3. •
Հռոմի Դիոկղետիանոս կայսեր օգնությամբ 287 թ-ին Մեծ Հայքի թագավորության գահը բարձրացած Տրդատ Գ, իր հովանավորի
օրինակով, սկզբում հալածեց քրիստոնյաններին՝ իբրև քաղաքական վտանգավոր ուժի, իսկ նրանց պարագլուխ Գրիգոր
Լուսավորիչին նետեց Արտաշատ քաղաքի Խոր Վիրապ կոչվող մահապարտների բանտըֈ Սակայն շուտով համոզվելով, որ
Հայսատանի նկատմամբ Հռոմը վարում է խարդախ ու զավթողական քաղաքականություն, Տրդատը հիասթափվեց նրա
«դաշնակցությունից» և դադարեցրեց նաև քրիստոնյանների հալածանքներըֈ Երկու թշնամի տերությունների միջև գտնվող
Տրդատը գերադասեց այդ ուժը ծառայեցնել սեփական պետության շահերինֈ Քրիստոնեությունը, որը I-III դարերին Ասորիքից ու
Փոքր Ասիայից ներթափանցել և տարածվել էր Հայաստանում, 3-րդ դարի վերջին արդեն դադարել էր սոսկ ճնշվածների կրոն
լինելուցֈ 301-ին քրիստոնեությունը Հայաստանում ճանաչվեց պետական կրոնֈ Նոր կրոնը բռնությամբ տարածվեց ժողովրդի մեջ և
դարձավ իշխող դասակարգի գաղափարական զենքըֈ Գրիգոր Լուսավորիչը 302-ի սկզբին 16 նախարարի ուղեկցությամբ և
թագավորական հրովարտակով մեկնեց Կեսարիա, եպիսկոպոսների ժողովում Ղևոնդիոս արքեպիսկոպոսից ձեռնադրվեց Հայոց
եպիսկոպոսապետֈ Գրիգոր Լուսավորիչը զորքի ուղեցությամբ կործանեց հայ հեթանոսական մեհյանները և հիմնեց եկեղեցիներֈ
Համառ կռիվներից հետո նա կործանեց հայոց հեթանոսական կրոնի հինավուրց կենտրոն Աշտիշատավանի մեհյանը և տեղը
հիմնեց Մայր եկեղեցինֈ Մինչև 302-ի նոյեմբերը մնալով Տարոնում՝ Գրիգոր Լուսավորիչը գնաց Բագավան և այնտեղ մկրտեց
Տրդատ արքային ու հայ ավազանու ներկայացուցիչներինֈ Այնուհետև մկրտեց հայ ժողովրդին ու զինվորներինֈ Հեթանոս
հայոց Ամանորի մեծ տոնը Գրիգոր Լուսավորիչը վերափոխեց քրիստոնեական տոնախմբությանֈ Նույն ձևով հայ ազգային շատ
սովորույթներ ներմուծվեցին քրիստոնեության մեջֈ Մեհյանների կալվածներն ու հարստությունները անցան եկեղեցունֈ Փավստոս
Բյուզանդը վկայում է, որ Գրիգոր Լուսավորիչի կալվածների թիվը հասնում էր 15 գավառիֈ Հետևելով քրմությանը, Գրիգոր
Լուսավորիչը տոհմական ժառանգականության իրավունքը պահպանեց նաև հայ եկեղեցու վարչության մեջֈ

4. Արիստակես որդուն ձեռնադրելով տեղապահն ու գահաժառանգը՝ Գրիգոր
Լուսավորիչը հաստատեց իր տոհմի հոգևոր միապետության ժառանգական
իշխանությունը, ստեղծեց եկեղեցական ֆեոդալական ամուր
կազմակերպություն, որը ապահովված էր ոչ միայն սեփական կալվածքներով, այլև
հարկեր էր գանձում ողջ երկրի աշխատավորությունիցֈ Գրիգոր Լուսավորիչը
հիմնեց նոր դպրոցներ, որոնցում ուսուցումը տարվում էր նոր կրոնի պաշտոնական
լեզուներով՝ հունարենով և ասորերենովֈ Կյանքի վերջին տարիներին Գրիգոր
Լուսավորիչը հայրապետական գործը հանձնելով Արիստակեսին՝ քաշվեց
ճգնարան, ուր և վախճանվեցֈ Մի քանի տարի անց նրա աճյունը տեղափոխվեց և
ամփոփվեց Թորդան գյուղումֈ Հայոց եկեղեցին նրան դասեց ավագ սրբերի
կարգը, նրա պատվին սահմանեց ամենայն հիշատակի օրերֈ Գրիգոր Լուսավորիչի
անունով հայկական եկեղեցին կոչվում է Գրիգոր-լուսավորչականֈ