2. 1. CAMBIOS ECONÓMICOS E
SOCIAIS
- 3 cambios principais na
Europa dos S. XV e XVI:
a) Recuperación da
poboación.
b) Crecemento económico.
c) Transformación social.
Europa a principios do S.XVI

3. A) RECUPERACIÓN DA POBOACIÓN: destacan 3 momentos diferentes:
 No século XIV a poboación minguou dramáticamente por tres
causas:
 Malas colleitas: provocando desnutrición e fame entre a
poboación campesiña.
 Guerras e revoltas. Ex: guerra civil castelá ou revolta
irmandiña.
 Peste negra: iniciada en 1348. Acabou coa cuarta parte da
poboación do continente

4. Distribución da poboación europea no
S.XVI
 No século XV a situación mellorou e a poboación
comezou a medrar lentamente.
 No século XVI a poboación medrou moito.

5. B) CRECEMENTO ECONÓMICO.
Tras unha crise no S.XIV. Durante os
séculos XV e XVI a economía europea
coñeceu unha fase de prosperidade.
Causas do crecemento:
 O incremento da poboación.
 O descubrimento de novas terras, que
incrementou o comercio.
Innovacións: mellora do sistema
bancario.

6. C) TRANSFORMACIÓN SOCIAL.
 A sociedade seguiu dividida en
estamentos.
 Os dous estamentos privilexiados
seguían sendo a nobreza
e o clero.
 Pero producíronse cambios:
 A burguesía logrou gran
preeminencia: destacan banqueiros e
comerciantes ricos que cadaron gran
poder (Ex: os Médici en Florencia ou
os Fugger en Alemaña).
 Moitos campesiños servos pasaron a
ser persoas libres

7. Pirámide social europea de finais da Idade Media
Realeza
Alta nobreza
e alto clero
Nobreza media
(patriciado urbano,
cabaleiros, etc.)
Grupos modestos
(campesiños con
terras, artesáns
e comerciantes
humildes, oficiais, etc.)
Marxinados
SEPARACIÓN ENTRE OS
PRIVILEXIADOS E O POBO
Grupos medios (artesáns
e comerciantes ricos,
labregos ricos, oficios
liberais, etc.)
Estratos máis pobres
(servos, xornaleiros,
traballadores asalariados
de oficios baixos, etc.)

8. 2. CAMBIOS POLÍTICOS
 No século XV os reis europeos seguiron reforzando o seu poder,
impoñéndose á nobreza, Igrexa, cidades e Parlamentos. Por iso,
chamámolas monarquías autoritarias.
 Para reforzar o seu poder:
 Crearon una burocracia profesional: funcionarios (ministros,
secretarios, escribintes, chambeláns...) que traballaban
directamente para o rei.
 Fortaleceron o exército: as tropas eran pagadas polo monarca,
así, xa non dependía das mesnadas dos nobres.
 Aumentaron os impostos.
 Crearon unha rede diplomática: para manter relacións (Ex:
alianzas matrimoniales) con outros países.

9. Burocracia
Impostos
Exército poderoso
Rede diplomática
CARACTERÍSTICAS MONARQUÍAS
AUTORITARIAS

10. Texto: O fin xustifica os medios
[…] Hai tanta diferenza entre cómo se vive e cómo se debería vivir, que
aquel que deixa o que se fai polo que debería facerse marcha á súa
ruína, pois un home que en todas partes queira facer profesión de bo é
inevitable que se perda entre tantos que non o son. Polo que cómpre
que todo príncipe que queira manterse aprenda
a non ser bo, e a practicalo ou non de acordo coa necesidade. […] Non
debe preocuparse gran cousa de incorrer na infamia de vicios sen os
que dificilmente podería salvar o Estado, porque se consideramos isto
con frialdade, veremos que, ás veces, o que semella virtude é causa de
ruína, e o que semella vicio só acaba por traer o benestar e a
seguridade.
NICOLÁS MAQUIAVELO, O príncipe, 1513. Adaptado

11.  Ao mesmo tempo, a corte deixou de ser
itinerante e estableceuse nunha cidade
fixa, sede do goberno.
 As principais monarquías autoritarias
foron:
Francia: tras impoñerse a Inglaterra na
Guerra dos Cen anos, os reis franceses
fortaleceron o seu poder.
 Inglaterra: destaca o reinado de
Henrique VIII (primera metade do S.XVI),
quen se impuxo aos nobres, e aumentou o
poder real.
 Rusia: Ivan III (“o Grande”) conquistou
territorios e proclamouse zar (emperador)
Rusia.
 Monarquía hispánica: os Reis Católicos
unificaron os territorios ibéricos.

12. Europa en 1500

13. 3. OS REIS CATÓLICOS.
 A inicios do S.XV a Península Ibérica atopábase dividida en cinco
reinos: Coroa de Castela, Coroa de Aragón, Reino de Navarra,
Reino de Portugal e Reino de Granada.
 Tras a morte do rei castelán Henrique IV (1474) iniciouse unha
nova guerra civil en Castelá, con dous bandos enfrontados:
 Partidarios da súa filla Xoana (“a Beltranexa”).
 Partidarios da súa irmá Isabel (futura Isabel “a Católica”).

14. A guerra terminou coa victoria de
Isabel, quen se convertiu en raiña.
Isabel estaba casada con
Fernando, príncipe herdeiro ao
trono da Coroa de Aragón. Por
tanto, cando os dous accederon
ao trono, produciuse a unión
dinástica entre as Coroas de
Castela e Aragón (1479).
Foi unha unión persoal, cada reino
mantivo as súas propias leis e
institucións.

15. UNIÓN DINÁSTICA
No anverso aparece
o retrato de ambos
os reis e a inscrición
en latín: “o que uniu
Deus que non
o separe o home”.
No reverso aparece
o nome de ambos os reis
rodeando o escudo común
de ambas as coroas tras
a unión dinástica.

16. 
Principais aspectos do seu reinado:
 POLÍTICA INTERIOR
- Pacificaron o reino, para o cal crearon a Santa
Irmandade (corpo policial para loitar contra os bandidos
e controlar á nobreza) e a Chancelaría.
- Aumentaron o control sobre as cidades nomeando
en cada cidade correxidores (funcionarios que
representaban aos reis).
- Reforzaron a Facenda real, quitándolle terras e
privilexios aos nobres.
- Crearon un exército profesional e permanente.

17.  POLÍTICA EXTERIOR: Levaron a
cabo unha expansión territorial:
- Reino de Granada: último
territorio musulmán,
conquistado en 1492.
- Reino de Navarra:
conquistado por Fernando en
1512.
- Nápoles: reincorporado á
Coroa de Aragón.
- Territorios africanos:
Melilla, Orán,...
- Illas Canarias.
- Descubrimento e
conquista de América.

18.  UNIDADE RELIXIOSA: para conseguir esto, os Reis
Católicos levaron a cabo tres accións principais:
 Creación Tribunal da Inquisición: para
perseguir e castigar aos herexes (persoas que se
desvían da ortodoxia católica).
 Expulsión dos xudeus (1492): 80.000 persoas
foron expulsadas de España. Os que se quedaron
tiveron que convertirse ao catolicismo
(xudeuconversos), e foron sometidos ao control e
persecución da Inquisición
 Expulsión dos musulmáns (1512): todos os
musulmáns que quixeran permanecer en España
debían convertirse ao catolicismo (mouriscos).

19. Torturas nun proceso
da Inquisición
Expulsión dos xudeus (1492)

20.  FIN DO REINADO:
- Á morte de Isabel (1502) o trono
de Castela non pasou a Fernando
(que seguiu sendo rei de Aragón)
senón á súa filla maior Xoana
(alcumada “a Tola”).
- A suposta incapacidade de Xoana
para gobernar fixo que a rexencia
fora exercida polo seu pai
Fernando, ata a maioría de idade
do fillo de Xoana, Carlos.
- Carlos herdou as dúas Coroas
(Aragón e Castela), polo que a
unión dinástica foi definitiva
(Carlos I).

22. 4. CAMBIOS CULTURAIS:
HUMANISMO E RENACEMENTO
A) HUMANISMO
 Humanismo = corrente cultural europea que se
desenvolveu nos séculos XV e XVI.
 As súas características foron:
 Preocupación polo ser humano, que para os
humanistas era o centro do mundo (non Deus).
 Inspiración na Antigüidade clásica (Grecia e Roma)
 Defensa da razón e a experiencia coma vías para
atopar a verdade.
 Curiosidade por todas as materias (Arte, Mediciña,
Matemáticas, Astronomía...)
Home de Vitrubio de
Leonardo da Vinci
Símbolo do Humanismo

25. UN EXEMPLO DE HUMANISTA:
LEONARDO DA VINCI (1452- 1520)

26. Teoría heliocéntrica
- A mentalidade humanista provocou un forte
desenvolvemento das ciencias (mediciña, astronomía,
xeografía, cartografía...). 2 descubrimentos principais:
☺ Nicolás Copérnico desenvolveu a teoría heliocéntrica =
Sol é o centro do Universo, e o resto de planetas xiran
arredor del. A Igrexa opúxose e negou esa teoría.
☺ Miguel Servet descubriu a circulación sanguínea. Foi
xulgado queimado por herexe.

27. B) RENACEMENTO ITALIANO.
 O Renacemento é o nome do estilo artístico que se desenvolveu nos
séculos XV e XVI.
 3 características principais:
♬ Os artistas inspiráronse na Antigüidade (Grecia e Roma) e
rexeitaron a arte medieval (Románico e Gótico).
♬ o ser humano pasou a ser o centro da arte.
♬ os artistas preocupáronse por plasmar a beleza.
Cúpula da Catedral de Florencia
(F. Brunelleschi)
Escola de Atenas (Rafael)

28.  Distínguense dúas etapas:
 Quatrocento o século XV:
o centro artístico foi
Florencia.
 Cinquecento o século XVI:
o centro artístico foi
Roma, grazas ao
mecenado de papas (Xulio
II, León X...)
 Os artistas (xa non
artesáns) contaban co
apoio dos mecenas =
persoas ricas que
financiaban obras de arte
e protexían aos artistas

29.  3 artes principais:
a)Arquitectura:
- Características:
Fachada deSanta María Novella,
Florencia (L. Alberti)
✔ Recuperación dos elementos
clásicos (arcos medio punto,
frontóns, columnas clásicas...).
✔ Proporcións adaptadas ao ser
humano. Por tanto os edificios
son máis pequenos e menos
elevados que no Gótico
✔ Orde e harmonía.
Palazzo Pitti, Florencia
(Brunelleschi)

30. - Quattrocento:
 Brunelleschi: cúpula
da Catedral de
Florencia, Igrexa de
San Lourenzo de
Florencia.
 Alberti: Fachada de
Santa María Novella
de Florencia e Igrexa
de Santo André de
Mantua
- Cinquecento:
 Bramante: primeiro
proxecto do
Vaticano.
 Miguel Anxo:
cúpula do Vaticano.
 Palladio: vilas e
igrexas en Venecia.

31. Igrexa de San Lorenzo (arriba)
e Hóspital dos Inocentes (abaixo),
Florencia
Cúpula do Duomo de Florencia

32. Igrexa de San André de Mantua
Fachada de Santa María
Novella (Florencia)

33. Imaxes do proxecto da Basílica de
San Pedro do Vaticano, Roma
Templete de San Pietro in
Montorio (Roma

34. Cúpula de San Pedro do
Vaticano (Roma)
Plaza do Capitolio (Roma)

35. ANDRÉ PALLADIO(1508Villa Rotonda
1580)
Igrexa do
Redentor
(Venecia)
Igrexa de Santa María Maggiore (Venecia)

36. Cornixa
Friso
Capitel
Frontón
Arco de medio
punto
Fuste
Balaustrada
Elementos
constructivos clásicos

37. Capitel dórico
Capitel xónico
Capitel corintio
Planta basilical
Bóveda de canón
Arco de medio punto
Elementos
constructivos clásicos

38. b) Pintura:
- Características:
 Creación da perspectiva = técnica para dar
sensación de profundidade a unha pintura a
través da cor, as composicións ou o escenario.
 Preocupación polas proporcións e a beleza:
beleza
os rostros e corpos tentan ser ideais,
inspirándose na Antiguidade clásica.
 Amplitude nos temas: ademáis de escenas
relixiosas, representábanse outras
(mitolóxicas, nus, retratros…).

39. - Quattrocento:
destacan pintores
florentinos:
 Masaccio: iniciador
da perspectiva. Ex: O
Tributo da moeda, A
Trinidade.
 Botticelli: Escenas
mitolóxicas: O
Nacemento de Venus
ou A Primaveira.
- Cinquecento: o principal centro
é Roma e Venecia
Leonardo: Inventa o sfumato
(técnica pictórica que consiste en
difuminar os contornos das
figuras). Ex: A Gioconda e A
Última Cea.
Miguel Anxo: Gran
expresividade e movemento. Ex:
frescos da Capela Sixtina
(Creación de Adán e Xuízo Final).
 Rafael: : Estancias do Vaticano
(Escola de Atenas) e madonnas.
 Tiziano: máximo pintor
veneciano. Destaca en retratos
(Carlos V) e cadros mitolóxicos
(Danae).

40. TOMMASSO MASACCIO
(1401-1428)
Trinidade
Expulsión
do
Paraíso
Tributo da moeda

41. SANDRO BOTTICELLI
(1455-1510)
A Primaveira

42. LEONARDO DA VINCI
(1452-1520)
A Gioconda
Virxe das
Rochas
Última Cea

43. MIGUEL ANXO BUONARROTI
(como pintor) (1475-1564)
Capela Sixtina: Xuízo Final

44. RAFAEL SANZIO (14831520)
Estancias vaticanas:
Escola de Atenas
Madonna do xílgaro

45. TIZIANO VECELLIO
(1477-1576)
Danae
Carlos V en

46. b) Escultura:
- Características:
 Importancia das proporcións e dos estudos
anatómicos.
 Xéneros: nu, retrato, mitoloxía e escultura
ecuestre (figura a cabalo)
 Materiais: bronce e mármore.
Baco
Miguel Anxo
Condotiero
Gattamelata
Donatello

47. - Quattrocento:
☺ Ghiberti: Portas do Paraíso.
☺ Donatello: San Xurxo, David, A Madalena, O
Gattamelata…
- Cinquecento:
☺ Miguel Anxo: David, Piedade do Vaticano,
Moisés, Piedade Rondanini…

48. LORENZO GHIBERTI
(1378-1455)
Portas do Paraíso
Baptisterio de
Florencia

49. DONATELLO (1386-1466)
San Xurxo
David
Madalena
Penitente

50. MIGUEL ANXO BUONARROTI
(escultor) (1475-1564)
Piedade do
Vaticano
Piedade de
Piedade

51. DAVID(1504)
MIGUEL ANXO

52. Moisés (1515)
MIGUEL ANXO

53. c) EXPANSIÓN DO RENACEMENTO.
- O estilo renacentista extendeuse desde Italia a outras
zonas de Europa, sobre todo no S. XVI.
- Fóra de Italia, destaca a figura de Alberto Durero, pintor
que introduxo o Renacemento en Alemaña (Ex: Adán e
Eva).
Alberto
Durero
Autorretrato
Adán e Eva
Alberto Durero

54.  En España, a arte renacentista impúxose no S.XVI, en todas as
ramas da arte:
 Arquitectura: o Gótico seguiu sendo o estilo predominante,
pero a arquitectura renacentista desenvolveu tres estilos
diferentes:
a) Estilo italiano: imitaba os edificios italianos.
Exemplos: palacio de Carlos V na Alhambra de Granada.
b) Estilo herreriano: caracterizado pola súa
austeridade (= falta de decoración). Exemplo: mosteiro de San
Lourenzo do Escorial, Madrid.
c) Estilo plateresco: decoración abundante e variada.
Exemplo: fachada da Universidade de Salamanca.

55. ESTILO ITALIANO
Palacio de Carlos V
na Alhambra de
Granada
Catedral de Granada

56. ESTILO HERRERIANO:
O ESCORIAL
Palacio Real
Igrexa
Colexio
Fachada
principal
Biblioteca
Convento
Patios
dos Reis

57. ESTILO PLATERESCO
Fachada da Universidade de
Salamanca

58.  Escultura:
 Predominan as tallas en madeira
policromada, en que se plasman
intensos sentimentos relixiosos.
 Principal escultor: Alonso
Berruguete.
 Pintura:
Principal pintor: O Greco, destaca
o seu uso da cor e as figuras
alongadas: O enterro do conde de
Orgaz, O cabaleiro da man no peito.
O sacrificio de Isaac
Alonso Berruguete

59. DOMÉNIKOS THEOTOKÓPULOS
(O GRECO) (1541-1614)
Cabaleiro coa man no
peito
O enterro do conde de Orgaz

60. 5. CAMBIOS RELIXIOSOS:
REFORMA E CONTRARREFORMA
A) REFORMA PROTESTANTE.
- Que é? movemento de reforma da Igrexa católica no S.
XVI impulsado dende diversas partes de Europa do
norte e centro (territorio alemán, Suiza, Países Baixos,
Inglaterra...).
- Causa: crise relixiosa a finais da Idade Media que incluía:
 Excesivo luxo e riqueza da xerarquía católica (bispos,
arcebispos, cardenais).
 Falta de preparación dos sacerdotes.
 Tráfico de reliquias e indulxencias (perdón dos
pecados a cambio de diñeiro).

61. División de Europa por relixións (Século XVI)

62. - Inicio da Reforma protestante: a Reforma luterana =
Movemento encabezado polo monxe alemán Martiño
Lutero. Principios do luteranismo:
 Salvación pola fe (non por mercar indulxencias).
 Relación directa entre os fieis e Deus (sen sacerdotes
de intermediarios).
 Interpretación libre da Biblia polos fieis.
 Mantemento de só dous sacramentos (bautismo,
eucaristía).
 Prohibición do culto á Virxe e aos santos.
 Negación da autoridade do Papa.

63. Martin Lutero (1483-1546)
O Imperio alemán en tempos de
Martín Lutero, caracterizado pola súa
división en moitos territorios
independentes

64. Texto: Contra as indulxencias
Por que o Papa, cuxa riqueza é maior ca a
de moitos grandes ricos, non edifica polo
menos a basílica de San Pedro cos seus
propios cartos, no canto de facelo co dos
pobres fieis?
As indulxencias, polas que os predicadores
prometen grandes méritos, non teñen más
ca un, o de entregar diñeiro. Hai que
aprenderlles aos cristiáns que o que se lles
dá aos pobres ou presta aos necesitados é
mellor ca gañar indulxencias
M. LUTERO, 95 tese

65. - A Reforma luterana expandiuse por boa parte de Europa (Alemaña,
países bálticos) no S.XVI, ademáis xurdiron novos movementos de
reforma relixiosa:
✟ Calvinismo:
- Movemento encabezado por Xoán Calvino en Xenebra
(Suiza).
- Defendía a predestinación = as persoas estaban
condenadas ou salvadas ao nacer, sen importar as súas obras.
- Extendeuse por Países Baixos, as illas Británicas e parte de
Francia

66. Interior dun templo
calvinista
Os calvinistas non decoraban
os seus templos con obras
de arte nin riquezas porque
consideraban que era unha
mostra de ostentación
contraria ao espírito
evanxélico.
Retiraron as imaxes
relixiosas porque
negaban o culto ás
iconas.
Aínda que en moitos
casos empregaron
as antigas igrexas
católicas, eliminaron
toda a decoración
e as imaxes.

67. ✞ Anglicanismo: movemento
encabezado polo rei Henrique
VIII de Inglaterra, que quería
divorciarse da súa muller,
Catarina de Aragón, e casarse
con Ana Bolena.
O Papa negouse a concederlle o
divorcio e Henrique decidiu
crear a súa propia Igrexa: a
Igrexa anglicana, á fronte da
cal estaría o rei de Inglaterra,
non o Papa.

68. HENRIQUE VIII
(1491-1547)
As seis esposas de
Henrique VIII

69. Divisións relixiosas en Europa

70. B) A CONTRARREFORMA.
- Movemento reformador dentro do seo da Igrexa católica,
coma resposta á Reforma protestante.
- Os contrarreformistas reuníronse no Concilio de Trento
(1545), na que tomaron unha serie de medidas:
☹ Confirmouse a doutrina católica, elaborada ao longo dos
séculos: validez dos sacramentos, a supremacía do Papa, o
culto á Virxe e santos.
☹ Fundación seminarios, para mellorar a formación dos
sacerdotes.
☹ Fundación da Compañía de Xesús (xesuítas) = orde
relixiosa usada polos papas para extender as ideas
contrarreformistas.

71. San Ignacio de Loyola,
fundador da Compañía
de Xesús.
Concilio de Trento (1545)
Emblema dos
xesuítas

72. C) CONSECUENCIAS DA REFORMA
E CONTRARREFORMA.
- As consecuencias foron moi
negativas:
✄ División de Europa en 2
bloques relixiosos: católicos e
protestantes.
Carlos V na batalla de Mulhberg
(1547) por Tiziano, contra os
príncipes protestantes
✄ Guerras de relixión entre os 2
bloques: moi sanguentas e
duradeiras (ex: Francia e imperio
alemán).
Noite de San Bartolomé: asasinato de miles de
protestantes en Francia (1572)

73. ✄ A intolerancia xeneralizouse por toda Europa: nos
países católicos perseguíase aos protestantes e á
inversa, prohibíronse e queimáronse libros e
perseguiuse a científicos e pensadores que foran
contra o dogma relixioso (ex: Miguel Servet, Tomás
Moro,…).
✄ A Inquisición (creada en España polos Reis
Católicos), extendeuse a todos os países católicos e
perseguiu duramente a calquera que se apartara do
dogma católico.
Galileo xulgado pola Inquisición