูลนิธิโลกสีเขียว
4. ตางจากราอยางไร ?
ใชปลายเล็บขูดผิวเบาๆ ถาพบสีเขียวหรือสีเหลือง
ซึ่งเปนเซลลสาหรายอยูขางใต แสดงวาเปนไลเคน
ตางจากมอสและพืชจิวอืนๆ อยางไร ?
๋ ่
มอสและลิเวอรเวิรตเปนพืชใบเล็กๆ สีเขียวจัดใสๆ ใบมอสอาจเห็นเปนเสนหยิกๆ คลายพรม หรือมี
ลักษณะเปนเกล็ดเล็กๆ ขึ้นซอนกันเปนระเบียบ ถาใชแวนขยายสองดูดีๆ จะเห็นเสนกลางใบ สวนใบลิ
เวอรเวิรตอาจเรียงตัวคลายใบเฟนหรือเปนแผนหยักๆ หลายแผนขึ้นอยูดวยกันก็ได ถาสองดูดีๆ จะเห็น
เปนจุดๆ ทั่วๆ ใบ
มอส
ลิเวอรเวิรต
ตางจากตะไครอยางไร ?
ตะไครนําเปนสาหรายจําพวกหนึ่ง ชอบขึ้นบนตนไมหรือหินเปยกชื้น มักเห็นเปนเสนสายสีเขียว หรือ
้
เขียวเขมเกือบดํา
2. เปนไลเคนจําพวกไหน?
เมื่อรูแลววาเปนไลเคน ขั้นตอไปก็ดูลักษณะผืนไลเคน ซึ่งเราเรียกกันวา “แทลลัส” (thallus) แบงออก เปน
สามจําพวกใหญๆ ไดแก
พวกเปนดวงหรือเปนฝุนผง (crustose)
ผืนไลเคนขึ้นติดแนนกับวัตถุท่เกาะเหมือนเปนเนื้อเดียวกัน เห็นเปนดวงดาง
ี
พวกใบ (foliose)
ผืนไลเคนมีลกษณะเปนแผนใบ
ั
ยึดเกาะวัตถุดวยผิวดานลาง
สามารถลอกออกมาได แมจะเกาะติดแนนมาก
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 4 มูลนิธิโลกสีเขียว
5. พวกเปนพุม หรือเปนเสนสาย (fructose)
ตัวไลเคนมีลักษณะเปนพุม แตกกิ่งเล็กๆ ดูฟูๆ หรือเปนเครายาว
มีโคนตนเล็กๆ เปนตัวยึดเกาะกับวัตถุ
3. รายละเอียดอื่นๆ ของผืนไลเคน
สังเกตลักษณะอื่นๆ ของผืนไลเคนตามที่คมือจําแนกพันธุแนะนําใหสังเกต เชน ดูวิธีเกาะกับวัตถุ วาเกาะ
ู
นาบติด หรือยกใบเผยอขึน ดูรูปรางของใบหรือวิธีแตกแขนงใบ บางชนิดมีรากเทียมหรือขนขอบใบคลาย
้
ขนตา ฯลฯ
4. ดูโครงสรางสืบพันธุ
ไลเคนสืบพันธุท้งโดยอาศัยเพศและไมอาศัยเพศ การสืบพันธุแบบไมอาศัยเพศใชวิธีแตกหนอ งอกขึ้นมา
ั
จากผืนไลเคน เห็นเปนชิ้นสวนชิ้นเล็กๆ ซึ่งจะหักหรือหลุดกระจายไปโตขึ้นที่อื่น สวนการสืบพันธุโดย
อาศัยเพศ ไดแกการออกผลเพื่อปลอยสปอร
เราใชการสังเกตโครงสรางสืบพันธุเหลานี้ประกอบการจําแนกพันธุไลเคน
แตกหนอ
อาจแตกหนอเปนแทงเล็กๆ บนผืนไลเคน หรือปริออกเปนผงแปง ซึ่งบางครั้งดูเปนฟองคลายขนมถวยฟู
หรือดอกกะหล่ํา
แตกหนอเปนแทง บางครั้งแตกกิ่ง บางครั้งแทงสั้นมาก แตกหนอเปนผงแปง
ออกผล
ผลของไลเคนมีรูปรางหนาตาหลากสีหลายแบบ สังเกตรายละเอียดตามที่คูมอจําแนกพันธุแนะนํา
ื
ผลลายเสน ระวัง
ไลเคนพวกเปนดวงหลายชนิด
ผลรูปภูเขาไฟ จําแนกไมไดถาไมเห็นผล หากไม
ผลรูปถวยไวน แนใจ อยาดวนตัดสิน หวนกลับไปดู
ผลรูปจานขนม กานยาว ที่เดิม บางชนิดเห็นผลไดชดกวาใน
ั
ฤดูฝนและฤดูหนาว
ทําอยางไรเมื่อเจอไลเคนชนิดอื่น ๆ ที่ไมมีในคูมือ
ถายภาพเก็บไว ถามีไมบรรทัดวางเทียบขนาดไวดวยไดก็จะยิ่งดี บันทึกสถานที่และวันที่พบไวดวย
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 5 มูลนิธิโลกสีเขียว
6. การสํารวจไลเคนเพื่อตรวจสอบคุณภาพอากาศ
ทําไดหลายวิธี วิธที่เราเสนอเปนการสํารวจเบื้องตน ซึงทุกคนสามารถทําไดโดยไมตองมีเครื่องมืออะไรเลย
ี ่
นอกจากสมุดบันทึกหรือแบบฟอรมสํารวจในหนา 8 สายวัดเย็บผายาว 150 ซม กับแวนขยายกําลังขยาย 10
เทา แบบทีใชสองพระเครื่องเทานั้น
่
วิธีสํารวจ
สํารวจชนิดพันธุไลเคนบนโคนตนไม จากระดับพื้นถึง 2 เมตรในบริเวณที่
สิ่งที่ตองบันทึก
ตองการสํารวจใหไดอยางนอย 10 ตน ถามีนักสืบหลายคน อาจแบงกลุม
จากตนไม 10 ตน
แยกยายกันสํารวจกลุมละ 2-3 ตน กาชองบนตารางสํารวจ (หนา 8) วา
เจอไลเคนอะไรบนตนไมตนไหน บันทึกชือตนไมไวดวยถารูจัก อยาลืมจด
่ • ชนิดไลเคนบนตนไม จาก
วันที่ สถานทีและตําแหนงพิกัดที่สํารวจ ตลอดจนชื่อผูสํารวจดวย
่ ระดับพื้นดินถึง 2 เมตร
ถาไมพบไลเคนขึ้นบนตนไมเลย บันทึกการไมพบไวดวย • ชื่อตนไม
• เสนรอบวงตนไมในระดับ
การเลือกตนไม สูง 130 ซม (ระดับอก)
นักสืบจะสํารวจไลเคนบนตนไมชนิดไหนก็ไดที่พบไลเคนขึ้น แตพยายาม
เลือกตนไมทพบทั่วไปในกรุงเทพ เพื่อใหเราสามารถเปรียบเทียบขอมูลไล
่ี
เคนระหวางกลุมนักสืบไดดี เนื่องจากตนไมแตละชนิดแตละวัยมีลักษณะ
เปลือกและความเปนกรดดางแตกตางกัน ปจจัยเหลานี้มีอิทธิพลตอการ
พบไลเคน
ตนไมท่เราพบไลเคนขึ้นมากในกรุงเทพ ไดแก ประดู นนทรี ขนุน
ี
มะมวง ปาลมขวด หมาก จําป พิกุล ลั่นทม คูน และพญาสัตบรรณ
ถานักสืบหาตนไมพวกนี้ไมไดจริงๆ จึงคอยดูตนไมชนิดอื่น และ
บันทึกชื่อตนไมไว ถาไมรูจัก ใหถายรูปตน เปลือก ใบ และดอก/ผลถามี
เพื่อสอบถามกับผูรูตอไป
ระวัง!
ถานักสืบบันทึกขอสังเกตอื่นๆ เกี่ยวกับไลเคนไดก็จะยิ่งดี เชน สังเกตปริมาณไลเคน
วามาก (เกินพื้นที่กระดาษ A4) หรือนอย (ไมถง ¼ พื้นที่กระดาษ A4) และดูสุขภาพ/
ึ
เลี่ยงตนไมที่มีไมค้ํา
ความสมบูรณของไลเคน พวกนี้เปนตนไมที่เพิ่งยาย
เขามาปลูกจากที่อื่น
มักมีไลเคนจากชนบท
เกาะติดอยู จึงไมสะทอน
สภาพอากาศ
ตายตรงกลาง ใบ/ผืนไลเคนฟอกขาว ในบริเวณที่สํารวจ
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 6 มูลนิธิโลกสีเขียว
7. การประเมินคุณภาพอากาศ
พิจารณาสัดสวนกลุมไลเคนที่พบวาเจอกลุมใดมากแคไหน
อากาศดี พบไลเคน “กลุมอากาศดี” ไดท่วไป
ั
อากาศพอใช พบไลเคน “กลุมทนทาน” มากที่สุด
อากาศแย พบไลเคน “กลุมทนทานสูง” มากกวากลุมอื่น
อากาศแยมาก พบเฉพาะแตไลเคน “กลุมทนทานสูง”
การไมพบไลเคนเลย อาจแสดงถึงปญหามลภาวะอากาศรุนแรงมาก
แตก็อาจเกิดจากสาเหตุอ่นไดดวย ควรสืบคนเพิ่มเติม
ื
สาเหตุการไมพบไลเคน อาจเปนเพราะ...
• เปลือกตนไมไมเหมาะสมตอการเจริญเติบโตของไลเคน เชน เปลือกลอน เปนกรด/ดางสูง
• บริเวณนั้นอาจมีแสงหรือปจจัยอื่นที่ไลเคนตองการไมพอ
• ถูกรบกวน เชน มีการเผาไฟ หรือใชยาฆาวัชพืชยาฆาแมลงมาก
• มีประวัติมลภาวะอากาศมายาวนาน แมคุณภาพอากาศจะดีขึ้นในปจจุบัน แตแหลงพันธุกรรม
ไลเคนในทองถิ่นถูกทําลายไป ตองใชเวลานานในการฟนฟู
นักสืบคิดถึงสาเหตุอะไรอื่นไดอีกบาง ?
เฝาระวังระยะยาว
ตัดกรอบรูปทําจากฟวเจอรบอรด ใหกรอบดานในมีขนาด A4 วางทาบบนตนไมแลวถายรูป ทําเครื่องหมาย
เล็กๆ บนตนไมตรงหัวมุมกรอบรูปใหรตําแหนงที่ทาบกรอบไว บันทึกภาพตรงจุดเดิมเปนระยะๆ อยางนอย
ู
ทุกป เพื่อสังเกตการเปลี่ยนแปลง
เจาะรูผูกเชือกริมกรอบ
เพื่อมัดติดกับตนไม
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 7 มูลนิธิโลกสีเขียว
8. แบบสํารวจนักสืบสายลม
สถานที่สํารวจ .................................. ตําแหนงพิกัด …................................... (GPS หรือ Google Earth)
แหลงมลภาวะ................................................................ ระยะหางจากแหลงมลภาวะ ..............................
ขอสังเกตอื่นๆ ............................................................................ แนบแผนที่และระบุบริเวณสํารวจ
ชื่อนักสืบสายลม .................................... โทร......................... อีเมล....................... วันที่ .......................
ตารางบันทึกการพบไลเคน
ไลเคน กลุมทนทานสูง กลุมทนทาน กลุมอากาศดี
ตนไม หัตถทศกัณฑกุมน้ําแข็ง
สาวนอยกระโปรงบาน
พริกไทยรอยเม็ด
ผักกาดหนอฟอง
ผักกาดหนอแทง
ไหทองโรยขมิ้น
ลายเสนผลรวม
ธิดามะกอกดํา
กลุมโดรายากิ
ไฝพระอินทร
รอบวง (ซม)
สิวหัวชางจิ๋ว
รอยเหรียญ
แปงมณโฑ
หลังตุกแก
ลายเสน
ริ้วแพร
รอยรู
ตนที่ ชื่อตนไม
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
รวมจํานวนตนไมที่พบชนิดไลเคน
รวมจํานวนกลุมไลเคน
กลุมทนทานสูง กลุมทนทาน กลุมอากาศดี
ตนไมที่ควรสํารวจ
ตนไมที่พบไลเคนขึ้น โดยเฉพาะ ประดู นนทรี ขนุน มะมวง ปาลมขวด หมาก จําป พิกุล ลั่นทม คูน
พญาสัตบรรณ หางนกอยู ขนาดรอบวง 50 ซม.ขึ้นไป (วัดระดับอก หรือระดับสูง 130 ซม.)
การประเมินคุณภาพอากาศ
อากาศดี พบไลเคน “กลุมอากาศดี” ไดท่วไป
ั
อากาศพอใช พบไลเคน “กลุมทนทาน” มากที่สุด
อากาศแย พบไลเคน “กลุมทนทานสูง” มากกวากลุมอื่น
อากาศแยมาก พบเฉพาะแตไลเคน “กลุมทนทานสูง”
อาจมีปญหามลภาวะอากาศรุนแรงมาก หากไมพบไลเคนเลย แตก็อาจเกิดจากสาเหตุอื่น
ควรสืบคนเพิมเติม
่
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 8 มูลนิธิโลกสีเขียว
9. ตัวอยาง
1. กาชนิดไลเคนที่พบบนตนไมแตละตน แลวดูวาพบไลเคนแตละกลุมบอยแคไหน ถาไมแนใจก็นบดูได
ั
ไลเคน กลุมทนทานสูง กลุมทนทาน กลุมอากาศดี
หัตถทศกัณฑกุมน้ําแข็ง
สาวนอยกระโปรงบาน
พริกไทยรอยเม็ด
ผักกาดหนอฟอง
ผักกาดหนอแทง
ไหทองโรยขมิน
ลายเสนผลรวม
ธิดามะกอกดํา
้
กลุมโดรายากิ
ไฝพระอินทร
สิวหัวชางจิ๋ว
รอยเหรียญ
แปงมณโฑ
หลังตุกแก
ลายเสน
ริ้วแพร
รอยรู
ตนไม รอบวง (ซม)
ตนไม 10 ปาลมขวด (92 ซม) X X X X X
ตนไม 9 นนทรี (108 ซม) X X
ตนไม 8 พิกุล (70 ซม) X X X X
ตนไม 7 มะมวง (116 ซม) X X X X
ตนไม 6 นนทรี (120 ซม) X X
ตนไม 5 ลั่นทม (56 ซม) X X X X
ตนไม 4 ประดู (94 ซม) X X X X X
ตนไม 3 ขนุน (60 ซม) X X X X X X
ตนไม 2 พิกุล (88 ซม) X X X X
ตนไม 1 ประดู (75 ซม) X X X X
รวมจํานวนตนไมที่พบชนิดไลเคน 4 6 8 7 3 4 2 2 1 2 1
รวมจํานวนกลุมไลเคน 25 15
กลุมทนทานสูง กลุมทนทาน กลุมอากาศดี
2. ถาอยากเห็นภาพที่ชัดขึ้น ลองใสแรงดึงดูดโลกลงไปในตาราง! ใหกากบาททีทําไวตกลงมากองซอนกัน
่
เปนแถวตรงๆ ภาพที่ไดก็คือกราฟสังคมไลเคน พิจารณาดูวามันปดไปทางไหน ทางดานอากาศดี หรือทาง
กลุมทนมลภาวะ ใชเกณฑการประเมินคุณภาพอากาศที่ใหไวประกอบการตัดสินใจ
ไลเคน กลุมทนทานสูง กลุมทนทาน กลุมอากาศดี
หัตถทศกัณฑกุมน้ําแข็ง
สาวนอยกระโปรงบาน
พริกไทยรอยเม็ด
ผักกาดหนอฟอง
ผักกาดหนอแทง
ไหทองโรยขมิน
ลายเสนผลรวม
ธิดามะกอกดํา
้
กลุมโดรายากิ
ไฝพระอินทร
สิวหัวชางจิ๋ว
รอยเหรียญ
แปงมณโฑ
หลังตุกแก
ลายเสน
ริ้วแพร
รอยรู
ตนไม รอบวง (ซม)
ตนไม 10 ปาลมขวด (92 ซม)
ตนไม 9 นนทรี (108 ซม)
ตนไม 8 พิกุล (70 ซม) X
ตนไม 7 มะมวง (116 ซม) X X
ตนไม 6 นนทรี (120 ซม) X X X
ตนไม 5 ลั่นทม (56 ซม) X X X
ตนไม 4 ประดู (94 ซม) X X X X X
ตนไม 3 ขนุน (60 ซม) X X X X X X
ตนไม 2 พิกุล (88 ซม) X X X X X X X X X
ตนไม 1 ประดู (75 ซม) X X X X X X X X X X X
รวมจํานวนตนไมที่พบชนิดไลเคน 4 6 8 7 3 4 2 2 1 2 1
รวมจํานวนกลุมไลเคน 25 15
กลุมทนทานสูง กลุมทนทาน กลุมอากาศดี
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 9 มูลนิธิโลกสีเขียว
10. ไลเคนในกรุงเทพ
นักชีววิทยาสํารวจพบไลเคนในเขตกทม.ประมาณ 30 ชนิด แตเราคัดมา 17 ชนิดหรือสกุล ที่สามารถพบได
ทั่วไปในกรุงเทพฯ และ/หรือตามที่ราบลุมแถบนี้ โดยแบงกลุมตามความสามารถในการทนมลภาวะอากาศ
แตละกลุมมีสตางกันกํากับเปนสัญญลักษณ
ี
สัญลักษณ
นอกจากรูปรางหนาตา มุมมองตาเปลา กลุมทนทานสูง
และสีของไลเคนแลว กลุมทนทาน
ใหสังเกตขนาดของสวนตางๆ ซม ตองใชแวนขยายดู กลุมอากาศดี
โดยเทียบกับ “บรรทัดมดแดง”
จากภาพและคําอธิบายในหนานี้ นักสืบคิดวาไลเคนทีพบคลายไลเคนกลุมไหน เปดไป
่
เริ่มตนตรงนี้! ดูไลเคนในเลขหนาที่กากับไว แลวสังเกตรายละเอียดของลักษณะเดนตามคําแนะนําใหดี
ํ
กอนตัดสินใจวาเปนไลเคนอะไร
ผืนไลเคนเปนใบ
หนา 14
หนา 15
ใบใหญ ยกลอย
ใบเล็ก เกาะติดนาบแนน ไมเกาะนาบ หนา 19
หนา 12,13
ผลเปนรองหยัก หนา 14
ผลเปนลายเสน
ใบเล็ก ปลายใบเผยอ
หนา 18
ผลสีเขียว
หนา 15 หนา 18
หนา 12 หนา 14
หนา 12 หนา 16 ผืนไลเคนเปนดวง/ผง
ผลสีน้ําตาล
หนา 15 ผงแปงเขียวเหลือง
หนา 11
หนา 16 หนา 17
ผลกลมสีดํา
ผลมีหลายรู
หนา 11 ผลสีเหลือง
หนา 17
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 10 มูลนิธิโลกสีเขียว
11. กลุมทนทานสูง
ผลดําดาน
กลมนูน
1 ซม
ไฝพระอินทร
ผืนไลเคนเขียว
Amandinea extunata แตกหนอเปนผงแปง
วงศ Physciaceae ขยุกขยุย
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง สีเขียวขี้มา ผืนไลเคนแตก
เปนรองรางแห
• มักแตกหนอเปนผงแปง ทําใหผิวแลดูขยุกขยุย
• ผลกลมนูนสีดําดาน ดูเหมือนแปะลงบนผืนไลเคน
(ไมฝงจมอยางผลสิวหัวชางจิ๋ว)
การกระจาย
พบมากในเมือง แมแตริมถนนใหญ และแหลงมลภาวะอื่นๆ รวมถึงพื้นที่เกษตรที่ใชปยมาก
ุ
1 ซม
ระวังสับสนกับไหทอง!
รอยรู หนึ่งผล-หลายรู
รอยรู
Trypethelium eluteriae
วงศ Trypetheliaceae
ไหทอง หนึ่งผล-หนึ่งรู
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง สีเขียว ผิวเรียบมัน แตบางครั้งอาจดูยับยน
• ผลหลายผลเชื่อมรวมเปนกลุมสีเหลือง จึงเห็นผลหนึ่งกลุมมีรูสปอรหลายรู
การกระจาย
พบไดทั่วไปทั้งในและนอกเมือง แมแตริมถนนใหญ แตผิวมักฟอกขาวหรือมีสภาพหงิกยน และผลออกน้ําตาลเขมหรือดําคล้ํา
ในที่ที่มีมลภาวะ พบขึ้นมากตามตนนนทรีในเขต กทม.
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 11 มูลนิธิโลกสีเขียว
12. สังเกต! ปลายใบมีฝา/ผลึกสีขาว
1 ซม คลายเกล็ดน้ําแข็ง
ปลายใบมักเกยซอนกัน
หัตถทศกัณฑกุมน้ําแข็ง
Pyxine cocoes
วงศ Physciaceae
ลักษณะเดน แตกหนอเปนผงแปง
ตามขอบแขนงใบ
• ไลเคนประเภทใบ ผืนใบสีเขียวเทา หรือเทาซีด ขึ้นติดนาบแนนบนวัตถุที่เกาะ
• ปลายแผนใบมักเกยซอนทับกัน และมีลักษณะคลายฝาสีขาวหรือผลึกเกล็ดน้ําแข็งเกาะอยู
แนใจไหม ?
เช็คความแตกตางกับ
• แตกหนอเปนผงแปงตามขอบแขนงใบ
ริ้วแพร หรือยัง ?
• ผลเปนเม็ดแบน กลม สีดํา แตไมคอยพบออกผล
การกระจาย ดูหนา 13
พบไดทั่วไปทั้งในและนอกเมือง แมแตริมถนนใหญ และขึ้นเยอะมากในพื้นที่เกษตรที่มีการใชปุยมาก ริมแผนใบมักฟอกขาว
ในที่ท่มมลภาวะ ในเขตกทม.ไมพบออกผล
ี ี
1 ซม
สิวหัวชางจิ๋ว
Anthracothecium ผล กลมนูน กึ่งฝงจม กึ่งโผล
วงศ Pyrenulaceae เห็นรูสปอรตรงกลาง
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง แผนสีขาวเทา แตกระแหงเปนรองรางแห
• ผลกลมนูนผุดขึ้นมาคลายภูเขาไฟ กึ่งจมกึ่งโผล ขนาดเล็กมาก
สีน้ําตาลเขม หรือดํา เห็นรูสปอรตรงกลางไดชัด
การกระจาย
พบไดทั่วไปทั้งในและนอกเมือง แตสิวหัวชางชนิดที่มีผลขนาดใหญมักพบในที่อากาศดี โดยเฉพาะในปาดิบ
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 12 มูลนิธิโลกสีเขียว
13. กลุมทนทาน
สังเกต! ปลายใบเบียดกันแนน 1 ซม
จนนูนเปนลอนๆ
ริ้วแพร
Dirinaria
วงศ Physciaceae
แนใจไหม ?
เช็คความแตกตางกับ
หัตถทศกัณฑฯ หรือยัง ?
แตกหนอเปนกระจุกผงแปง ดูภาพขางลาง
ดูคลายขนมถวยฟู บอกไดไหม
ตัวไหนเปนตัวไหน
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทใบ สีเขียวเทาหรือเขียวตองออน ขึ้นติดนาบแนนกับวัตถุที่เกาะ
• แขนงใบเบียดกันแนน บีบนูนขึ้นเปนลอน ดูคลายผาแพรยับยน
• แตกหนอเปนกระจุกผงแปงกลมๆ คลายขนมถวยฟู หรือดอกกะหล่ํา ริ้วแพร
• ผลสีน้ําตาลหรือดํา มีขอบสีเดียวกับผืนไลเคน 1) กระจุกผงแปง
แตไมพบสรางผลในกรุงเทพ เหมือนขนมถวยฟู
การกระจาย 2) ใบเบียดเปนลอนนูน
พบทั่วไป ทั้งในและนอกเมือง
บางครั้งพบขึ้นใกลถนน
หัตถทศกัณฑกมน้ําแข็ง
ุ
(หนา 12)
1) ผงแปงตามขอบแขนงใบ
2) ใบแผกางราบๆ
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 13 มูลนิธิโลกสีเขียว
14. ผลของไลเคนลายเสนตางๆ
1 ซม
ที่พบในกรุงเทพฯ
ลายเสน
กลุม Graphid
วงศ Graphidaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง ผืนดวงมักเปน
สีขาวเทา หรือเขียวมะกอก
• ผลมีลักษณะเหมือนลายเสนสีดําหรือขาว
ขอบผลยกเปนสัน ดูคลายริมฝปาก
• บางชนิดออกผลติดกันเปนรูปแฉกหรือดาว
บางชนิดที่พบในปาเรียงตัวคลายอักษรจีน
การกระจาย
เปนกลุมใหญ มีมากมายหลายชนิด ขึ้นกระจายทั่วไป โดยเฉพาะในเขตรอน พบไดตั้งแตในปา
ตางๆ ถึงตามสวนในเมืองใหญ ความทนทานมลภาวะแตกตางตามชนิด หลายชนิดทนทาน
และพบไดบอยในกรุงเทพฯ โดยเฉพาะบนตนลั่นทม
1 ซม
ชวงกําลังจะออกผล
ผลสีเขียว
รอยเหรียญ
Lecanora
วงศ Lecanoraceae
ลักษณะเดน ขอบผล ยกนูนสูง
• ไลเคนประเภทดวง/ผง ผล กลมแบน สีเดียวกับผืนไลเคน
สีน้ําตาล เปนปุมๆ คลายสายลูกปด
ผืนไลเคนสีเขียวเทาหรือสีเทา
• ผลกลมแบน สีน้ําตาลออน หรือสีเขียวออน มีขอบสีเดียวกับผืนไลเคน เปนปุมๆ เหมือนสายลูกปด และยกนูนสูงกวาตัว
ผล จึงเห็นขอบไดชัดเจน ดูคลายเหรียญสิบบาท มักออกผลยุบยับเต็มผืนไลเคน
การกระจาย
พบทั่วไปทั้งในเมืองและนอกเมือง ไมคอยพบผลสีเขียวในกรุงเทพฯ
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 14 มูลนิธิโลกสีเขียว
15. 1 ซม
ผล กลมแบน
สีดํา ขอบผล สีเดียวกับ
ธิดามะกอกดํา ผืนไลเคน ไมยกสูง
Rinodina ชัดเจน ตองดูดีๆ
วงศ Physciaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง ผืนไลเคนสีเขียวมะกอก หรือเขียวขี้มา
• ผลกลมแบน สีน้ําตาลเขมถึงสีดํา ขอบสีเดียวกับผืนไลเคน ไมยกนูนสูงขึ้นมากนัก จึงเห็นไมชัดเจน
การกระจาย
พบทั่วไป แตเนื่องจากมีขนาดเล็กและสีกลมกลืนกับไลเคนอื่นๆ โดยเฉพาะเมื่อขึ้นอยูในดงไฝพระอินทร ทําใหมองขามไปได
งาย
1 ซม
ผลเปนรองหยัก
หลังตุกแก
Arthonia
วงศ Arthoniaceae
ลักษณะเดน ผลสีน้ําตาลออน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง ผืนสีขาวเทา มักมีรอยแตกระแหง ดูคลายนาแหง
• ผลมีรูปรางไมแนนอน ที่พบในกรุงเทพมักมีลักษณะคลายรองหนองน้ําสีดํา น้ําตาล ถึงแดงเขม ดูคลายฟนกรามอุดยา
การกระจาย
พบทั่วไป บางครั้งใกลถนน
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 15 มูลนิธิโลกสีเขียว
16. ผลโดรายากิแบบตางๆ
ที่พบในกรุงเทพฯ
1 ซม
กลุมโดรายากิ
Bacidia & Caloplaca
วงศ Bacidiaceae & Teloschistaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง สีเขียวอมเทา เขียวตองออน ถึงเขียวเขม
• มักแตกหนอเปนฟอง/ผงแปง ทําใหผิวผืนไลเคนดูขรุขระ หรือขยุกขยุย
• ผลอวบเปง สีครีม หรือสีน้ําตาลออนถึงเขม
• Bacidia ตอนเปนผลออน รูปรางจะออกกลมแบน และเห็นขอบสีออนชัดเจน เมื่อแกขึ้น
ผลจะเปงขึ้นเรื่อยๆ จนกลมนูน รูปรางเบี้ยวคลายเห็ดหูหนู และไมเห็นขอบ
• ผล Caloplaca เห็นขอบสีออนไดตลอด ตั้งแตผลออนถึงผลแก
การกระจาย
พบขึ้นนอกเมืองมากกวาในเมือง
1 ซม
ระวังสับสนกับรอยรู!
ไหทอง หนึ่งผล-หนึ่งรู
ไหทองโรยขมิ้น
Laurera benguelensis
วงศ Trypetheliaceae
ลักษณะเดน รอยรู หนึ่งผล-หลายรู
• ไลเคนประเภทดวง/ผง ในสภาพดี ผืนไลเคนจะเปนสีเขียวและมักมีผงฝุนสีเหลืองถึงสม
เหมือนมีผงขมิ้นโรยหนา จนบางทีแลเห็นเปนเหลืองสมทั้งผืนแตไกล แตที่มีมลภาวะผืนไลเคนมักฟอกขาว
• มักออกผลจํานวนมากติดกันแนนทั้งผืน ตัวผลดูคลายกระปุกหรือไหกระเทียมดองสีเหลือง มีรูหนึ่งรูตรงกลาง
การกระจาย
พบขึ้นนอกเมืองมากกวาในเมือง
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 16 มูลนิธิโลกสีเขียว
17. 1 ซม
พริกไทยรอยเม็ด
Trypethelium tropicum
วงศ Trypetheliaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง สีเขียวถึงเขียวขี้มา ผิวเรียบมัน แตบางครั้งอาจดูยน
• ออกผลสีดําดานคลายเมล็ดพริกไทจํานวนมาก กระจายเปนกองๆ ตัวผลมักเชื่อม
ติดกัน แตยังเห็นผลเดี่ยวๆ แตละผลมีหนึ่งรู เมื่อสปอรแตกจะดูคลายเมล็ดพริกไทยระเบิดได
การกระจาย
พบขึ้นนอกเมืองมากกวาในเมือง
1 ซม
สาคูถั่วดํา Glyphis
กลุมลายเสนผลรวม
Glyphis & Sacographa
วงศ Graphidaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทดวง/ผง
• ผลหลายผลเชื่อมรวมเปนกอนเดียวกัน
ดูเผินๆ คลายขนมเม็ดแมงลัก เมื่อสองใกลๆ
จะเห็นรูสปอรหลายรู
การกระจาย
เปนไลเคนวงศเดียวกันกับพวกลายเสน
แตละชนิดอาจมีความทนทานตอมลภาวะ
อากาศตางกัน เทาที่สังเกตในเบื้องตน
พวกสาคูถั่วดํา (Glyphis) มักจะทนไดคอนขางดี บุงขนเทา Sacographa
บางครั้งพบขึ้นใกลถนน
ในขณะที่พวกบุงขนเทา (Sacographa) จะออนไหวกวา
และพบไดงายนอกเมือง
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 17 มูลนิธิโลกสีเขียว
18. 1 ซม
สาวนอยกระโปรงบานบางกอก
Physcia dimidiata
วงศ Physciaceae
ลักษณะเดน
• ใบขนาดเล็ก ขอบใบหยักละเอียด แผพลิ้ว
บานเหมือนระบายชายกระโปรง
• ตัวใบเผยอขึ้นมา ไมแนบติดวัตถุท่เกาะ
ี
อยางหัตถทศกัณฑกุมน้ําแข็งหรือริ้วแพร
• อาจเห็นรากเทียมเสนเดี่ยวสีขาวใกลขอบใบ
• แตกหนอเปนฟองผงแปงเยอะมากตรง
กลางผืนไลเคน ดูเหมือนดอกกะหล่ํา
• ไมพบผล
การกระจาย อาจเห็นรากเทียมสีขาวเปนเสนเดี่ยว
ชอบที่คอนขางชื้น ไลเคนสกุลนี้สวนใหญไมทน
มลภาวะ แตชนิดที่พบในกรุงเทพฯ คอนขาง
ทนทาน บางครั้งพบขึ้นใกลถนนใหญ
1 ซม
แปงมณโฑ
Chrysothrix
วงศ Chrysothricaceae
ลักษณะเดน
• ผงฝุนสีเขียวตองออนสดใส
บางครั้งสีเหลืองออย
• ไมพบออกผล
การกระจาย
พบนอกเมืองมากกวาในเมือง
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 18 มูลนิธิโลกสีเขียว
19. กลุมอากาศดี
ผักกาดหนอแทง
แตกหนอเปนแทง Parmotrema tinctorum
เล็กๆ ทั่วใบ วงศ Parmeliaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทใบขนาดใหญ สีเทาขาว หรือเขียอมเทา
ขอบใบโคงมน คลายใบผักสลัดโอคลีฟ
• หนาใบสีเทาเวลาแหง สีเขียวเวลาเปยก
ใตใบสีน้ําตาลดํา
• แตกหนอเปนแทงเล็กๆ ทั่วใบ
• ไมพบผล
การกระจาย
พบไดทั่วไปตามตนไม สวน และปาตางๆ ถาสภาพ
อากาศดี มักพบขึ้นบนกิ่งไมมากกวาบริเวณลําตน
ปจจุบนไมพบในเขต กทม.
ั
1 ซม
ผักกาดหนอฟอง
Parmotrema praesorediosum
วงศ Parmeliaceae
ลักษณะเดน
• ไลเคนประเภทใบขนาดใหญ สีเทาขาว หรือเขียวอมเทา
ขอบใบหยักหยิกเหมือนใบผักกาดหอม
• หนาใบสีเทาเวลาแหง สีเขียวเวลาเปยก
ใตใบสีน้ําตาลดํา
• แตกหนอเปนฟองผงแปงริมขอบใบ
• ไมพบผล
แตกหนอเปนฟอง การกระจาย
ผงแปงริมขอบใบ พบไดทั่วไปตามตนไม สวน และปาตางๆ ถาสภาพ
อากาศดี มักพบขึ้นบนกิ่งไมมากกวาบริเวณลําตน
ปจจุบันไมพบในเขต กทม.
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 19 มูลนิธิโลกสีเขียว
20. ไลเคนอื่นๆ ที่อาจพบในกรุงเทพ
ไลเคนเหลานีพบในที่ที่อากาศคอนขางดีในกรุงเทพและปริมณฑล แตเรายังไมมีขอมูลมากพอเกี่ยวกับมัน
้
ปริศนา Cryptothecia แพนเคก Dimerella ? วงศ Pyrenulaceae ?
ยังมีไลเคนอีกมาก รอคอยใหคนพบ
ชวยกันออกไปสํารวจ และถายภาพมาดูกัน
รีบสงมากอน “คูมือนักสืบสายลม”
จะตีพิมพตนป 2553 นะ เผื่อเราไดเอาลง
ในหนานี้ไงละ
ไมทราบชนิด
แหลงเรียนรูเพิ่มเติม
พิพิธภัณฑไลเคน หนวยวิจัยไลเคน ภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยรามคําแหง หัวหมาก กทม.10240
โทร: (662) 310-8395 แฟกซ: (662) 310-8395, (662) 310-8416 อีเมล: lichen@ru.ac.th
เว็บไซต: www.ru.ac.th/lichen/herbarium
วนารักษ ไซพันธแกว และคณะ (2550) คูมือนักสํารวจไลเคน ภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม
จัดทําโดย British Council เชียงใหม
สุวฒน อัศวไชยชาญ (2536) “ไลเคน.. มหัศจรรยของพืชในโลกใบจิ๋ว” นิตยสารสารคดี ฉบับที่ 96 ปที่ 8 เดือนกุมภาพันธ
ั
2536
ชวยเราปรับปรุงคูมือฉบับนี้กอนลงทุนจัดพิมพ
สงความคิดเห็นมาที่ ฝายกิจกรรม มูลนิธโลกสีเขียว 394/46-48 ถนนมหาราช เขตพระนคร กทม. 10200
ิ
โทร. 0-2622-2250-2 โทรสาร 0-2622-2366 หรืออีเมลถึง สรณรัชฎ กาญจนะวณิชย oykan@hotmail.com
คูมือนักสืบสายลมฉบับทดสอบ 20 มูลนิธิโลกสีเขียว