Dheu

1. Dheu
1
Dheu: pasuria jonë
Ideja kryesore Dheu është baza e zhvillimit të jetës në planetin tonë
Koha 2 – 3 orë mësimi
Periudha Në çdo periudhë të vitit (periudha të vlerësohet nga mësuesi)
Vendi Klasa, laboratori
Materialet Katër gota (enë) cilindrike, dy sita me pore të vogla, mostra dheu,
lëndë ngjyruese, koleksioni me filma i Paketës së Gjelbër
Lënda Biologji, Gjeografi, Shkenca mjedisore
Qëllimi Të ndihmojë nxënësit të vlerësojnë rolet e ndryshme që luan dheu
në natyrë
Metodat Leksion, eksperimente, diskutime
Hyrje
Dheu është shtresa e sipërme e sipërfaqes së botës dhe baza mbi të cilën është zhvilluar jeta
në planetin tonë. Dheu, në njëfarë kuptimi, është një sistem i gjallë, sepse në të jetojnë një
numër mjaft i madh i organizmave të gjallë. Ajo është gjithmonë në një proces ndryshimi,
formimi dhe shkatërrimi (për shembull erozioni). Dheu është një përbërës thelbësor për
të gjitha ekosistemet tokësore. Nga ndryshimet që po ndodhin në atmosferë dhe hidrosferë,
vetëm së fundmi njerëzit kanë filluar të shqetësohen lidhur me mbrojtjen e shtresës së tokës.
Dheu është e palëvizshme dhe vepron si një depozitë e stërmadhe për çdo lloj ndotësi, e cila
mund të aktivizohet nga çasti në çast (për shembull acidifikimi) dhe për pasojë, shkarkohet
në mjedis. Përderisa koha e qëndrimit të këtyre substancave në dhé është shumë më e gjatë
se në ajër ose në ujë, efektet shpesh qëndrojnë të fshehura për një kohë të gjatë.
Ndryshe nga ajri dhe uji, dheu mund të zotërohet si pronë private, çka i bën të vështira
politikat për mbrojtjen dhe ruajtjen e tokës.
Dheu: pasuria jonë 29

2. 1 Dheu
Funksionet më të rëndësishme të tokës janë:
• Bazë e prodhimit të biomasës dhe burim ushqimi për kafshët, bimët dhe njerëzit
(ajo është, gjithashtu, vendi ku dekompozohen të gjitha kafshët dhe bimët, kur vdesin);
• Filtrues, amortizues dhe transformues (dheu apo toka pastron dhe pasuron ujërat nëntokësore
dhe vepron si filtër dhe stabilizator natyror);
• Rezervuar habitatesh dhe gjenesh (shumë bimë dhe kafshë jetojnë e zhvillohen në dhé);
• Themel (për shembull, ajo është themeli fizik,
mbi të cilën ngrihen të gjitha ndërtesat,
infrastruktura, shtëpitë, ndërmarrjet industriale,
rrugët etj.);
• Burim i lëndëve të para për ndërtim apo
për prodhimin e pajisjeve shtëpiake; gjithashtu,
është burim i madh i energjive të rinovueshme
(për shembull, dru zjarri, kashtë, bar, torfë);
• djep i trashëgimisë historike
dhe asaj arkitekturore.
Fatkeqësisht, shtresa e tokës pjellore në planetin
tonë po zvogëlohet vazhdimisht – dhe në shumë
vende cilësia apo pjelloria e saj po keqësohet.
Sot kërkohet më shumë mbështetje dhe përpjekje
për të parandaluar procesin e degradimit të saj,
që ajo të vazhdojë të kryejë të gjitha funksionet
normalisht. Problemet më serioze me të cilat përballet sot dheu janë të lidhura me dukuritë
e erozionit, acidifikimit, ndotjes, kripëzimit dhe ngjeshjes së saj.
Veprimtari
Hyrje
Filloni mësimin duke u kërkuar nxënësve të shkruajnë emrat e disa organizmave
1 që jetojnë në tokë. Sa prej tyre njohin organizmat që jetojnë brenda në dhé
dhe ato që zhvillohen në mjedise të tjera?
U bëni të njohur nxënësve të klasës suaj informacionin që paraqitet në Kompakt disk
2 (CD). Theksoni faktin që, ndryshe nga vëmendja që po i kushtohet mbrojtjes së ajrit
dhe ujit, mbrojtja e tokës vetëm tani po bëhet një temë e rëndësishme. Gjithashtu, duhet
të theksoni që dheu shpesh mund të zotërohet si pronë private, çka e bën më të vështirë
mbrojtjen dhe ruajtjen e saj në krahasim me mbrojtjen e ajrit dhe ujit, që s’kanë pronësi.
Shfaqni përpara nxënësve video klipin “Dheu: pasuria jonë”, kërkoni nga nxënësit
3 të përshkruajnë si formohet shtresa e tokës. Cilat janë funksionet më të rëndësishme
të saj? Cilat janë rreziqet më të mëdha me të cilat ajo përballet sot?
Funksionet e tokës: filtrim dhe amortizim (veprimtari)
Vendosni dy sita me vrima të vogla mbi dy enë cilindrike qelqi, (rolin e sitës mund
1 ta luajë edhe një copë pëlhure e hollë). Shtrëngojini sitat me cilindrat me anë të një
fasheje ose me shirit gome.
Hidhni dhé të shkrifët në njërën prej sitave dhe një sasi të barabartë me dhé ranor
2 në sitën tjetër (me rërë të trashë).
Hidhni vëllime të barabarta uji në të dy cilindrat e vegjël.
3
Shtoni nga një pikë lënde ngjyruese (si, për shembull, bojë shkrimi) te secila prej tyre.
4
Matni me anë të kronometrit kohën dhe hidhni me kujdes solucionin e ngjyrosur
5 në secilin prej mostrave (në sitat me dhé) të parapërgatitura.
30 Dheu: pasuria jonë

3. 6 Kërkojuni nxënësve të masin kohën e filtrimit, ndërsa vëzhgojnë ndryshimin e ngjyrës
në cilindrat më të mëdhenj. Uji i ngjyrosur kalon me shpejtësi nëpër mostrën me dhé
ranor, ndërsa mbetet ende i ngjyrosur. Kurse në mostrën tjetër me dhé të shkrifët argjilor,
ujit të ngjyrosur i duhet më shumë kohë për të rrjedhur, duke humbur ngjyrën e tij.
Dheu me përbërje argjilore funksionon si filtër natyror, ndërsa dheu me përbërje ranore,
shkëmbore dhe zhavorrore mundëson furnizimin e ujërave nëntokësore. Në të njëjtën
kohë, si rezultat i densitetit dhe aftësisë së tyre për të mbajtur apo për tu përshkuar
Dheu
1
nga substanca të ndryshme, dheu argjilor është më shumë pjellor dhe i pasur me lëndë
minerale. Grimcat e dheut mund të zhvendosen lehtësisht. Mund t’u tregoni nxënësve
që në sipërfaqet shkëmbore të maleve bimët rriten më pak, kurse në rajonet kodrinore
dhe ato fushore bota bimore është shumë më e pasur dhe e larmishme. Llojet e pakta,
që rriten dhe zhvillohen në mjedise malore, janë përshtatur me klimën e ashpër dhe
me kushtet e një toke të varfër. Disa prej tyre mbrohen me ligj.
Shprehje e lirë mendimesh
Bëjuni nxënësve pyetjet e mëposhtme: cilat prej objekteve që përdorni në jetën e përditshme
që janë bërë nga argjila (balta)? (tullat, tjegullat, vazo lulesh) dhe çfarë tjetër mund të bëhet
prej saj? (porcelani nga argjila e bardhë, “kaolina” ose “argjila kineze,” dhe argjila e përdorur
për punimet e qeramikës dhe të skulpturës). Të theksohet ideja që, në varësi nga qëllimi
dhe metodat e përdorimit të këtyre materialeve, i duhet kushtuar rëndësi zgjedhjes së argjilës
dhe asaj që quhet “kaolinë” (modelimi-tharja – pjekja; tharja – pjekja – lustrimi).
Diskutim
Lexoni pjesën e shkëputur nga vepra e Platonit “Kritia” dhe diskutojeni atë në lidhje
me zhvillimet e ditëve të sotme. Bëjuni nxënësve pyetjet e mëposhtme:
• Ka qenë erozioni i tokës vetëm një problem shqetësues vetëm në 100 vjetët e fundit?
• Shkatërrimi i tokës është një dukuri natyrore apo ndikohet dhe nga aktiviteti njerëzor?
• Në Greqinë e lashtë, 2.500 vjet më parë, kishte një dekret për mbjelljen e shpateve
dhe të terreneve të pjerrëta. Në të njëjtën kohë, fshatarëve u ofroheshin shpërblime
për të mbjellë pemë ullinj. Ku qëndronte logjika e këtyre veprimeve?
• Cili është ndikimi që ka shkatërrimi i tokës në rezervat ujore?
• A mendoni ju se paralelizmi i përdorur nga Platoni midis tokës dhe njeriut të sëmurë
është një krahasim i përshtatshëm?
• Çfarë krahasimesh do të përdornit ju, për të përshkruar disa prej peizazheve industriale
të ditëve të sotme?
• Me çfarë rreziku për tokën po përballemi ne sot? A është ky rrezik që do të kthejë
në shkretëtira rajone të veçanta në vendin tonë?
• Si mund të ndihmojmë ne për neutralizimin e shkatërrimit të vazhdueshëm të tokës?
Ecuria
• Shërndajuni nxënësve nga një kopje të tekstit “Shqetësimi për mbeturinat” në faqen numër
33. Kërkojuni atyre që, pasi të kenë lexuar këtë tekst, të shprehin përshtypjet e tyre,
duke i diskutuar në klasë ose duke i hedhur në letër në formën e një eseje të shkurtër.
Nxitni ata të ndajnë me njëri-tjetrin mendimet dhe përshtypjet.
Dheu: pasuria jonë 31

4. 1 Dheu
Pjesë nga “Kritia”
Që në shekullin e gjashtë para erës sonë çështja e degradimit dhe shkatërrimi
i mjedisit ka shqetësuar sundimtarët e Greqisë së Lashtë.
Ligjvënësi Solon, për të penguar erozionin kishte propozuar një ligj për mbjelljen
e zonave kodrinore. Sundimtari Pisistratus shpërbleu fshatarët, të cilët në vend që të
prisnin pyllin për të zgjeruar kullotat për bagëtinë, mbollën ullinj. Dyqind vjet më vonë,
lidhur me shkatërrimin e tokës, që po bëhej në Athinë në atë kohë, Platoni shkruante:
“Dhe ashtu siç është nëpër ishujt e vegjël, toka jonë së fundmi ka filluar të ngjajë
me kockat e një njeriu të sëmurë, nëse do ta krahasojmë me atë ç’ka qenë shumë
kohë më parë: toka e butë dhe pjellore është zhdukur dhe, tashmë, ka mbetur vetëm
skeleti i patretur i saj. Në kohët e shkuara, toka jonë ka qenë e paprekur, me kodra
të larta, ndërsa sot vendin e fushave të shëndetshme e kanë zënë të ashtuquajturat
fusha gurishtesh, ndërsa malet janë të mbuluara me pyje ngjyrë kafe, (…) ndërsa
sot në malet tona ku drurët mjaftojnë vetëm për të ushqyer bletët, trarët e çative janë
të vetmit dëshmitarë që të kujtojnë pyjet madhështorë të prerë jo shumë kohë
më parë(…), dhe atëherë toka u jepte kullota të pasura bagëtive.
Ujin, të cilin Zeusi na e dërgoi për të pasur bollëk dhe pjellori,
tani e shikon të rrjedhë kot, duke përmbytur fushat e këtij vendi të zhveshur.”
Marrë nga vepra e Platonit me titull “Kritia” (Critias)
Mbrojtja e tokës
• Së pari, ndihmoni në zvogëlimin e sasisë së mbetjeve të krijuara. Blini produkte
me përdorime të shumëfishta ose vetëm me paketime të riciklueshme – pasi mund
të ripërdorni apo të ricikloni paketimin.
• Kur shkoni për pushime apo bëni ndonjë udhëtim të shkurtër, në vend të artikujve
me një përdorim, që janë prej letre, plastike apo kartoni, përdorni pjata dhe gota
shumëpërdorimëshe.
• Kur shkoni në zona të paracaktuara për piknik, pastroni vendin nga mbeturinat,
para se të largoheni. Mos harro të marrësh me vete qese për mbeturina.
• Kur pikniku organizohet në parqe natyrore, kujdesuni të kaloni në rrugicat
e paracaktuara dhe të shënuara, duke u përpjekur që të mos krijohen të reja.
• Ndizni zjarr vetëm në zona të caktuara për këtë qëllim.
32 Dheu: pasuria jonë

5. Shqetësimi për mbeturinat
Dheu
1
Ne po përballemi me të gjitha problemet që lidhen me shtrirjen e pashmangshme
të qyteteve, zonave urbane dhe qendrave industriale. Në këtë proces mbrojtja
e natyrës nuk duhet të marrë thjesht në konsideratë, por duhet të jetë një detyrim.
Në të kundërt ne do të vuajmë, do të torturojmë, do të shkatërrojmë, helmojmë dhe
mbysim veten tonë. Por përpara se të ndodh kjo, ne do të jemi çmendur. Por akoma
përpara kësaj, ne do të zhytemi në grumbuj mbeturinash të krijuara nga vetë ne.
Tani është verë dhe kjo është stina më e përshtatshme për turizëm dhe pushime.
Si çdo vit, përgjatë plazheve tona, parqeve, lëndinave, pyjeve, brigjeve të lumenjve dhe
liqeneve do të gjejmë dhe një herë sasi të mëdha letrash, shishesh, kanaçesh, kockash
të copëtuara, lëkura dhe përsëri shishe dhe përsëri kanaçe, si dhe çanta plastike, kuti
kremërash, produkte gome, leckë të pistë thikash dhe lecka të ndyta. A e dini se cili
është burimi kryesor i gjithë këtyre mbeturinave të braktisura vend e pa vend? Janë
po ata njerëz, të cilët, sapo kalojnë pragun e shtëpisë, veshin pantoflat që të mos
u bëhet pis tapeti; të njëjtët njerëz, që ia veshin një shuplakë fëmijës së tyre, qoftë dhe
për një njollë të vogël në mbulesën e bukës. Ndërsa në gjirin e natyrës ku ata çlodhen
dhe rehatohen kaq shumë dhe kaq mirë, harrojnë se çdo gjë që bie nga duart e tyre
në tokë, do të ngelet aty, sepse nuk e ngrenë nga toka. Këta njerëz, kur largohen nga
vendi ku pushuan, kurrë nuk i hedhin një sy vendit për të parë mbeturinat që lanë aty.
Kjo dukuri nuk është e re, por po bëhet gjithnjë e më e frikshme nga viti në vit.
Kur unë shkoj në ekskursion, gjëja e parë që bëj, është të pastroj vendin në një rreze
prej 200 metra. Mbledh sasi të pabesueshme plehrash dhe i grumbulloj ato
në një gropë të thellë. Për disa ditë, natyra më shpërblen me bukurinë e saj. Por vjen
e shtuna dhe e diela, unë kujtohem se atje, në park, kanë ardhur të paktën dy makina
private dhe një autobus plot me ekskursionistë. Dhe ja, ku vjen përsëri dita e hënë
dhe unë filloj të pastroj përsëri dhe, kështu, cikli përsëritet.
Fatkeqësisht, hedhja e mbeturinave nëpër barin e lëndinës nuk është i vetmi pisllëk
që njeriu mund të krijojë sot. Disa njerëz kanë imagjinatë më të shfrenuar, duke
i hedhur mbeturinat edhe në ujë. Nëse midis këtyre mbeturinave ka dhe enë prej
qelqi, ata tregohen të zellshëm që t’i thyejnë më parë ato.
Ajo që më çudit çdo vit – është problemi i jashtëqitjeve. Jam ndeshur me to shpesh
në çdo vend të hapur – si një sfidë ndaj kaltërsisë së qiellit dhe freskisë së erës që fryn
nga të katër anët e horizontit. Letrat e tualetit të hedhura rreth e rrotull të bëjnë të mos
dyshosh aspak për orgjinën njerëzore të këtij pisllëku. Mos u inatosni me mua – sepse,
ashtu si poeti i këndon natyrës – unë thjesht shkruaj për gjëra të tilla jo të këndshme,
në vend që të merrem me trajtimin psikologjik të tyre. Në fakt, këtu unë fokusova
saktësisht atë çka ndjej thellë në shpirt e që më shqetëson! Unë përshkrova mungesën
e këtij shqetësimi te të tjerët.
Wislava Simborska, Fituese e çmimit Nobel në letërsi, 1996.
Dheu: pasuria jonë 33