3. pautas para traducir
sigue los pasos
que te sugerimos
y te resultará mucho más
fácil
traducir textos latinos
con ayuda del diccionario
4. Leemos el texto varias veces.
Nos fijamos en las palabras que conocemos, para hacernos una
idea, al menos, del tema del fragmento.
5. Leemos el texto varias veces.
Nos fijamos en las palabras que conocemos, para hacernos una
idea, al menos, del tema del fragmento.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
6. Así, por ejemplo, podríamos reconocer en este texto las
siguientes palabras.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
7. Así, por ejemplo, podríamos reconocer en este texto las
siguientes palabras.
Solamente nos vale para un primer acercamiento.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
8. Volvemos a leer despacio, fijándonos en la puntuación (cada
punto, coma, punto y coma nos ayudará a ver la estructura del
texto).
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
9. Empezamos a hincar el diente al texto.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
10. Separamos por los puntos (.) y puntos y comas (;)
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum,
qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L.
Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T. Labienum legatum
cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi novissimos adorti et
multa milia passuum prosecuti magnam multitudinem eorum
fugientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos
ventum erat, consisterent fortiterque impetum nostrorum
militum sustinerent.
11. Separamos por los puntos (.) y puntos y comas (;)
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
12. Señalamos los verbos que aparezcan en forma personal:
serán núcleos de oraciones.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
13. Señalamos además las formas verbales no personales:
participios, infinitivos, gerundios, gerundivos y supinos.
Por lo general, aparecerán participios e infinitivos.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
14. Procedemos a ir analizando por partes.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q.
Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T.
Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
15. Procedemos a ir analizando por partes.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit.
16. Separamos oraciones. Para ello atendemos a las comas, a las
conjunciones, a los relativos. Recordemos que el verbo suele
aparecer al final de la oración.
Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, qui novissimum agmen moraretur, praemisit.
17. Usamos corchetes para separar oraciones. Evidentemente
aparecerá uno que abre al principio, y uno que cierra al final.
[Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur,] praemisit].
18. Los ablativos absolutos los podemos separar con paréntesis. Lo
mismo podemos hacer con las oraciones de infinitivo y con las
posibles construcciones de gerundio, gerundivo o supino.
[Prima luce, (confirmata re ab exploratoribus), omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur], praemisit].
19. Ahora buscamos las palabras que no conozcamos, leyendo los
distintos significados y prefiriendo los significados más
generales.
[Prima luce, (confirmata re ab exploratoribus), omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur], praemisit].
20. Analizamos morfosintácticamente si es necesario.
Podemos hacerlo mentalmente o anotar lo necesario.
[Prima luce, (confirmata re ab exploratoribus), omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur], praemisit].
21. Tenemos dos oraciones con verbo personal y un ablativo
absoluto. Una oración principal, una subordinada de relativo y
una circunstancial.
Observamos el antecedente del relativo (concierta en gº y nº).
confirmata re ab exploratoribus
ppio. pf. pas. ab.s. prep. ablat. plural
VERBO SUJ. COMPLEMENTO AGENTE
prima luce omnem equitatum praemisit
ablat. sing. acusativo plural 3sg p.perf. ind.
C.C. TIEMPO COM. DIRECTO VERBO
qui novissimum agmen moraretur
rel.n.sg.m. acusativo singular 3sg p.impf.subj.
SUJETO COM. DIRECTO VERBO (deponente)
22. Buscamos las palabras necesarias en el diccionario, y nos
fijamos en la declinación / conjugación, tema, género, etc:
Agmen,-inis: “columna del ejército”.
Moror,-ari,-atus sum: “detener”.
A veces tendremos que mirar alguna particularidad del
vocabulario:
Novum agmen: “retaguardia”.
[Prima luce (confirmata re ab exploratoribus), omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur], praemisit].
23. Traducimos partiendo de la oración principal. A menudo
podremos mantener el orden latino, pero a veces será mejor
cambiarlo un poco para hacerlo más castellano.
[Prima luce (confirmata re ab exploratoribus), omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur], praemisit].
24. Con la primera luz, confirmado el asunto por los espías, envió
por delante a la caballería, que detuviera a la retaguardia.
[Prima luce (confirmata re ab exploratoribus), omnem
equitatum, [qui novissimum agmen moraretur], praemisit].
25. Pasamos a la segunda parte.
[His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit]
26. Analizamos.
His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos
dat.pl. acusativos acus.plural
C.I. COMPLEMETOS DIRECTOS PREDICATIVO DEL C.D.
praefecit;
3 sg. pr.perf.ind.
VERBO
27. Buscamos, si lo necesitamos, alguna palabra.
Praeficio,-ere,-feci,-fectum: “poner al frente”.
His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit;
28. Puso al frente de éstos a Q. Pedius y a L. Arunculeius Cotta
como legados.
His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos praefecit;
29. Pasamos a la tercera parte.
Hi novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
30. Separamos oraciones con corchetes y paréntesis.
Hi novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam
multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum
nostrorum militum sustinerent.
31. [Hi (novissimos adorti) et (multa milia passuum prosecuti)
magnam multitudinem eorum (fugientium) conciderunt], [cum
ab extremo agmine, [ad quos ventum erat], consisterent]
[fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent].
Vemos una principal, dentro de la que tenemos dos participios de
verbos deponentes con sus complementos. Subordinada a ella hay
una de “cum histórico” doble (dos coordinadas). Dentro de la primera
hay una subordinada de relativo.
32. [Hi magnam multitudinem eorum (fugientium) conciderunt]
(novissimos adorti) et (multa milia passuum prosecuti)
[cum ab extremo agmine consisterent]
[ad quos ventum erat]
[fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent].
Analizamos.
33. [ Hi magnam multitudinem eorum (fugientium) conciderunt]
n.p.m. acusativo singular g.pl.(CN) ppio.pr.g.s. (CN) 3 pl. p. perf. ind.
SUJ. COMPLEMENTO DIRECTO VERBO
(novissimos adorti) et (multa milia passuum prosecuti)
ac. pl. nom.pl.masc. conj. acus. plural gen. pl.(CN) nom.pl.masc.
COM. DIR. VERBO NX. COMPL. DIRECTO VERBO
[cum ab extremo agmine consisterent]
conj. prep. ablativo singular 3 pl. p. imperf. subj.
NX. COM. CIRCUNS. LUGAR VERBO
[ ad quos ventum erat]
prep. de ac. Relat. ac.pl.masc. 3 sg. p,.plusc.ind.pasivo neutro
COMP. CIRCUNST. LUGAR VERBO
[fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent].
adv. conj. ac.sing. genitivo plural (C.N.) 3 pl. p. imperf. subj.
COM.CIR.MODO COMPLEMENTO DIRECTO VERBO
34. Hi magnam multitudinem eorum fugientium conciderunt
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti
cum ab extremo agmine consisterent
ad quos ventum erat
fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent.
Buscamos las palabras necesarias, p.e.:
Concido,-ere,-cidi, - : “despedazar, destruir”.
Adorior,-iri, adortus sum: “atacar, emprender”.
Prosequor,-qui, prosecutus sum: “seguir, acompañar”.
35. Hi magnam multitudinem eorum fugientium conciderunt
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti
cum ab extremo agmine consisterent
ad quos ventum erat
fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent.
Traducimos en el orden sintáctico más castellano.
A menudo puede respetarse en parte el orden latino, pero eso
es secundario.
36. Hi magnam multitudinem eorum fugientium conciderunt
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti
cum ab extremo agmine consisterent
ad quos ventum erat
fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent.
Estos despedazaron a una gran multitud de aquellos que huían,
habiendo atacado a los últimos y habiéndolos seguido muchos miles
de pasos, al detenerse por la retaguardia,
Junto a los que se había llegado,
y al resistir valientemente el ataque de nuestros soldados.
37. Prima luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum, qui
novissimum agmen moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium
Cottam legatos praefecit; T. Labienum legatum cum legionibus tribus
subsequi iussit. Hi novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti
magnam multitudinem eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo
agmine, ad quos ventum erat, consisterent fortiterque impetum nostrorum
militum sustinerent.
Con la primera luz, confirmado el asunto por los espías, envió por delante a
toda la caballería, para que detuviese a la retaguardia. Al frente de estos
puso como legados a Q. Pedius y a L Aurunculeius; ordenó que los siguiera el
legado T. Labienus con tres legiones. Estos, habiendo atacado a los últimos y
habiéndolos acompañado muchas millas, despedazaron a una gran multitud
de aquellos que huían, al detenerse por la retaguardia, junto a los que se
había llegado, y al resistir valientemente el ataque de nuestros soldados.
Finalmente damos la traducción definitiva:
38. Al amanecer, asegurado de la verdad por los batidores, envía delante toda la
caballería a cargo de los legados Quinto Pedio y Lucio Arunculeyo Cota con
orden de picar la retaguardia enemiga. Al legado Tito Labieno mandó
seguirlos con tres legiones. Habiendo éstos alcanzado a los postreros y
perseguídolos por muchas millas, hicieron en los fugitivos gran matanza. Los
de la retaguardia, viéndose ejecutados, hicieron frente, resistiendo
animosamente a las embestidas de los nuestros (…)
Con la primera luz, confirmado el asunto por los espías, envió por delante a
toda la caballería, para que detuviese a la retaguardia. Al frente de estos
puso como legados a Q. Pedius y a L Aurunculeius; ordenó que los siguiera el
legado T. Labienus con tres legiones. Estos, habiendo atacado a los últimos y
habiéndolos acompañado muchas millas, despedazaron a una gran multitud
de aquellos que huían, al detenerse por la retaguardia, junto a los que se
había llegado, y al resistir valientemente el ataque de nuestros soldados.
Podemos comparar nuestra traducción con la de José Goya Muniáin y Manuel
Balbuena publicada en Editorial Iberia, en 1982 :