For B.Ed Sem-1 IITE, paper-PS/01/02 Unit-4.1

1. Ps-01-02 Unit 4.1
સ ૂક્ષ્મઅધ્યાપન (Micro-teaching)-
સંકલ્પના, સોપાન, લાભ

2. સ ૂક્ષ્મઅધ્યાપન (Micro-teaching)ની સંકલ્પના
• તાલીમાર્થીઓ માટે અધ્યાપન કૌશલ્ય કેળવવાની જડીબુટ્ટી
• પધ્ધતત નહી, પ્રવૃતિ
• તાલીમાર્થીને કુશળ તશક્ષક બનાવવા માટેનો નુતન અભિગમમ
• અધ્યાપન કૌશલ્યો તવકસાવવાની ચાવી

3. માઇક્રોટીભચિંગમ નો ઇતતહાસ
• ‘માઇકોટીભચિંગમ’ શબ્દ સૌપ્રર્થમ ક્વાઇટ એલન નામના સ્ટેફોડડયુતનવતસિટી,
કેભલફોતનિયાના પ્રોફેસરે વહેતો કયો. ૧૯૬૩માાં તેમણે માઇક્રોટીભચિંગમ
અભિગમમનો પ્રયોગમ આદયો. સહકાયડકરોની મદદર્થી ૧૯૬૪-૬૫માાં
તેમણે માઇક્રોક્લલતનક ઊભુાં કયુું. ૧૯૬૬-૬૯માાં તો માઈક્રોટીભચિંગમના
તવચારનો પ્રચાર તેમણે શરૂ કયો. અંતે આ તવચાર દુતનયાના ઘણા
દેશોમાાં સ્વીકારાયો. એમ.એસ.યુતનવતસિટી વડોદરાના પ્રયોગમ પછી
િારતમાાં ઇ.સ. 1976 આસપાસ આ તવચાર સ્વીકારાયો.

4. માઇક્રોટીભચિંગમ એટલે શુાં ?
• માઇક્રો એટલે સ ૂક્ષ્મ અને ટીભચિંગમ એટલે અધ્યાપન
• તશક્ષક પ્રતશક્ષણ માટે અધ્યાપન કૌશલ્યો હસ્તગમત કારવાની પ્રક્રક્રયા
• તશખવવાનુાં શીખવા માટેનુાં તશક્ષણ
• માઇક્રોટીભચિંગમને વ્યાખ્યાતયત કરતાાં એલન અને ઇવ કહે છે કે,
“માઇક્રોટીભચિંગમ તનયાંતિત વ્યવહાર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને તનયાંતિત પક્રરસ્સ્ર્થતતમાાં
તશક્ષણવ્યવહાર કરાવે છે.” સરળ િાષામાાં કહીએ તો તનયાંતિત પક્રરસ્સ્ર્થતતમાાં એક તનયાંતિત
વ્યવહારની પ્રક્રક્રયા એટલે માઇક્રોટીભચિંગમ,

5. • તનયાંતિત પક્રરસ્સ્ર્થતત
• પાાંચ-છ તવદ્યાર્થીઓને વગમડ
• સાત-આઠ તમતનટનો સમય
• એક નાનો મુદ્દો
• એક જ વતડન (અધ્યાપન કૌશલ્ય)
• અરય તવદ્યાર્થીઓ અવલોકન કરે
• તનયાંતિત વ્યવહાર
• પાાંચ-છ તવદ્યાર્થીઓ સામે સાત-આઠ તમતનટ માટે કોઈ એક મુદ્દાનુાં તશક્ષણ
કાયડ કરવુાં
• અરય એ કરેલ અવલોકને ધ્યાનમાાં રાખી પુન:અધ્યાપન કરવુાં

6. વ્યાખ્યાઓ
• એલન અને ઇવે (૧૯૬૮) “માઇક્રોટીભચગમ એક તનયાંતિત વ્યવહાર
પદ્ધતતછે કે જે તવતશષ્ટ તશક્ષણ વ્યવહાર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરેછે અને
તનયાંતિત પક્રરસ્સ્ર્થતતમાાં તશક્ષણવ્યવહાર કરાવેછે.“
• બુસડ (૧૯૬૮) '‘માઇક્રોટીભચિંગમ એક એવી તશક્ષણ આપવાની પ્રયુસ્લત છે કે
જે તશક્ષકોને સુવ્યાખ્યાતયત કરાયેલાાં અધ્યાપનકૌશલ્યોને પાાંચર્થી દસ
તમતનટમાાં કાળજીપૂવડક આયોજન પામેલા પાઠોની શ્રેણીમાાં નાના
તવદ્યાર્થીઓના જૂર્થ સમક્ષ તવતનયોગમ કરવાની અને બહુધા પાઠનાાં
પક્રરણામો વીક્રડયો ટેઇપ પર જોવાની તક પૂરી પાડેછે. ’

7. • એલન અને રાયને (૧૯૬૯)
“સ ૂક્ષ્મ અધ્યાપન એવી પ્રક્રક્રયાછે, જેમાાં તવતશષ્ટ અધ્યાપનવતડનની
તનયાંતિત તાલીમ તનયાંતિત પક્રરસ્સ્ર્થતતમાાં અપાયછે. અને તેનાર્થી એક
કૌશલ્યની ક્ષમતા એક જ સમયે બીજુ ાં કૌશલ્ય શરૂ કરતાાં પહેલાાં પ્રાપ્ત
કરાયછે.'

8. અધ્યાપન કૌશલ્યો
1. તવષયાભિમુખ કૌશલ્ય,
2. પ્રશ્નપ્રવાક્રહતા કૌશલ્ય,
3. સ્પષ્ટીકરણ કૌશલ્ય,
4. ઉદાહરણ કૌશલ્ય
5. કા. પા. કાયડ કૌશલ્ય,
6. સુદઢીકરણ કૌશલ્ય,
7. ઉિેજના પક્રરવતડન કૌશલ્ય,
8. શૈક્ષભણક સાધન ઉપયોગમ કૌશલ્ય,
9. સાંલગ્નતા કૌશલ્ય,
10. શાાંતત અનેઅશાન્દ્બ્દક સાંજ્ઞા કૌશલ્ય,
11. પ્રશ્ન ઉતપ્રલૢ કૌશલ્ય,
12. ધ્યાનયુલત વતડન ઓળખ કૌશલ્ય,
13. તવદ્યાર્થી સહયોગમવૃદ્ધદ્ધ કૌશલ્ય,
14. અધ્યાપન હેતુ લેખન કૌશલ્ય,
15. વગમડવ્યવસ્ર્થા કૌશલ્ય,
16. સ્વાધ્યાય કૌશલ્ય,
17. પાઠગમતત કૌશલ્ય,
18. ઉચ્ચ કક્ષા પ્રશ્ન કૌશલ્ય,
19. બહુતવધ પ્રશ્ન કૌશલ્ય,
20. વ્યાખ્યાન કૌશલ્ય,
21. આયોજજત પુનરાવતડન કૌશલ્ય,
22. પૂણડ અભિવ્યસ્લત કૌશલ્ય

9. સોપાનો
૧. તશક્ષણ
૨. પ્રતતપોષણ
૩. પુન:આયોજન
૪. પુન:તશક્ષણ
૫. પુન:પ્રતતપોષણ

10. માઇક્રોટીભચિંગમના ફાયદા
• અધ્યાપન માટે પાયાના કૌશલ્યો કેળવાય છે
• તાલીમાર્થીને અધ્યાપન કાયડ માટેની ક્રદશા મળે છે
• એક સમયે એક કૌશલ્ય કેળવવાની તક આપે
• તવતવધ અધ્યાપન કૌશલ્યો કેળવાય છે
• વગમડખાંડમાાં જતાાં પહેલા તાલીમાર્થીમાાં આત્મતવશ્વાસ કેળવાય છે
• અધ્યાપન વતડનો કેળવાય છે
• સૂક્ષ્મ કાયડ હોવાર્થી રસ જળવાય છે
• અધ્યાપન પ્રક્રક્રયા માટે તાલીમાર્થીને તૈયાર કરે છે

11. માઇક્રોટીભચિંગમમાાં તસમ્યુલેશન
• તસમ્યુલેશન એટલે ‘દેખાવ’ અર્થવા ‘-ના જેવી અસર ઉપજાવવી’
• િારતીય તવચાર
• વ્યસ્લતને એવી પક્રરસ્સ્ર્થતતમાાં મૂકવી, જેમાાં તે વાસ્તતવક પક્રરસ્સ્ર્થતત કરતાાં જે
પક્રરસ્સ્ર્થતતમાાં મુકેલ હોય તેવો દેખાવ કરે
• તાલીમાર્થીઓનુાં એક જુર્થ તવદ્યાર્થી તરીકેની ભૂતમકા િજવે જેને તસમ્યુલેટસડ
કહી શકાય-તેઓ સૂક્ષ્મપાઠ આપનાર તશક્ષકને તવદ્યાર્થી તરીકેના જરૂરી વતડનો
પૂરા પાડે
• આ જ જુર્થ અવલોકન પણ કરે અને પ્રતતપોષણ (feedback) પૂરુાં પાડે

12. ફાયદા
• શાળા પ્રશાસનની અગમવડતા ટાળે
• સમય અને શ્રમ બચાવે છે
• વાસ્તતવક વગમડખાંડ જેવો અનુિવ પૂરો પાડે
• તમિ વતુડળ જ હોય તાલીમાર્થીનો આત્મતવશ્વાસ વધે/જળવાઈ રહે
• ભૂલોના ગમિરાટ વગમર કૌશલ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત ર્થાય
• અવલોકન અને ચચાડ ઉપયોગમી બને
• તસમ્યુલેટસડમાાં પણ આડકતરી રીતે કૌશલ્ય કેળવાય છે
• તસમ્યુલેટસડમાાં અવલોકન કૌશલ્ય કેળવાય છે