Praca oparta o obserwację, dotycząca oceniania uczniów przez nauczycieli w szkole

1. Refleksje na temat nauczycielskich praktyk oceniania osiągnięć uczniów
w oparciu o własne obserwacje
WEzL
Katarzyna Papież
Karolina Wolak
1

2. WSTĘP
Edukacja szkolna polega na harmonijnej realizacji zadań w zakresie przekazywania
uczniom rzetelnej wiedzy, kształcenia ich umiejętności i wychowawczego wspomagania ich
rozwoju osobowego. W szkole uczniowie powinni kształcić swoje umiejętności
wykorzystywania zdobytej wiedzy, aby w ten sposób lepiej przygotować się do pracy w
warunkach współczesnego świata. Nauczyciele stwarzają uczniom warunki do nabywania
umiejętności. Stwarzaniu warunków do poszerzenia wiedzy i zdobywania umiejętności służy,
oprócz programu nauczania, system oceniania.
OCENIANIE
Ocenianie jest zjawiskiem powszechnym, zarówno w szkole jak i poza nią. Proces
nabierania informacji o ludziach, miejscach, sytuacjach oraz wygłaszaniu o nich przekonań i
poglądów, odbywa się nieustannie. Na lekcji spotyka się nauczyciel, który wie i umie dużo, z
uczniem – wchodzącym w życie młodym człowiekiem, który jeszcze nie posiada tak dogłębnej
wiedzy i nie nabył umiejętności wykorzystania jej w życiu. Ocenianie uczniów jest czynnością
wyrażania opinii o uczniach za pomocą stopni lub ocen opisowych, zarówno sporadycznie, jak i
co kwartał lub przy końcu roku szkolnego, a swoistą formą oceniania uczniów są badania
wyników nauczania oraz egzaminy.
Stały dopływ informacji o osiągnięciach uczniów jest podstawą elastycznego
kształtowania przebiegu zajęć dydaktycznych. Stąd też bywa on często nazywany „sprawdzianem
kształtującym”, w odróżnieniu od „sprawdzania sumującego”, czyli końcowego, które nie
modyfikuje już charakteru zajęć w szkole. Uczeń jest pobudzony do działania, gdy rozumie i
aprobuje jego cel. Z tego względu uzyskiwanie informacji o wynikach jest dla niego niezbędne.
Stanowi to element wzmacniania motywacji w postaci ocen, niekoniecznie pozytywnych i
budowania na ich podstawie samooceny.
OCENA
Ocena szkolna to informacja o wyniku uczenia się wraz z komentarzem. Jeśli przyjąć
można, że informacja stanowi treść przekazywaną w procesie komunikacji między dwoma
układami względnie odosobnionymi, to trzeba określić nie tylko nadawcę, lecz także odbiorcę, a
2

3. przynajmniej- adresata informacji. Tym adresatem jest przede wszystkim uczeń jako podmiot
procesu uczenia się, a więc główny dysponent sił i środków potrzebnych do opanowania
przewidzianych czynności. Dopiero wtórnie ocena jest kierowana do rodziców- opiekunów
ucznia, władz szkolnych i społeczeństwa, czuwającego nad wysokością jak i nad jakością
wykształcenia uzyskiwanego przez młode pokolenie.
Nauczyciel posługuje się w ocenianiu umowną skalą, przekazuje uczniowi pewien znak
(gest, słowo, symbol matematyczny), a uczeń powinien być w stanie ten znak rozszyfrować i
zamienić go w pełną, wartościową informację. Rodzaj symbolu jest nieistotny, ważne jest
natomiast jego umowne, zakodowane znaczenie.
OBSERWACJA
Wstęp
Obserwacja to planowe spostrzeganie pracy uczniów i systemu kształcenia nauczyciela.
Obserwacja ich wytworów, przedmiotów, oraz innych zjawisk. Planowość obserwacji jest często
ograniczona do „nie spuszczania oka” z ważnych wydarzeń.
Informacje ogólne o uczniach klasy I e
W klasie I e jest 28 dzieci, z których jeden chłopiec i dziewczynka są dziećmi z pogranicza
upośledzenia. Każde dziecko ma na swoim koncie jakiś sukces naukowy, mają one szansę
wykazać się w każdej dziedzinie. Wszystkie nagrody, dyplomy- czyli ważne dla nich osiągnięcia
są doceniane- przed salą wisi specjalna gablota na umieszczanie takowych nagród. Natomiast
prace dzieci, głównie plastyczne, wywieszane są w klasie. Klasa I e bierze czynny udział w wielu
konkursach, wycieczkach.
Wewnętrzny system oceniania w SP nr 9 w Wejherowie
W Szkole Podstawowej nr 9 w Wejherowie jest obecny wewnętrzny system oceniania w formie
sześciostopniowej skali ocen. Dzieci w ciągu roku szkolnego otrzymują oceny od 1 do 6. Oprócz
ocen, po każdym półroczu dzieci otrzymują Karty Samooceny Ucznia, gdzie mają szansę same
ocenić swoje umiejętności i wiedzę. Ocena roczna natomiast jest oceną opisową- nauczyciel
3

4. informuje ucznia o zdobytych umiejętnościach, wiedzy oraz osiągnięciach. Dzieci mają okazję
przekonać się, czy ich samoocena pokrywa się z oceną nauczyciela.
Wychowawca, jak sam wspomniał, czuje się ograniczony ocenianiem tylko liczbową skalą ocen,
więc stara się motywować uczniów w ciekawszy, według niego, sposób. We własnym zakresie
zakupił pieczątki, na których widnieją informacje typu: WSPANIALE!, BARDZO DOBRZE!
POMYŚL!. Pieczątki te są odpowiednikiem ocen, którymi musi się posługiwać. Oprócz
pieczątek i skali liczbowej, nauczyciel stosuje ocenianie za pomocą „kółeczek”, które rozdaje
uczniom. Kółeczka te są odpowiednikiem szóstki. Wychowawca często zachęca klasę do
nagradzania swoich kolegów oklaskami. W momencie błędu jednego z uczniów- wszystkie
dzieci stukają w ławki. Nauczyciel prowadzi również swój dziennik, w którym gromadzi
informacje na temat uczniów swojej klasy.
Relacja z obserwacji klasy I e
- Dzień dobry. Na początku naszej lekcji poproszę o wyjście na środek sali trójkę dzieci, które
osiągnęły najlepszy wynik w skoku w dal na poprzedniej lekcji w-f – wytypowane dzieci
posłusznie podeszły do nauczyciela choć z zawstydzeniem i lekkim niedowierzaniem. –
Nagrodźmy ich brawami! – dopingował nauczyciel.
- A teraz jeszcze poprosimy naszą Zuzię, która zdobyła brązowy medal w zawodach pływackich.
Również należą się ogromne brawa! – dzieci po raz kolejny znużone biją brawa. Nauczyciel pyta:
- Zuziu, czy masz ze sobą medal i dyplom? Powiesimy go w naszej gablotce – i tu skierowała się
bezpośrednio do nas- a Panie zapraszam na przerwie do zapoznania się z naszą gablotką, w której
umieszczamy wszystkie dyplomy i medale uczniów naszej klasy. Brawa jeszcze raz! A wszyscy
uczniowie dostają szóstki za aktywny udział na ostatniej lekcji w-f.
Tak rozpoczęła się lekcja w klasie Ie w wejherowskiej szkole. Według Kosińskiej-
Nauczyciel widząc zaaferowanie dzieci sportem próbuje podtrzymać temat i zadaje pytania
związane ze sportem i sportowcami. Widać, że „nauczyciel spotykając się z uczniami na lekcji
wchodzi z nimi w sferę budowania relacji i stosunków społecznych z całą klasą jak i z
pojedynczym dzieckiem. Dokonuje wartościowania, które może mieć późniejszy wpływ na
4

5. ocenianie wiedzy i umiejętności. Dlatego jeden z uczniów dostaje kolejną szóstkę za doskonałą
znajomość sportowych faktów.
Nauczyciel prosi dzieci, aby wyszły ze swoich ławek i spacerowały w rytm określony
tamburynem. Gdy instrument przestanie grać, dzieci stają, nauczyciel zadaje określone pytania i
wytyczone dziecko winno na nie odpowiedzieć. Dzieci odpowiadają i po tej zabawie siadają do
swoich ławek.
Teraz nauczyciel przechodzi do właściwej części lekcji. Prosi dziesięciu chłopców, aby ustawili
się w jednej linii, dziewczynki liczą chłopców. Uczniowie wykonują określone polecenia
dotyczące działu matematyki. Nauczyciel zadaje pytania związane z danym tematem, jakim są
zbiory i oświadcza:
- Pani patrzy, kto się pięknie zgłasza – każdy, kto się zgłosi i odpowie dobrze, dostaje kółeczko.
Chłopcy stojący na środku klasy, dostają kartki ze zbiorami, po czym pada pytanie nauczyciela:
- Który zbiór jest największy? – dziewczynka odpowiada prawidłowo i otrzymuje kółeczko.
Chłopiec siedzący z tyłu w ławce obok nas, nie bierze udziału w lekcji, ale z góry odpowiada sam
sobie na pytania i kontroluje, czy słyszymy Jego odpowiedzi. Czuje się w pewnym sensie
niedoceniony, dlatego próbuje nam- „nowym osobom w klasie”- pokazać, że również potrafi
odpowiedzieć na te pytania i robi to bez większego problemu. Pokazuje on nam swoją obojętność
i niechęć do rywalizacji. Być może chłopiec został „wrzucony” w schemat szkolny i otrzymał
etykietę „niegrzecznego ucznia”. Nauczyciele czasem nieświadomie stosują w swojej pracy
schematy, ale reasumując podejście Konarzewskiego, nie da się uniknąć schematów w naszym
życiu.
Nauczyciel prosi uczniów, aby uporządkowali zbiór malejąco: dziewczynka zgłasza się,
podchodzi do tablicy, układa odpowiednio zbiór i otrzymuje kółeczko. Nauczyciel zadaje
pytanie:
- Jaka liczba znajduje się miedzy 9 a 7? – dziewczynka poprawnie odpowiada na pytanie, dostaje
kółeczko z komentarzem:
5

6. - Brawo Ewuniu! Dostałaś już drugie kółeczko! - padają kolejne pytania: „Ile brakuje, aby liczba
8 była większa od 3?”, „Czy 9 – 6 = 3?”, „Czy 1 + 8 = 9?”. Nauczyciel dopuszcza się niewinnej
prowokacji:
- Jak ktoś pięknie odpowie, dostaje kółeczko- Dzieci zgłaszają się teraz chętniej, wyczuwa się
rywalizację.
Nauczyciel wpływa na uczniów motywująco, jednakże to łączy się z rywalizacją. Jak
wspominała prof. Dorota Klus- Stańska w artykule "Komu potrzebne jest ocenianie w szkole?",
uczniami nie zawsze kieruje czyste motywowanie przez nauczyciela, gdyż ocena staje się ich
celem, ażeby ją otrzymać uczniowie zaczynają rywalizować. Ocena staje się w tym momencie
najważniejsza, dlatego uczniowie na hasło nauczyciela: „Jak ktoś pięknie odpowie, dostaje
kółeczko”, reagują wzmożoną chęcią odpowiedzi, widać, że wszyscy uczniowie się zgłaszają.
Kółeczko staje się czymś najważniejszym- odpowiem dobrze- otrzymam kółeczko; dzieci nie
widzą nic innego jak nagrodę: „..przestają widzieć inny sens wysiłku intelektualnego.
Perspektywa otrzymania upragnionej cyfry (lub innego symbolu sukcesu) przesłania im wszystko
inne…”
Nauczyciel przechodzi do następnej części lekcji. Pyta dzieci, co to jest według nich
dług? Uczniowie chętnie odpowiadają, dyskutują na ten temat. Nauczyciel prosi, by uczniowie
zaczęli rozwiązywać zadania w zeszycie ćwiczeń „Odkrywam Świat”. Wykonują dwa zadania
matematyczne. Nauczyciel zwraca uwagę:
- Proszę nie zaglądać do koleżanki, czy kolegi! – jedna z dziewczynek reaguje, odpowiadając:
- Ja patrzę, bo nie mam nic do roboty – widać, że bez problemu wykonuje zadania i podczas
czekania na innych, chce zaznaczyć, że się nudzi. Dlatego, naszym zdaniem powinno
wprowadzić się system stopniowania trudności. Nie ograniczać się do jednego zestawu ćwiczeń
dla wszystkich. Trzeba uwzględnić różne poziomy rozwoju intelektualnego dziecka.
Nauczyciel przechodzi do ćwiczeń polonistycznych, dotyczących pisowni wyrazów-
literki rz i ż. W międzyczasie nauczyciel podchodzi do uczniów, kontroluje ich pracę- w razie
potrzeby pomaga. Co jakiś czas pada hasło:
6

7. - Bardzo ładnie. Bardzo dobrze- nauczyciel w końcu podchodzi do jednego z chłopców, który
aktywnie brał udział w lekcji i mówi kierując swe słowa do całej klasy:
- Kuba dzisiaj tak pięknie się zgłasza, dlatego dostaje kółeczko, zgadzacie się? – dzieci
odpowiadają zrezygnowane:
- Nieee.
Ponownie da się poczuć chęć rywalizacji z innymi. Dzieci bez entuzjazmu zgadzają się na
otrzymaną ocenę przez kolegę, zapewne każdy z uczniów wolałby dostać kółeczko, aniżeli ich
kolega. Nauczyciel natomiast chce stworzyć miłą atmosferę oceniania, jego celem jest stworzenie
równych szans każdemu z uczniów, niech każdy dostanie ocenę. Jednakże może się z tym kłócić
nieświadome i nieuniknione „wrzucanie” niektórych dzieci w schematy, o czym już wcześniej
wspomniałyśmy.
Nauczyciel po wykonaniu ćwiczenia przechodzi po sali i czerwonym długopisem wpisuje
oceny celujące, ale tylko wtedy, kiedy zadanie będzie starannie wykonane. Nauczyciel mówi
dziewczynce, że ładnie wykonała zadanie, bardzo dokładnie mimo, że nie nie zawsze jej się to
zdarza- zostaje nagrodzona brawami.
Zdaniem Kozuhy, przegląd zeszytów, zapis lekcji, odrabiania zadań domowych i
staranności prowadzenia jest potrzebny w ocenianiu i kształtowaniu ucznia. Szczególnie warto
zwracać uwagę na staranność zapisów w zeszytach. Brak nawyku starannego zapisu może
powodować chaos informacji i niechęć do rozwiązywania treści zadaniowych lub niemożność
dokładnego zrozumienia treści zadania.
Jeden z uczniów ma problemy i robi wszystko wolniej od innych dzieci. Nauczyciel mówi:
- Nasz Przemek ładnie się postarał, tak szybko nas dogonił! – chłopiec potrzebował więcej czasu
na wykonanie ćwiczeń. Kiedy Przemek wykonuje zadanie, reszta się nudzi. Jedno dziecko
komentuje zainteresowanie nauczyciela słabszym uczniem:
- Może ‘Nasz Przemek’ powinien dostawać więcej dodatkowych zadań domowych?
W systemie konkurencyjnym słabsi uczniowie przypisują swoje wyniki brakowi ‘zdolności’, a
dobrzy uczniowie własnemu wysiłkowi.
7

8. W rywalizacji pomiędzy uczniami możemy dostrzec panujące emocje, w tym przypadku
przekonanie chłopca, że jest lepszy od słabszego kolegi- Przemka. Mimo, jednym słowem to, iż
czuje się lepszy. Należy też zauważyć, że wychodzi on z propozycją jak pomóc koledze.
Nauczyciel w kolejnej części lekcji podnosi tablicę z różnymi obrazkami, na których są ludzie.
Rozpoczyna rozmowę na temat tych ilustracji. Pyta, co się na nich dzieje, kim są Ci ludzie.
Zadzwonił dzwonek. Dzieci automatycznie wyłączają się z lekcji i biegną na hol.
Nauczyciel po przerwie wraca do pytań i rozmowy. Chwali jednego ucznia komentarzem:
- Cały dzień dzisiaj myślisz- nagradza kółeczkiem. Jest to błędna uwaga dotycząca pracy
uczniów, gdyż wszyscy na lekcji myślą tak samo intensywnie i powinny mieć tego świadomość.
Przez tego typu uwagę dzieci narażone są na zbyt pochopne refleksje na temat swojej pracy i
rozwoju intelektualnego.
Nauczyciel przechodzi do ćwiczeń czytania. Prosi, by uczeń przeczytał na głos
przygotowany tekst. Kuba zgłasza się, czyta i otrzymuje pieczątkę. Uczeń gdzieś z tyłu Sali
komentuje:
- Znowu?
Nauczyciel widzi, że dzieci zaczynają się dekoncentrować, są zmęczone. Prosi, by dzieci
podniosły ręce i imitowały wkręcanie żarówki. Potem kolejne dzieci czytają i dostają pieczątki.
Uczniowie wciąż są markotni. Nauczyciel to widzi i mówi:
- Oj, teraz będę pytać tylko grzeczne dzieci.
W ten sposób nauczyciel znowu próbuje motywować uczniów do działania i uczestniczenia w
lekcji. Nauczanie staje się tutaj w pewnym sensie źródłem władzy, a nie wiedzy, o czym
wspominała prof. Klus- Stańska. Nauczyciel wie, że może wpłynąć na dzieci i na to, aby
uczestniczyły w lekcji, a jego bronią staje się ocena.
Mały Mateusz pyta się, czy może w końcu przeczytać czytankę. Nauczyciel zgadza i
oceniania go pozytywnie. Zadowolony i dumny z siebie odwraca się w Naszą stronę i pokazuje,
że ma już dwie pieczątki. Takie zebranie informacji- jak wstawianie pieczątek do zeszytu
8

9. ćwiczeń- pozwala na kierowanie rozwojem ucznia i dostarczenie rzetelnych informacji rodzicom
na temat postępów, jakie robi dziecko.
Nauczyciel mówi:
- Bardzo się cieszę, że niektóre dzieci tak pięknie czytają- znów błędne odniesienie do pracy
uczniów na lekcji. Nie każdy został pozytywnie oceniony, choć widać było, że wszyscy starali się
‘zabłysnąć’ i przypodobać nauczycielowi.
Nauczyciel pyta:
- Kogo jeszcze dzisiaj nie pytałam z czytania? – dzieci zgłaszają się, czytają, nauczyciel wstawia
pieczątki. Jednego ucznia komentuje:
- Bardzo ładnie czyta Cezary, prawda? – uczniowie oczywiście na przekór odpowiadają:
- Nieee.
Dawid przeczytał czytankę, a nauczyciel pyta klasę:
- Na jaką ocenę zasługuje Dawid? – dzieci odpowiadają, ale niechętnie i bez przekonania:
- Na szóstkę proszę pani… - jeden chłopiec wyrywa się i krzyczy: - Na piątkę! Na piątkę!
Kolejna część zajęć dotyczy czytania tekstów nowo poznanych na lekcji. Nauczyciel
pomaga jednemu uczniowi i chwali go:
- Zobaczcie! Michał już nie czyta po literce, tylko sylabami!- klasa reaguje oklaskami na prośbę
nauczyciela. Pada uwaga jednego z chłopców:
- A dlaczego oklaski są tylko dla niego, a nie dla mnie? – uczniowie otrzymujący informację
zwrotną w postaci stopni, pochwały, braw raczej traktują je jako sposób na porównanie siebie z
kolegami.
9

10. REFLEKSJE
Na zajęciach klasy I e w SP nr 9 w Wejherowie mogłyśmy dostrzec wiele zachowań,
które poznałyśmy tylko w teorii.
Obecność schematów, w które są czasem wrzucani uczniowie, jest nieuniknione i nie zawsze
świadome. Nauczyciel jednak mimo „etykietowania” niektórych uczniów chciał stworzyć
wszystkim dzieciom równe szanse, wyraźnie dało się zauważyć, że chciał ocenić każde dziecko.
Wielokrotnie padały hasła, które miały motywować dzieci do pracy, niestety chwilami dało się
zauważyć, iż nauczyciel używa swojej władzy podczas nauczania. Dzieci otrzymują informacje
zwrotne, wiedzą za co otrzymują oceny- wychowawca komentarzami informuje ich, jakie
umiejętności zostały zauważone- to staje się przychylne rozwojowi dziecka, chce ono działać
dalej.
Podczas zajęć dzieci bardzo ze sobą rywalizują, przez co czasem nadają ocenie inne znaczenie-
staje się celem w samym sobie, nie zważając na sens wysiłku intelektualnego. Niektóre
zachowania dzieci są aspołeczne, gdyż nie zawsze chcą, aby jeden z kolegów otrzymał
pozytywną ocenę lub też w momencie, gdy ją otrzyma irytują się i „obsypują” pytaniami:
Dlaczego nie ja?
Nauczyciel w klasie I e jest ograniczony do sześciostopniowego systemu oceniania. Jednakże
stara się urozmaicić swoje zajęcia, czymś innym. Posługuje się wówczas ocenami w formie
wspomnianych już, kółeczek i pieczątek. Wychowawca chce, aby uczniowie chcieli się zgłaszać,
aby uczestniczyli w lekcji oraz aby poczuli się doceniani. Nauczyciel stara się, aby każdy miał
jakieś zasługi i poczuł się w czymś dobry- co potwierdza obecność gabloty z osiągnięciami dzieci
w postaci dyplomów, medali. Ważne jest, że nauczyciel nie opiera się tylko na cyfrowej ocenie,
która może tylko segregować uczniów. Nagradza dzieci oklaskami, pochwałami na tle całej
klasy, licznymi komentarzami. Jeśli uczeń naprawdę chce być zauważony- to tak się dzieje w tej
klasie.
Każdy uczeń ma szansę na ocenienie samego siebie, w tym przypadku na Karcie Samooceny, po
pół roku nauki mają taką możliwość. Można wówczas zauważyć, który z uczniów jest pewny
siebie i potrafi zauważyć, jakie umiejętności nabył. Otrzymując ocenę końcową dziecko może
porównać, czy mylił się co do swoich sądów, czy też nie.
10

11. Ocenianie uczniów tylko za pomocą cyfrowej skali 1-6 może być zgubne i absurdalne.
Nauczyciel w klasie I e potrafił od tego odbiec, inaczej mogłoby to być krzywdzące dla dzieci.
Oceny w formie cyfr wrzucają dzieci w sztywny schemat dobry- zły uczeń oraz może
doprowadzić do etykietowania uczniów. Takie ocenianie, narzucone przez Wewnątrzszkolny
System Oceniania, staje się tutaj mało rozsądne, gdyż na koniec roku, dzieci i tak otrzymują
ocenę końcową w formie oceny opisowej. Na podstawie cyfrowego systemu oceniania- ocena
końcowa i tak w pewnym sensie nadal będzie sztywna, gdyż nauczyciel musiałby ograniczyć się
tylko do tych umiejętności, które kryją się pod danymi ocenami 1-6, w zależności od kryterium
umiejętności.
Podsumowując, trzeba zaznaczyć, że ocenianie uczniów przez nauczyciela jest czymś trudnym.
Proces ten kryje pod sobą wiele pułapek, które nie zawsze są na tyle widoczne, aby nauczyciel od
razu to zauważył. Nie można zatem ograniczać się jedynie do ocen cyfrowych, lub też tylko do
oceny opisowej. Dziecko na bieżąco powinno wiedzieć, jakie umiejętności nabywa, a nad
którymi musi popracować. Czasami nawet liczba uczniów nie pozwala wychowawcy działać na
rzecz rozwoju dzieci. Ocenianie pod wieloma aspektami może być kwestią sporną i trzeba
zauważyć niektóre z wad, aby móc się ich wystrzegać.
11

12. Bibliografia
1. Kosińska Ewa, Ocenianie w szkole. Krótki poradnik psychologiczny. Wydawnictwo
Rubikon, Kraków 2000.
2. Kozłowska Anna, Kozuh Boris: Prognostyczna wartość osiągnięć szkolnych.
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Częstochowa 1999.
3. Konarzewski K. , Problemy i schematy. Pierwszy rok nauki szkolnej dziecka, Poznań
1991.
4. Niemiecko B., Ocenianie szkolne bez tajemnic, WSiP, Warszawa 2002
5. Klus- Stańska D., Komu potrzebne jest ocenianie w szkole?, „Edukacja i Dialog” 2006,
nr 5 (178)
12