1. M O N G O L I A
EnvironmentandSocialDevelopment—EastAsiaandPacificRegion
D i s c u s s i o n P a p e r s
A Review of Environmental and
Social Impacts in the Mining
Sector
May 2006
ÌÎÍÃÎË
Îðíû Óóë Óóðõàéí Ñàëáàðààñ Áàéãàëü
Îð÷èí Áîëîí Íèéãìèéí Ñàëáàðò
¯ç¿¿ëæ Áóé ¯ð ͺ뺺
ÁÀÉÃÀËÜÎÐ×ÈÍÁÀÍÈÉÃÌÈÉÍÕªÃÆÈË-ǯ¯ÍªÌͪÄÀÇÈÁÎËÎÍÍÎÌÕÎÍÄÀËÀÉÍÁ¯ÑÍÓÒÀÃ
ÕÝËÝËÖ¯¯ËÃÈÉÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

2. May 2006
ÌÎÍÃÎË
Îðíû Óóë Óóðõàéí Ñàëáàðààñ Áàéãàëü
Îð÷èí Áîëîí Íèéãìèéí Ñàëáàðò
¯ç¿¿ëæ Áóé ¯ð ͺ뺺

4. ÃÀÐ×ÈÃ
Òàëàðõàë V
Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí æàãñààëò VII
Õóðààíãóé 1
ªìíºõ ¿ã 5
1. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òîéì 7
2. Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãýìä ó÷ðóóëæ áóé íºëººëºë 11
2.1 Áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë 11
Ýðäýíýòèéí çýñèéí ¿éëäâýð 11
Çààìàðûí àëòíû óóðõàé 12
Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ 14
Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 14
Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé 14
Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 15
Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíû óóðõàé 15
2.2 Ãàð àðãààð áîëîí æèæèã õýìæýýòýé àëò îëäâîðëîëò 16
2.3 Àëòíû óóðõàé áà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä õîîðîíäûí õàìààðàë 17
Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð 18
Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð 19
Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð 19
2.4 Íèéãýìä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë 21
Àëáàí ¸ñíû óóðõàéíóóä 21
Ãàð àðãààð áîëîí æèæèã õýìæýýãýýð àëò îëäâîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà 22
3. Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò 25
3.1 Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí 25
Òîéì
Ñóë òàëóóä
3.2 Ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò 29
Òîéì
Ñóë òàëóóä
4. Îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä 31
Íîì ç¿é 33

6. ÒÀËÀÐÕÀË
Ý
íýõ¿¿ òàéëàíã õàòàãòàé Æîâàííà Äîðå
(Áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòýí EASEN-TTL),
Âåðà Ñîíãâå (àõëàõ ýääèéí çàñàã÷, EASPR),
Òîíè Âèòòîí (Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí
àõëàõ ìýðãýæèëòýí (EASEN-TTL ), Ðîáèí Ãðåéñîí
(Åðºíõèé çàõèðàë, Eco-Minex International Ltd) áîëîí
Êîåëí õîò äàõü Ðàéíáðàóí Èíæèíèèðèíã áà Âàññýð
ÕÕÊ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Äýëõèéí áàíêíû áàãààñ
Ñåêòîðûí ìåíåæåð Ìàãäà Ëîâåéíèé åðºíõèé
óäèðäàìæèí äîîð áýëòãýëýý.
¯íýòýé çºâëºãºº ºãñºí Êðèñòîôåð Ôèí÷ (Óëñ
õàðèóöñàí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, EACCQ), Äàâèä
Õàíðàõàí (Áàéãàëü îð÷íû àõëàõ ìýðãýæèëòýí,
SASES), Êðèñòîôåð Øåëäîí (Óóë óóðõàéí àõëàõ
ìýðãýæèëòýí COPCO) áîëîí.
Æîí Ñòðîíãìýí (Ǻâëºõ, COPCO) íàðò áàãèéí ç¿ãýýñ
òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Æåôðåé Ëåêñåëë (êàðòîãðàô) íü òóñ òàéëàíãèéí
ãàçðûí çóðàãíóóäûã õàðèóöàí, Ðîáåðò Ëèâðíàø
õÿíàã÷ààð àæèëëàæ áàãèéí àæèëä òóñàëñàí áîëíî.
Òóñ òàéëàíä àãóóëàãäàõ ¿çýë áîäëóóä íü çºâõºí
çîõèîã÷äûíõ áºãººä Äýëõèéí áàíêíû áîëîí ò¿¿íèé
óäèðäëàãà áîëîí òýäíèé òºëººëæ áóé óëñ îðíóóäûí
¿çýë áîäîë áèø. Òàéëàíãààñ çºâøººðºëã¿éãýýð èø
òàòàæ àøèãëàõûã õîðèãëîíî.
-v-

8. Òàéëáàð: íýìýëò òàéëáàðã¿é òîõèîäîëä “äîëëàð” -ûã ÀÍÓ ûí äîëëàð ãýæ îéëãîíî.
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ
AMD Acid Mine Drainage- Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðèéí õ¿÷èëëýã õàÿãäàë
ASM - ÃÀÁÎÓ Artisanal Small-scale Mining – Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ, áàãà îâðûí óóðõàé
BAT – ÕÑÎÀÒ Best Available Techniques- Õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé àðãà, òåõíèê
DGMC - ÃÓÓÊÃ Department of Geological and Mining Cadastre - Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí êàäàñòðûí ãàçàð
EIA – Áί Environmental Impact Assessment- Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý
EMP - ÁÎÕÒ Environmental Monitoring Plan- Áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãºº
EPA – ÁÎÕÀ Environmental Protection Agency- Áàéãàëü õàìãààëàõ àëáà
EPP – ÁÎÕÒ Environmental Protection Plan- Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº
GDP - ÄÍÁ Gross Domestic Product- Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í
GIC - ÃÌÒ Geological Information Center – Ãåîëîãèéí ìýäýýëëèéí òºâ
GMIA - ÃÓÓÕÀ Geological and Mining Inspection Agency- Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí õÿíàëòûí àãåíòëàã
MGS - ÓÓÀ,
ÌÃÑÀ
Mining Office, and the Office of Geology/Mongolian Geological Survey- Àøèãò
ìàëòìàëûí ãàçàð, Ìîíãîëûí ãåîëîãè õàéãóóë ñóäàëãààíèé ãàçàð
MIT - ¯Õß Ministry of Industry and Trade- ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì
MNE - ÁÎß Ministry of Nature and the Environment- Áàéãàëü îð÷íû ÿàì
MRPAM -
ÌÀÌÃÒÕÝÃ
Mineral Resources and Petroleum Authority of Mongolia- Ìîíãîëûí àøèãò ìàëòìàë,
ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð
SDC - ØÓÕÕÀÀ Swiss Agency for Development Cooperation- Øâåéöàðü Óëñûí Õºãæëèéí Õàìòûí
Àæèëàãààíû Àãåíòëàã
SME - Æį Small and Medium Enterprise - Æèæèã, äóíä ¿éëäâýð
SPA - ÒÕÃÍ Special Protected Area - Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã
TMF - ØÕÑ Tailing Mine Repositories - Øèíãýí õàÿãäëûí ñàí
Àéìàã – çàñàã çàõèðãààíû îðîí íóòàã äàõü õàìãèéí
òîì íýãæ áºãººä àéìàã íü ñóìóóäàä, ñóì íü áàãóóäàä
òóñ òóñ õóâààãäàíà. Íèéñëýë áîëîí õîòóóäàä ñóìóóä
íü ä¿¿ðã¿¿äòýé, áàãóóä íü õîðîîääòîé ä¿éöäýã.
Çóä- ºâëèéí óëèðàëä ìàëûã áýë÷ýýðòýý èäýýøëýõ
íºõöºëã¿é áîëãîäîã öàã àãààðûí òààëàìæã¿é íýí
õ¿íä íºõöë¿¿äèéã òîìú¸îëñîí íýð. Çóä íü Ìîíãîëûí
ìàë÷äûí àìüäðàëä òîõèîëäîæ áàéäàã ò¿ð çóóðûí
¿çýãäýë áºãººä ìàë÷èä îëîí æèëèéí òóðø öàã
àãààðûíõ¿íäíºõöëèéãäàâàíòóóëàõ,õ¿ðýýëýíáàéãàà
îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîæ àìüäðàõ àðãà óõààíûã
õºãæ¿¿ëæèðæýý.Èõõýìæýýíèéöàñõóíãàðëàíòîãòîõ,
áýë÷ýýð ìºñºí á¿ðõ¿¿ëýýð õó÷èãäàõ ÿâäàë èõýýõýí
òîõèîëääîã áºãººä ¿¿íèéã öàãààí çóä ãýæ íýðëýäýã.
Öàñ, ìºñ íü ºâëèéí óëèðàëä ìàëûí óíäíû óñíû ýõ
¿¿ñâýð áîëæ áàéäàã áºãººä õóð òóíàäàñ õýò õîâîð
ºâºë ìàë óñààð ãà÷èãäàæ õàðàíãàäàõ òîõèîëäîëä
õàð çóä ãýíý. Áîãèíî õóãàöààíä ¿ðãýëæèëäýã çóíû
óëèðàëä îðñîí áîðîî, õóð òóíàäàñ íü èðýõ ºâëèéí
ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàðöàä øóóä íºëººëäºã ó÷èð
ãàíòàé áàéñàí çóíû äàðààõü ºâëèéí çóäûí áàéäàë
èë¿¿ õ¿íä òóñ÷ ìàë ºâºëæèëòèéã óëàì õ¿íäð¿¿ëäýã.
Îëîí æèëèéí àæèãëàëòààð îéðîëöîîãîîð äîëîîí
æèë òóòàìä íýã óäàà çóä áîëäîã áîëîâ÷ õàøèð
òóðøëàãàòàé ìàë÷èä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîõèîëäñîí
øèã æèë äàðààëàí çóä áîëñîí ÷ íýã èõ öî÷èðäîîä
áàéäàããã¿é.
Íèíæà áîë àëòíû èë øîðîîí îðäîí äýýð ãàð
¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîäîã õ¿ì¿¿ñò
ºãñºí íýð. Òýä íóðóóíäàà íîãîîí õóâàíöàð ò¿ìïýí
¿¿ð÷, àëò óãààõäàà õýðýãëýäýã íü “Íèíæà ßñò
Ìýëõèé” òåëåâèçèéí îëîí àíãèò êèíîíû ä¿ðòýé
òºñòýé ó÷èð ýíý íýðèéã ç¿éðë¿¿ëæ ºã÷ýý. (Ãðàéñîí
áà Ìóðàé, 2003).
Ãýð Ìîíãîëîîð àìüäðàõ îðîí áàéð ãýñýí óòãàòàé.
Ãýð íü Ìîíãîëûí ìàë÷äûí í¿¿äýë÷èí àìüäðàëä
àéõòàð òîõèðñîí, óëàìæëàëò îðîí ñóóö áºãººä
ìîäîîð àðàã ÿñûã íü õèéæ, ýñãèéãýýð á¿ðæ áàðèíà.
Àðàã ÿñ íü õàíà, óíü, òîîíî, áàãàíààñ á¿ðäýíý.
-vii-

9. Ãýðò ìîäîí øàë òàâèõ ýñâýë øóóä ãàçàð äýýð ýñãèé
äýâñãýð äýâñýíý. Õàíà áîëîí óíèíû òîîãîîð
ãýðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëíî. Èõýíõ ìàë÷èä òàâàí
õàíàòàé ãýðò àìüäàðäàã áà èéì ãýð 16-18 øîî ìåòð
òàëáàéã ýçýëäýã. Ãýð áîëãîíä çóóõ áàéõ áà òýð íü
áýëýãäëèéí áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Çóóõ íü àéëûí ãàë ãîëîìòûã áýëýãäýíý, áàñ ºâëèéí
óëèðàëä ãýðèéã äóëààöóóëàõààñ ãàäíà çóóõàí äýýð
ºäºð òóòàì õîîë óíäàà áýëòãýíý. Ãýð îéðîëöîîãîîð
224 êã æèíòýé. Ãýðèéã áóóëãàõàä äóíäæààð õàãàñ öàã
çàðöóóëàãäàõ áºãººä áàðèõàä ò¿¿íýýñ àðàé èë¿¿ öàã
îðíî.
-viii-

10. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ
Óäèðòãàë
Óóë óóðõàéí ñàëáàð íü Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
õºãæèëä ãîë õóâü íýìýð îðóóëäàã áºãººä ÄÍÁ – èé
17%, àæ ¿éëäâýðýýñ îðîõ îðëîãûí 65%, ýêñïîðòûí
îðëîãûí 58% -èéã òóñ òóñ ýçýëíý. Ëèöåíçòýé
óóðõàéíóóäàä íèéòäýý 12 ìÿíãà ãàðóé õ¿í àæèëëàæ,
ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õ¿í õóóëü áóñààð àøèãò
ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéíà. ªíãºðñºí òàâàí æèëä
àøèãò ìàëòìàëûí îëäâîðëîëò ìàø õóðäàöòàé
ÿâàãäàæ áàéãàà íü 1997 îíä áàòëàãäñàí “Àøèãò
ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèàð àëò îëáîðëîëòîíä
íîãäîõ òàòâàðò 10% - èéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
áîëñîíòîé, ìºí 2001 îíä Îþó Òîëãîéí çýñ, àëòíû
îðäûã èëð¿¿ëñýíòýé ãîë íü õîëáîîòîé.
Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èõýíõ õóâèéã
àëò áîëîí çýñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëäýã. Ìîíãîëä
çýñèéí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð (Ýðäýíýò) çºâõºí ãàíö
áàéäàã íü òóñ îðíû îëæ áàéãàà ãàäààä âàëþòûí
îðëîãûí òàë õóâèéã îðóóëæ, óëñûí òºñâèéí áàðàã
25%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Àëò îëáîðëîëò èõýâ÷ëýí
øîðîîí îðäóóäàä ÿâàãäàæ áàéíà. (àëòíû àëëþâàë
êîíöåíòðàöè íü ÿäóó).
Ìîíãîëä àøèãò ìàëòìàëûã áàãà õýìæýýãýýð
áîëîí ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ ýðòíèé
óëàìæëàë áàéõã¿é. Ãýâ÷ ýíý íü íýìýãäñýýð ýäèéí
çàñãèéí øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åä ìÿíãà ìÿíãàí
õ¿íèé, ÿëàíãóÿà çóäíààð ìàëàà àëäñàí ìÿíãà
ìÿíãàí ìàë÷èä (áàðèìæààãààð 30,000 – 100,000
õ¿í)- ûí àìüæèðãààíû íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëæýý. Ãàð
¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõäîî
ºíººãèéí ìºðäºãäºæ áóé õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä
àæèëëàõã¿é, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã äîðîéòóóëæ
áàéãààä íü îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, óóë óóðõàéí
àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã. 2001, 2002
îíóóäàä ò¿ð æóðàì áîëîâñðóóëàí àøèãò ìàëòìàëûã
ãàð àðãààð îëáîðëîõ ýíýõ¿¿ àëáàí áóñ ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ îðîëäëîãóóä õèéæ áàéæýý.
Ãýâ÷ ýíý æóðàì íü ¿ð ä¿íä õ¿ð÷, àìüäðàëä õýðýãæèæ
÷àäààã¿é ó÷èð äàõèí øèíý÷ëýãäýýã¿é. Çàñãèéí ãàçàð
õàðèí àøèãò ìàëòìàëûã ãàð àðãààð îëáîðëîõ ÿâäëûã
çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí áèé áîëãîõ çîðèëãîîð
“Àøèãò ìàëòìàëûã ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð
îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí
Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüæ 2005 îíû 8 ñàðä
õýëýëö¿¿ëñýí áîëîâ÷ äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é þì.
Îäîîãîîð Çàñãèéí ãàçàð öîî øèíý õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà.
Áàéãàëü Îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëºë
Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü
îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëýë íü èõýýõýí çºð÷èëòýé.
Èõýíõ íü îíîâ÷òîé áóñ àðãà õýëáýðýýð ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã
èõýýõýí äîðîéòóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèéã
áóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ºíººãèéí
áîëîí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü
îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä
øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîõ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ íºõºí
ñýðãýýõ òàëààð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é
áàéíà.
¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ
óðò õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é
ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí òîîöîîëîîã¿é, ýíý òàëààð
ìýäýý, ìýäýýëýë õîìñ áàéãààä îðøèæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ õóðààíãóéä Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí
áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áóé ãîë íºëººëë¿¿äèéã òîâ÷
äóðüäñàí áîëíî.
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðóóëæ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä:
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä, ÿëàíãóÿà àëòíû øîðîîí
îðäûí îëáîðëîëòîîñ îðóóëæ áóé ººð÷ëºëò íîöòîé
àñóóäàë áîëæ áàéíà. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ
áàéãàà îäîîãèéí ïðàêòèê àæèëëàãàà íü ¿ð ä¿í
áàãàòàé, ìàø èõ óñ çàðöóóëæ, ãàäàðãûí áîëîí ã¿íèé
óñûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàäãààñ öýâýðø¿¿ëýõ õýðýýñ
õýòýðñýí, ìàø èõ õýìæýýíèé òóíàìàë áóëèíãàðòàé
õàÿãäàë øèíãýí ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí,
õóóëü áóñààð àæèëëóóëæ, õàÿãäàë óñàà àñãàæ ãîë
ìºðíèéã áîõèðäóóëæ áàéãàà íü ñàíàà òàâèõ ãîë
àñóóäàë áîëæ áàéíà. Á¿õ òºðëèéí óóðõàéãààñ
ãîë ìºðºí ð¿¿ îðóóëæ áàéãàà õàÿãäàë óñ íü ¿åð
áîëîõ, øèíýýð ò¿ð çóóðûí õèéìýë íóóð öººðºì
¿¿ñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä ýäãýýð ¿¿ñìýë
óñ íàìãàðõàã ãàçàð óóðõàé õààñíû äàðàà øèðãýæ
àëãà áîëîõ íü òîäîðõîé. Õýðâýý çºâ ìåíåæìåíò
õèéæ ÷àäâàë èíãýæ ¿¿ññýí íóóð öººðìèéã øîðîîí
áîëîí ã¿íèé óóðõàéí õàÿãäàë øèíãýíèéã öýâýðëýõ
òºõººðºìæ áîëãîí àøèãëàæ áîëîõ òàëòàé.
Óñíû ÷àíàðûã áóóðóóëàõ íü. ªñºí íýìýãäýæ áàéãàà
ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí îëáîðëîëò íü (ÃÀÀÎ)
óëñ îðîí äàÿàð ãîë ìºðíèé óñíû ÷àíàðò ìóóãààð
íºëººëæ áàéíà. Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä
- 1 -

11. ìÿíãà ìÿíãààðàà ãîë ìºðíèé ýðýã äàãóó ýð¿¿ë
àõóéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áîõèð îð÷èíä àìüäàð÷
áàéãààãààñ, òýð÷ëýí ìºíõ öýâäãèéã õàéëóóëàõûí
òóëä ýìõ çàìáàðààã¿é àðãàë õîðãîë ò¿ëæ, ìàøèíû
äóãóé çýðãèéã øàòààí õîðò áîäèñ ÿëãàðóóëàí ã¿íèé
áîëîí ãàäàðãûí óñûã èõýýð áîõèðäóóëæ áàéãààãààñ
óñààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí
äýëãýðýí òàðõàõ ýðñäýë ºíäºð áàéíà.
Óóðõàéí õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí
õàÿãäëûí õóðèìòëàë. Òîì áîëîí äóíä îâðûí
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä õóðèìòëàãäàæ áóé
õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí íü
îíöãîé ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áîëëîî. Ìîíãîëä
óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ ãàð÷ áàéãàà õàÿãäàë
÷óëóóí îâîîëãî íü òîãòâîðòîé áèø óëìààð ýëýãäýëä
îðîõ õàíäëàãàòàé. Áîðîîíû óñààð äàìæèí õàÿãäëààñ
ýëñýðõýã ÷óëóó, øîðîî ãîëûí õºíäèé ð¿¿ óãààãäàí
îðæ, óëìààð ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàçàð áîõèðäîæ
áîëçîøã¿é áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä õóâü õ¿ì¿¿ñ
¿éëäâýðëýëèéí õàÿãäàë øîðîîí îâîîëãî, ÿëãàæ
õàÿñàí øèíãýí õàÿãäàë äýýð àþóëòàé íºõöºëä äàõèí
îëáîðëîëò ÿâóóëæ, øàðõäàæ ãýìòýõ, àìü íàñàà
àëäàõ õ¿ðòýë ýðñäýëä îðäîã. Ýðäýíýòèéí óóðõàéãààñ
ãàðñàí øèíãýí õàÿãäëûí õóðèìòëàë ë ãýõýä òýð
÷èãýýðýý áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë ìºí. Îäîîãèéí
ìºðäºæ áàéãàà òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëæ ã¿éöëýý
ãýõýä òýíä íýã òýð áóì òîíí õàÿãäàë ìàòåðèàë ¿¿ñýõ
áºãººä ýíý íü äýëõèéä îäîîãîîð áàéãàà õàìãèéí èõ
õýìæýýòýé øèíãýí õàÿãäëûí ñàíãèéí íýã íü áîëîõ
þì. Õàøèëòûí äàëàíãèéí áýõ áàò áàéäëûã áàéíãà
õÿíàæ, íýâ÷èëò ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòìîë
øàëãàæ áàéõ ¸ñòîé áîëîâ÷ õ¿íèé íººöèéí áîëîîä
õºðºí㺠ìºíãºíèé ãà÷èãäëààñ áîëîîä áàéíãûí
õÿíàëò òàâüæ ÷àääàãã¿é áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí, óóë
óóðõàéí ¿éëäâýðèéí, ÿëàíãóÿà Ýðäýíýòèéí øèíãýí
õàÿãäëûí õóâüä õ¿÷èëëýã õàÿãäëûí àñóóäàë ºäðººñ
ºäºðò õóðöààð òàâèãäàõ áîëæ áàéíà. ¯éëäâýðëýëýýñ
ãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëëýã õàÿãäëûí õýìæýýã õàÿãäëûíõàà
õ¿÷èë ÿëãàðóóëàõ ÷àäâàðààñ õàìààðóóëàí àíãèëæ,
òóñ òóñä íü ººð ººð ãàçàðò àñãàõ çàìààð áàãàñãàæ,
õÿíàæ áîëîõóéö õýìæýýíä àâàà÷èõ áîëîìæèéí
òàëààð ÿðüñààð áàéãàà áîëîâ÷ ÿã õýçýý õýðýãæ¿¿ëæ
ýõëýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà.
̺íãºí óñíû áîõèðäîë. ̺íãºí óñààð áîõèðäîõ
ÿâäàë óëàì èõýññýýð áàéíà. 1982 îíä õóó÷èí
Ǻâëºëò Çàñãèéí ¿åä ìºíãºí óñûã àëò îëáîðëîëòîíä
õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí, Ìîíãîë óëñàä õàðèí öººí
òîîíû øîðîîí îðä áîëîí ã¿íèé óóðõàéíóóä äýýð
õóóëü áóñààð õýðýãëýæ áàéãàà. Õàðèí ãàð àðãààð
àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä õ¿äðèéí îðäóóä äýýð
õàà ñàéã¿é õóóëü áóñààð ìºíãºí óñ õýðýãëýäýã
áàéñàí áîë îäîî øîðîîí îðäîí äýýð ìºíãºí óñ
õýðýãëýõ íü ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èäûí äóíä ò¿ðãýí
òàðõàæ áàéíà. ̺íãºí óñààð àëò öýâýðëýõ ÿâäëûã
ºðòºã áàãàòàé ãðàâèòàöûí àðãààð ñîëüæ áàãàñãàõ
áîëîìæòîé.
Àãààðûí áîõèðäîë . Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò
îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýí àãààðûí ÷àíàð äîðäîæ áàéãàà
íü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí õîðòîé íºëºº
¿ç¿¿ëýõýýðò¿âøèíäõ¿ð÷áàéíà.Øîðîîíîðäíîîñãàð
¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ÿâöàä àãààðûí
óðñãàë ñîëèëöîî ìóóòàé ãàçàðò øîðîî óõàæ ìàëòàõ,
õ¿ðçäýõ, óóòëàõ, àñãàõ çýðãýýñ äýãäýæ áóé òîîñ íü
í¿äíèé ýä ýðõòýí ãýìòýõ, àìüñãàëûí çàìûí áîëîí
òîîñæèëòûí ºâ÷èí ¿¿ñýõýä õ¿ðãýäýã. Òýð÷ëýí ìºíõ
öýâäýã õàéëóóëàõûí òóëä ìàøèíû õàéìàð äóãóé
øàòààõàä ãàð÷ áàéãàà í¿¿ðñíèé õîã, í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí
äóòóó èñýë, áåíçåí, ôåíîë áîëîí öèàíàä çýðýã õîðò
áîäèñóóäûã àãóóëñàí õàð óòàà á¿¿ð ÷ èë¿¿ àþóëòàé.
Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä äàõü àøèãò
ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà. Çàðèì òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ
çîðèëãîîð òýäãýýðèéí ñòàòóñûã áóóðóóëàõ àñóóäàë
ãàðñààð áàéãàà ÷ îäîîãîîð á¿ðýí øèéäýãäýýã¿é
áàéíà. ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàìíû õàðúÿà Àøèãò
ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ
ãàðãàñàí ñàíàëûí ¿íäñýí äýýð Áàéãàëü Îð÷íû
ßàìíààñ õî¸ð ÷ óäàà õýä õýäýí ÒÕà –ûí ñòàòóñûã
áóóðóóëàõ îðîëäëîãî õèéñýí. Ãýòýë îäîîã õ¿ðòýë
ÒÕÃ-ûã õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ àñóóäëûã îíîâ÷òîé
çîõèöóóëàõ òàëààð ÿìàð íýã ä¿ðýì æóðàì, õóóëèéí
çààëò áàéõã¿é áàéíà.
Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí ñàëáàðûí
á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò
ªíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçàð íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ýçýìøèã÷,
ã¿éöýòãýã÷èéí ¿¿ðýãòýé áàéñíàà ºíººäºð òóñ
ñàëáàðûí çîõèöóóëàã÷, ìåíåæåðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ
áîëñîí áàéíà. Ýíý øèëæèëòèéã õèéõýä óóë óóðõàéí
ñàëáàðûã áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é áàéäëààð
òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã áàòàëãààæóóëàõóéö
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà
òóëãàðñàí þì. Èéì õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã
á¿ðä¿¿ëýã÷ ãîë òóëãóóð áàãàíà íü “Áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ òóõàé” áîëîí “Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ
áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé” õóóëèóä þì. Ýäãýýð
õóóëèóäàä “áîõèðäóóëàã÷ íü íºõºí òºëºõ” çàð÷èì
áàðèìòëàõ, áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéã àâ÷ áàéõ
ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí çààëòóóä îðñîí áàéäàã.
̺í ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèóäàä áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëò
ÿâóóëàõ, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð îëãîõ ñóðãàëòûí
2

12. õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð á¿õ íèéòèéí
áàéãàëü îð÷íû óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõýä òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäûí õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ¿¿ðãèéã çààæ
òóñãàñàí áàéäàã. Ãýâ÷ ýäãýýð õóóëèóäàä íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéã ¿íýëýõ òàëààð ÿìàð ÷
çààëòóóä òóñãàãäààã¿é áàéíà. 1997 îíä áàòëàãäñàí
“Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéã òóõàéí ¿åä
çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí á¿òöèéí
õÿçãààðëàãäìàë õ¿÷èí ÷àäàëä íèéö¿¿ëýõ áàéäëààð
ãàðãàñàí. Ýíý õóóëèàð óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ
áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãýìä ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é
ãîë ãîë ñºðºã íºëººëëèéã õàìðóóëàí íèëýýä ýíãèéí
ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷ çºâøººðºë
îëãîõ øàòàí äàõü îëîí íèéòèéí îðîëöîîã òîäîðõîé
çààëã¿é îðõèãäóóëæ, îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éä
íºõºí ñýðãýýëò õèéõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ
¿¿ñâýðèéã áàòàëãààæóóëàõ òàëààð çààæ ºãººã¿é
áàéíà.
Çàñãèéí ãàçðààñ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëòûã óëàì òîãòâîðæóóëàõ,
ñàëáàðûí íèéò ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëæ,
á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýýð òóóøòàé çîðèëò òàâèí
àæèëëàæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, 2000 – 2010 îíä
ñàëáàðûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõýýð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí
çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõýä òºðººñ áàðèìòëàõ
áîäëîãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîîð àæèëëàæ
áàéíà.
Çàñãèéí ãàçðààñ “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ýðõ á¿õèé, áèå äààñàí “Àøèãò
ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð”-
ûã øèíýýð áàéãóóëñàí. Õýäèéãýýð äýýðõè àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ èðñýí áîëîâ÷ äîîð äóðüäñàí
øàëòãààíóóäûí óëìààñ íèéò ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí
áàéãóóëàëòûíáàéäàëñóëõýâýýðáàéíà.¯¿íä:1)Îðîí
íóòãèéí ò¿âøèíä ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ,
ãýðýý êîíòðàêò áàéãóóëàõ, çàñàã äàðãà íü áàéãàëü
îð÷íû òºëºâëºãºº áàòëàõ, ëèöåíçèéí çºð÷ëèéã
ìýäýýëýõ, ñàíóóëàõ, àðèëãóóëàõ çýðãýýð õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã öàã òóõàéä õàíãóóëæ áîëîõóéö á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëò á¿ðäýýã¿é 2) Áàéãàëü îð÷íû ÿàì,
Ñàíãèéí ÿàì, Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð
áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààäûí õîîðîíäûí
õàìòûí àæèëëàãàà ñóë, 3) óóðõàé îð÷ìûí îðîí
íóòãèéíõàíä çîðèóëñàí òóñãàé õºòºëáºðã¿é, òýäýíä
óóðõàéí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàñíààñ íºõºí
òºëáºð îëãîõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ æèøèã áàðàã
áàéõã¿é çýðýã îðíî.
Íèéãìèéí àñóóäëóóä
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëäýã àæ àõóéí
íýãæ¿¿ä òóõàéí îðîí íóòàãò àìüæèðãààíû îëîí
òàëò ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ÷óõàë òàë áîëæ áàéõ
¸ñòîé. Ãýâ÷ òîì òîì óóðõàéí õýðýãöýýã õàíãàõ
çîðèóëàëòòàé øèíýýð áàéãóóëàãäñàí æèæèã òîñãîí
ñóóðèíãóóäàä îðîí íóòãèéí èðãýäýä òºäèéëºí
àæëûí áàéð îëääîãã¿éãýýñ íóòãèéí èðãýä àøèãò
ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýëèéã çºâõºí áàéãàëü
îð÷èíã äîðîéòóóëäàã, îðîí íóòàãò äîðâèòîé îðëîãî
îðóóëäàãã¿é ãýäýã ¿¿äíýýñ õàðæ õàíääàã. Ýíý íü
îäîîãèéí õýðýãæèæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí,
á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòààð óóðõàéí îéð îð÷èìä
àìüäðàã÷íóòãèéíèðãýäèéíáàòàëãààòáàéäëûãáàðàã
õàðãàëçààã¿éòýé áàñ õîëáîîòîé. Àøèãò ìàëòìàëûí
êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ îðîí íóòàãòàé àÿòàé õàðüöàà
òîãòîîõûí òóëä îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ çàðèì
õºòºëáºð¿¿äèéã “íýìýëò” àðãà õýìæýý ìàÿãààð àâ÷
õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä òóõàéí
îðîí íóòãèéí íèéãýì –ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä
ìàø º÷¿¿õýí çàðäàë ãàðãàäàã. Èíãýñíýýð ãàçàð
àøèãëàëòûí òàòâàð áîëîí îðîí íóòàãò ñàíõ¿¿ãèéí
îðëîãî îðóóëàõ, àëáàí áóñààð àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîõ çýðýã íèéãìèéí ÷óõàë òºâºãòýé àñóóäëóóä
øèéäâýðëýãäýõã¿é ¿ëäñýí õýâýýð áàéíà.
Ýöýñò íü, òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ,
áàÿæóóëàõ àðãóóä, òåõíèê òîíîã òºõººðºìæ,,
òåõíîëîãèéí ºðòºã, ¿ð àøãèéí òàëààðõè ìýäýý
ìýäýýëýë àðä ò¿ìíèé äóíä ìàø õàíãàëòã¿é áàéäàã.
Õàìãèéí îð÷èí ¿åèéí òîì îâðûí óóðõàéí õóâüä ÷,
“õ¿ðçäýæ” ãàð àðãààð îëáîðëîäîã àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä ÷ òýäãýýðýýñ
áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é íºëººëëèéí
òàëààð îëîí íèéò áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí
èõýíõäýý ÿìàð ÷ îéëãîëòã¿é ýñâýë áóðóó òàøàà
ìýäýýëýëòýé áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ á¿õ
îðîëöîã÷ òàëóóä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ÿâöàä
áàéæ áîëîõ ýåðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðûí òàëààðõè
ìýäýýëýëòýé áàéõ, òýäíèé øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä
îðîëöîõ ýðõèéã õàíãàõ òàëààð çàðèì àðãà õýìæýý
àâ÷ áàéíà.
Îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ
àñóóäëóóä
Óóðõàéíóóäààð ÿâæ õèéñýí àæèãëàëò, áàéãàà
ìàòåðèàëóóäûã ñóäàëñàí ñóäàëãààí äýýð òóëãóóðëàí
óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä
¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä îéðûí
õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ òóëãàìäñàí
àñóóäëóóäûã äîîð äóðäúÿ.
3

13. • Àëòíû øîðîîí îðäóóäàä õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé
àðãóóäûã íýâòð¿¿ëýõýä òóñëàõ, àøèãëàõûã
äýìæèõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëæ
óëìààð íóòãèéí èðãýäèéí àõóé àìüäðàëä
õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõàä
àíõààðàõ. Øîðîîí îðäíû óóðõàéíóóäàä
õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé äàðààõü àðãà òåõíèêèéã
àøèãëàõ áîëîìæ Ìîíãîëä áàéíà. ¯¿íä: àëòûã
ãðàâèòàöûí àðãààð îëáîðëîõ, óòààã íü îðîí ñóóö,
àæëûí áàéðíààñ ãàäàãø íü ãàðãàäàã ÿíäàíòàé
õààëòòàé çóóõ, ïèéøýí õýðýãëýõ, õýðýãëýãäñýí
ìàòåðèàëóóäàà ýðã¿¿ëæ àøèãëàõ (õàÿãäàë áàãà
ãàðãàõ), õàìãèéí áàãà óë ìºð ¿ëäýýõ, óóðõàéí
ýäýëáýð ãàçðûí õèëèéí öýñèéã ýöýñëýí òîãòîîõ,
óõñàí ãàçðàà ºäºðò íü ºíãºí õºðñººð íü ýðã¿¿ëæ
õó÷èõ, ìàòåðèàë äýýðýý äàõèí àæèëëàõã¿é áàéõ,
“ò¿ð çóóðûí” õàÿãäëûí îâîîëãî ¿¿ñãýõã¿é áàéõ,
ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã àëü áîëîõ áàãà
õýðýãëýõ, áóëèíãàðòàé õàÿãäàë óñ ãàðãàõã¿é áàéõ,
õàãàñ öýâýðëýñýí óñàà áîëîâñðóóëàëòàä äàõèí
àøèãëàõ, óñíû àëäàãäëûã áàãàñãàõ çýðãèéã
äóðäàæ áîëíî.
• Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõòîé õîëáîãäñîí
øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îëîí íèéòèéí á¿ðýí
îðîëöîîã õàíãàæ ºãºõ, îëîí íèéòèéã áàéãàëü
îð÷íû õîëáîãäîëòîé ìýäýý ìýäýýëýë, áàðèìò
ìàòåðèàë àâàõ, òýäãýýðòýé òàíèëöàõ, òýäãýýðèéã
õýëýëöýõýä îðîëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ.
• Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõîä îðîí íóòãèéí
èðãýäèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ ÿëàíãóÿà îëîí
æèëèéí íººöòýé óóðõàéíóóäàä Ìîíãîë èðãýäèéã
ò¿ëõ¿¿ àâ÷ àæèëóóëëàõûã ¿íäýñíèé áîäëîãî
áîëãîõ. Ýíý õ¿ðýýíä óóðõàéä ãàð÷ áàéãàà øèíý
îðîí òîîíû òîäîðõîé õýñãèéã îðîí íóòãèéí
èðãýäèéã àâ÷ àæèëëóóëàõààð íººöëºõ .
• Óóðõàéä ò¿øèãëýí àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäèéí
öààøäûí èðýýä¿éã àíõààðàëäàà àâàõ. Óóðõàéí
¿éë àæèëëàãàà õààãäàõàä ¿¿ñ÷ áîëîõ íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí óíàëòààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä
àæ ¿éëäâýðèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðóóäûã
õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû ñàíàë ñàíàà÷ëàãà, ¿éë àæèëëàãààã
òºðººñ äýìæèõ. Áîëîìæèéí øèéäýë îëäîõã¿é
òîõèîëäîëä óóðõàé õààãäñàíààð áèé áîëîõ
íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâðààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íºëººëëèéã áóóðóóëàõûí
òóëä çàñãèéí ãàçàð òóõàéí óóë óóðõàéí
êîìïàíèòàé õàìòðàí ýíý àñóóäàë äýýð àæèëëàõ
áîëîìæòîé þì.
4

14. ªÌÍªÕ ¯Ã
Ý
íýõ¿¿ òàéëàíã 2003 îíä óóðõàéíóóä äýýð
î÷èæ àæèëëàñàí òóðøëàãà ìºí 2005 îíû
äîëäóãààð ñàðààñ ¸ñä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë
¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû àæèë
äýýð ¿íäýñëýí áè÷ëýý. Ýíý òàéëàí íü ñàÿõàí
íèéòëýãäñýí “Ìîíãîë óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàð:
Èðýýä¿é òàíû ãàðò”(Õàñáàíä áà áóñàä, 2004) ãýäýã
ñóäàëãààíû òàéëàíã áàÿæóóëæ áàéãàà. Òóñ íîìîíä
óóë óóðõàéí ñàëáàðò îðøèæ áóé áàéãàëü îð÷íû
áîëîí íèéãìèéí àñóóäëóóäûã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýýã¿é
áàéñàí þì.
Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí ãîë çîðèëãî íü: 1) Ìîíãîë îðíû
óóë óóðõàéí ñàëáàðò, òóõàéëáàë ãàð àðãààð àëò
îëáîðëîæ áàéãàà ãàçðóóäàä áàéãàëü îð÷íû áîëîí
íèéãìèéí àñóóäëóóä ºíººäºð õýðõýí øèéäýãäýæ
áàéãààã õàðóóëàõ, 2)óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü
îð÷íû, íèéãìèéí áà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí
ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààðõè
òîéì, òýäãýýðèéí äàâóó áà ñóë òàëóóä, òýäãýýðèéã
öààøèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ,
3) áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áàéäëààð óóë óóðõàéí
ò¿¿õèé ýäèéã èë¿¿ ¿ð àøèãòàéãààð àâ÷ àøèãëàõàä
÷èãëýãäñýí îéðûí õóãàöààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã
ñàíàë áîëãîõîä îðøèíî.
Òàéëàí äºðâºí á¿ëýãò õóâààãäàíà. Ýõíèé á¿ëýãò
óóë óóðõàéí ñåêòîðûí òàëààð òîâ÷ òàíèëöóóëíà.
Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò óóë óóóðõàéí ñàëáàðò îðøèæ
áàéãàà áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí õ¿íäðýëòýé
àñóóäëóóäûí òàëààð òîéì ºãºõ áà ãóðàâäóãààð á¿ëýãò
óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí
àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí,
á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðøèæ áóé ãîë ãîë
äàâóóòàé áîëîí ñóë òàëóóäûã äóðäëàà. ĺðºâä¿ãýýð
á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îäîîãèéí áàéäëûã
ñàéæðóóëàõûí òóëä îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë
çîõèõ ñòðàòåãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã ñàíàë
áîëãîí çºâëºæ áàéíà.
Òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãóóä, ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿ä
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ öóãëóóëñàí
òîî áàðèìò, ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ýíý òàéëàí
áè÷èãäñýí.Õî¸ðóäààãèéíòîìèëîëòûíÿâöàäãàäààä,
äîòîîäûí, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà,
õ¿ì¿¿ñòýé ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí òàëààð àëáàí áóñààð
ñàíàë ñîëèëöîæ áàéëàà. Ñàíàë ñîëèëöîõ ÿâöàä
ãàðñàí ¿ð ä¿íãýýñ ýíý òàéëàíä òóñãàñàí áàéãàà.
- 5 -

16. 100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1995
Non-fuel mining Energy Coal Other
1996 1997 1998 1999 2000 2001
1. ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ
ÒÎÉÌ
Ó
óë óóðõàéí ñàëáàð íü Ìîíãîëûí ýäèéí
çàñãèéí õºãæèëä ãîë õóâü íýìýð îðóóëäàã
áºãººäýíýíüäîòîîäûííèéòá¿òýýãäýõ¿¿íèé
17%, àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
îðëîãûí 65% áîëîí ýêñïîðòûí îðëîãûí 58%
èéã ýçýëäýã áàéíà. Ìîíãîëîîñ ãîë÷ëîí çýñ,
àëò, ìîëèáäåí, í¿¿ðñ áîëîí õàéëóóð æîíøíû
êîíöåíòðàòûã ãàäààäàä ýêñïîðòîëæ áàéíà. Çýñèéí
óóðõàé äàíãààðàà ãàäààä âàëþòûí îðëîãûí 25
õóâèéã îðóóëæ, óëñûí òºñâèéí 25% èéã á¿ðä¿¿ëäýã
áàéíà. 2004 îíû áàéäëààð Ìîíãîë õàéëóóð æîíøíû
¿éëâýðëýëòýýð äýëõèéä ãóðàâäóãààðò îðæ áàéíà.
Àëáàí ¸ñíû óóðõàéíóóäàä íèéòäýý 12 ìÿíãà ãàðóé
õ¿í àæèëëàæ, ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õ¿í àëáàí
áóñààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà òîîöîî
áèé. 1992 îíîîñ áóþó çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò
øèëæèõýýñ ºìíº óóë óóðõàéí ñàëáàðò á¿õýëäýý
òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýð ãîëëîæ, Ìîíãîë óëñ
Îðîñ, Áîëãàð, ×åõîñëîâàê, ÕÁÍÀÃÓ áîëîí Óíãàð
óëñóóäòàé õàìòàðñàí ¿éëäâýð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ
áàéæýý. Ýäãýýð õàìòàðñàí ¿éëäâýð¿¿ä íü èõýâ÷ëýí
í¿¿ðñ, õàéëóóð æîíø, àëò, öàéð, çýñ áà ìîëèáäåí
¿éëäâýðëýäýã áàéâ. 1992 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí
õóâèéí õýâøëèéíõýí äàíãààðàà áîëîí Êàíàä, Èõ
Áðèòàíè, Àâñòðàëè, Îðîñ áà Õÿòàäûí êîìïàíèóäòàé
õàìòðàí õàéãóóëûí øèíæèëãýý, îëáîðëîëòûí àæèë
ÿâóóëàõ íü íýìýãäýæ áàéíà.
Õ¿ñíýãò-1. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæèë, 1997-2000
- 7 -
Õóâü
Øàòàõ áóñ áàÿëàã Ýð÷èì õ¿÷ Í¿¿ðñ Áóñàä
Ýõ ñóðâàëæ: Õààñáàíä, ×àðüëç áà Âåðà Ñîíãâýãîîí.
“Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿éãýý óäèðäàõ íü“. Ìîíãîëûí õºãæëèéí ýõ ¿¿ñâýð, îðîí
íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ñàíàìæ áè÷èã. Âàøèíãòîí Äýëõèéí áàíê

17. Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun
Engineering Background Papers. Cologne.
ªíãºðñºí æèë¿¿äýä çàñãèéí ãàðûí ÿâóóëæ èðñýí
¿éë àæèëàãàà íü àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë, õýìæýý
áà ºðòãèéã ¿ë õàðãàëçàí àøèãò ìàëòìàëûí îðä
ãàçðûã íýýí èëð¿¿ëýõ, îðäóóäàä çýðýãëýë òîãòîîõîä
÷èãëýãäýæ áàéæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí òààòàé íºõöëèéí õàðèóä
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä ºðòºã èõòýé äîîðõè çóðãààí
òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûã ñîíèðõîæ áàéíà.
¯¿íä: àëò, çýñ, öèíê, óðàí, õàéëóóð æîíø áà í¿¿ðñ
îðæ áàéíà. Àëòûã èõýâ÷ëýí àëòíû øîðîîí îðäíîîñ
îëáîðëîæ áàéãàà áîëîâ÷ îëäîö èõòýé áàÿí îðäóóä
õîâîðäîæ áàéãààãààñ ýíý òºðëèéí îëáîðëîëò áóóðàõ
òèéøýý îðæ áàéíà. Îäîîãîîð 200 ãàðóé àëòíû
øîðîîí îðäíîîñ àëò îëáîðëîæ áàéãàà íü øèíýýð
àëòíû îðä èëðýõã¿é áàéãàà ÷ áàéäëûã 纺ëð¿¿ëæ
ºã÷ áàéíà.
Çóðàã-2. Ìîíãîë îðîíä àøèãëàãäàæ áóé òîìîîõîí óóðõàéíóóä áîëîí ºíãºò ìåòàëëûí îðäóóä.
Áóñàä áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä áàéäàã÷ëàí
ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ýðòíèé
óëàìæëàë Ìîíãîëä áàéõã¿é. Ãàð àðãûí àëò
îëáîðëîëò áèé áîëæ, ñ¿¿ëèéí àðàâ ãàðóé æèëèéí
òóðø õóðäàöòàéãààð ºñºí íýìýãäýæ, ÿëàíãóÿà á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðæ áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí
øèëæèëòèéí ÿâöàä áèé áîëñîí àæèëã¿éäýë, õ¿í
àìûí áîäèò îðëîãî áóóðñàí, õºäººä íèéãìèéí
õàíãàìæ ¿éë÷èëãýý ìóóäñàí çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâðûã
àðèëãàõ, áàéãàëèéí ãàìøèãò àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð
íü áàòàëãààã¿é áîëñîí ýíý ¿åä ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ,
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òýäíèé èäýâõ ñàíàà÷ëàãûí
èëðýë áîëæ áàéíà.
8
Ìîíãîëûí ýðäýñ
áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàë
àøèãëàëòûí çóðàã
àéìãèéí òºâ
òºìºð çàì
àøèãò ìàëòìàë
ýðäýñ àøèãò ìàëòìàëûí òóíàäàñ
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí
áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

18. Source: Husband, Charles, and Vera Songwe. 2004. “Mongolia Mining Sector: Managing the Future”. Country Economic Memorandum on the
Sources of Growth in Mongolia. Washington, DC: World Bank.
Total
1 10 100 1,000 10,000 100,000
Bayanhongor other
Overhangai other
Tov - Tuul Valley
Selenge/Bugant
Bulgan
Selenge Saran Gozar
Darkhan Burkhaaant
Darkhan other
Tov/Sergelen - East of Railway
Selenge Boroo Hills
Selenge Sujigtei
Selenge Boroo River
Bayanhongor Nariin Taal
Overhangai Bayan Teeg
Gtobi Altai
Tov - East of Tuul
Tov/Sergelen- other
Çóðàã-3. Ãîë ãîë àéìãóóäàä ÿâàãäàæ áàéãàà àëáàí áóñ àëò îëáîðëîëòûí òàëààð õèéñýí òîîöîî
Ìîíãîë îðíû ºðãºí óóäàì íóòàã äàÿàð òàðõàí,
óëèðëûí ÷àíàðòàé áàéðëàë, òîî íü ººð÷ëºãäºæ
áàéäàã ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èä áîëîí áàãà
îâðûí óóðõàéíóóäûí òàëààð äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà
õèéãäýýã¿é, àìüäðàë äýýð òýäíèé òîî òîëãîéã
ãàðãàõàä áýðõøýýëòýéãýýñ ýíý ñàëáàðûí òàëààðõè
òîîí ìýäýý ìýäýýëýë ÿíç á¿ð áàéäàã. Çàñãèéí
ãàçðûí ¿çýæ áàéãààãààð 30,000 îð÷èì ãàð àðãààð
àëò îëáîðëîã÷èä áàéãàà ãýõ áîëîâ÷ õºíäëºíãèéí
áàéãóóëëàãûí õèéñýí ñóäàëãààãààð 100,000 äàâñàí
òîî ãàð÷ áàéäàã. Ãàð àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîã÷èä
èõýíõ íü Íàëàéõàä áàéäàã áºãººä îäîîãîîð 1,100
ààä õ¿í ýíä áàéíà. Ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëä ãàð àðãààð
õàéëóóð æîíø îëáîðëîæ ýõýëñýí áºãººä òýäãýýðèéí
òîî õýäýí ìÿíãàä õ¿ðñýí ãýæ ¿çäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà
1000 îð÷èì õ¿í õóâèàðàà îëáîðëîëò ÿâóóëæ
îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéã äàâñ, øàâàð, ýëñ çýðýã
ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàæ áàéíà. 500 îð÷èì àëáàí áóñ
îëáîðëîã÷èä çàíàð, áàðèëãûí ºíãºë㺺íèé ÷óëóó,
ìåòèîðèò áîëîí àøèãò ìàëòìàëûí äýýæèéã õóóëü
áóñààð îëáîðëîæ, ãàäààäàä ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîæ áàéæ áîëçîøã¿é þì.
9
Ýõ ñóðâàëæ: Õààñáàíä, ×àðüëç áà Âåðà Ñîíãâýãîîí.
“Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿éãýý óäèðäàõ íü“. Ìîíãîëûí õºãæëèéí ýõ ¿¿ñâýð, îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí
ñàíàìæ áè÷èã. Âàøèíãòîí Äýëõèéí áàíê
Òºâ/Ñýðãýëýí - áóñàä
Òºâ - Òóóëûí ç¿¿í
Ãîâü Àëòàé
ªâºðõàíãàé, Áàÿíòýýã
Áàÿíõîíãîð Íàðèéí òààë
Ñýëýíãý Áîðîî ãîë
Ñýëýíãý Ñ¿æèãòýé
Ñýëýý Áîðîî òàë
Òºâ/Ñýðãýëýí - Ç¿¿í òºìºð çàì
Äàðõàí áóñàä
Äàðõàí Á¿ðõààíò
Ñýëýíãý Ñàðàí ãàçàð
Áóëãàí
Ñýëýíãý/Áóãàíò
Òºâ - Òóóë
ªâºðõàíãàé áóñàä
Áàÿíõîíãîð áóñàä
Îíîî

20. 2. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÁÀ ÍÈÉÃÝÌÄ ¯Ç¯¯ËÆ
ÁÓÉ ÍªËªªËªË
Ì
îíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü
îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëýë íü èõýýõýí
çºð÷èëòýé. Òîì òîì óóðõàéíóóäûã
îðóóëààä îäîîãèéí àæèëëàæ áóé á¿õ
óóðõàéíóóä, ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí ýçýìøëèéí
óóðõàéíóóäûí èõýíõ íü îíîâ÷òîé áóñ àðãà õýëáýðýýð
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã
èõýýõýí äîðîéòóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèéã
áóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ºíººãèéí
áîëîí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü
îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä
øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîõ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ íºõºí
ñýðãýýõ òàëààð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é
áàéíà (Rheinbraun Engineering und Wasser, GMBH,
2003). ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óóë óóðõàéí ¿éë
àæèëëàãààíààñ óðò õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ
áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí òîîöîîëîîã¿é,
áàãà çàðäëààð þì óó ýñâýë èë¿¿ ñàéí àðãà òåõíîëîãè
õýðýãëýí ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëæ, àðèëãàæ
áîëîõ òàëààð ìýäýý, ìýäýýëýë õîìñ áàéãààä îðøèæ
áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóðààíãóéä ÷óõàë ÷óõàë óóðõàéíóóäàä
áèé áîëæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íû ãîë òóëãàìäñàí
àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çýæ áàéíà.
Ýðäýíýòèéí Çýñèéí Îðä
Ýðäýíýòèéí Îâîîíû çýñèéí õ¿äðèéí îðä Áóëãàí
àéìãèéí Ýðäýíýò õîòûí îéðîëöîî Óëààíáààòàðààñ
áàðóóí õîéø 250 êì – ò îðøäîã. Óã îðäûã 1960-
1972 îíû õîîðîíä èëð¿¿ëæ, õàéãóóë øèíæèëãýý
ÿâóóëæýý. 1973 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé õàìòðàí Ýðäýíýòèéí “
Çýñèéí áàÿæóóëàõ óóðõàé” Ìîíãîë – Ǻâëºëòèéí
õàìòàðñàí ¿éëäâýðèéã áàéãóóëñàí.
Õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí.
Ýðäýíýòèéí óóðõàé íü åðäèéí èë óóðõàéí àðãààð
îëáîðëîëò õèéäýã. Æèëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àäàâõè
íü 24 ñàÿ òîíí õ¿äýð. Õàòóó õàÿãäàë íü æèë á¿ð 10-
12 ñàÿ òîíí õîîñîí àãóóëàãàòàé õ¿äðýýð íýìýãäýæ
áàéäàã. Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðýýñ ãàðãàñàí øèíãýí
õàÿãäëûã ¿éëäâýðýýýñ 4 êì-ûí çàéä îðøèõ øèíãýí
õàÿãäëûí ñàíä öóòãàäàã. Øèíãýí õàÿãäëûí ñàí íü
åðºíõèé人 5 êì óðò ñòàíäàðòûí äàëàí áºãººä
ò¿¿íèé 3 êì íü óñòàé, 2 êì íü èë çàäãàé øèíãýí
õàÿãäëàíýðýãáîëæáàéäàã.Ýíä400ñàÿòîííóóðõàéí
øèíãýí õàÿãäàë àãóóëàãäàæ, 15 ñàÿ ì3 áóëèíãàðòàé
òóíàìàë õàÿãäàë óñ õàäãàëàãäàæ áàéíà. Áîõèð óñ
õàÿõ çàé ãàðãàõûí òóëä äàëàíã áàéñõèéãýýä ë 6-10
ìåòðååð ºíäºðñãºäºã. Îäîîãèéí òºëºâëºãººãººð
2010 îí ãýõýä õî¸ð óäààãèéí ºíäºðñãºëòººð äàëàí
ºíäðèéíõºº õàìãèéí äýýä õýìæýýíä õ¿ð÷ õ¿÷èí
÷àäàë íü øàâõàãäàíà ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà. Çýñèéí
õ¿äýðò àãóóëàãääàã çýñèéí ñóëôèä áîëîí ïèðèò íü
áàÿæóóëàëòûí ÿâöàä á¿ðýí çàéëóóëàãääàãã¿é ó÷èð
õ¿÷èëëýã øèíãýí õàÿãäàë äàëàíãààð àñãàð÷ îð÷íûã
áîõèðäóóëàõã¿éí òóëä îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí
äàãóó õàÿãäëûí ñàíãèéí äàëàíã áàéíãûí õÿíàëòàíä
áàéëãàæ, çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéæ áàéõ øààðäëàãàòàé.
ªíººäðèéí áàéäëààð õàÿãäëûã õàð øîðîîãîîð
õó÷èõàä äºíãºæ 30,000 îð÷èì äîëëàð ë çàðöóóëäàã
þì áàéíà. Óóðõàéã õýçýý õààæ, ¿éë àæèëëàãààã
íü çîãñîîõ öàã õóãàöààã òîãòîîãîîã¿é áàéãààãààñ
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà çîãññîíû äàðàà áàéãàëü
îð÷íû íºõºí ñýðãýýëò õèéõ òºëºâëºãºº ÷ õèéãäýýã¿é,
ýíý çîðèëãîîð õýðýãëýõ õºðºíãèéã ÷ îäîî îëæ
áàéãàà îðëîãîîñ íü á¿ðä¿¿ëæ íººöºëäºãã¿é áàéíà.
- 11 -

21. Õàòóó õàÿãäàë ñàëõèàð òàðõàæ òîîñæèëò ¿¿ñãýæ
áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íû íèëýýí íîöòîé àñóóäàë
áîëæ áàéíà. 500 ãà èë çàäãàé ãàçðûã õàìðóóëàí
ìàø íàðèéí øèðõýãòýé õóóðàéøèæ õàòñàí õàÿãäàë
òîîñîíöîð (80 õóâü < 0.74 μì) ñàëõèàð àìàðõàí
òàðíà. ¯¿íèéã øèéäâýðëýõ îëîí àðãà áàðàã áàéõã¿é
áºãººä òóñãàé áîäèñîîð õó÷èæ òîîñæèëòûã áàãàñãàæ
áîëîõ áîëîâ÷ øèíýýð õàÿãäàë àñãàõ áîëãîíä äàõèí
äàõèí õèéõ ó÷ðààñ õýò ¿íýòýé àðãàä òîîöîãääîã.
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä ãàðàõ ººð÷ëºëò. Áàÿæóóëàëòàä
àøèãëàãäàæ áàéãàà óñíû 95% íü øèíãýí õàÿãäëûí
ñàíãààñ öýâýðëýãäýí äàõèí àøèãëàãäàæ áàéãàà
áîëîâ÷ óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýæ áàéãàà
öýíãýã óñ, ãàðãàæ áàéãàà õàÿãäëûí õýìæýý ýíýõ¿¿
õóóðàé óóð àìüñãàëòàé ãàçàð íóòãèéí õóâüä ñàíàà
çîâîîõîîð áàéíà. Áàÿæìàëûã óãààõàä öàãò 800
ì3 öýíãýã óñûã àøèãëàæ áàéíà. Óñûã Ýðäýíýòèéí
îðøèí ñóóã÷èäûí óíäààíû óñíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð
áîëñîí õîòîîñ 64 êì-ò îðøèõ Ñýëýíãý ìºðíººñ
òàòàæ àâäàã.
Çààìàðûí Àëòíû óóðõàéí á¿ñ
Çààìàðûí àëòíû óóðõàéíóóä íü Óëààíáààòàð
õîòîîñ áàðóóí õîéø 180 êì-ò Òóóë ãîëûí ýðýã äàãóó
áàéðëàäàã. Àëòíû ¿íäñýí áîëîí øîðîîí îðäóóäòàé.
Àíõ 1998 îíä Áóìáàòûí óóðõàéä àëòûã ¿íäñýí
îðäíîîñ îëáîðëîæ ýõýëñýí áîëîâ÷ õàìòàðñàí
¿éëäâýðèéí áóäëèàíòàé àñóóäëààñ áîëîîä ¿éë
àæèëëàãàà íü çîãñîæ, òîíîã òºõººðºì溺 ýçã¿é
îðõèîä ÿâñàí áàéíà. Ñàÿõíààñ Ìîíãîë Àëò
Êîðïîðàöè Õÿòàäûí êîìïàíèéí òóñëàìæòàéãààð
îðõèãäñîí óóðõàéã øèíý÷ëýí çàñâàðëàæ,
àæèëëàãààíä îðóóëæýý. (Äàëëàñ, 1999)
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðîõ ººð÷ëºëò. Èõýíõ æèæèã
óóðõàéíóóä óõàã÷ ìàøèí, ýñêîâàòîð àøèãëàæ èë
àðãààð óõàëò õèéæ, õ¿äðýý àëò óãààõ òºõººðºìæ ð¿¿
äºõ¿¿ëýí àñãàíà. Õ¿÷òýé äàðàëòòàé óñàí áóóãààð
õ¿äðèéí øîðîîã ø¿ðøèæ óãààõàä òîì øèðõýãòýé
àëò íü ø¿¿ëò¿¿ð äýýð ¿ëäýæ, ¿ëýýãäýí ÿëãàãääàã.
Õýðýãëýõ óñàà Òóóë ãîëîîñ òàòàæ àâäàã. Õèìèéí
áîäèñ àøèãëàëã¿é ãðàâèòàöûí àðãààð àëòûã
ÿëãàõ áîëîìæòîé. ¯¿ññýí áóëèíãàðòàé õàÿãäàë
óñàà óñ öýâýðëýõ íóóðóóäàä áàéëãàæ ýëñ ÷óëóóã íü
òóíãààãààä áóëèíãàðòàé óñûã äàõèí àëò óãààõäàà
ýðã¿¿ëæ õýðýãëýõýýñ ãàäíà çàðèìäàà áóëèíãàðòàé
óñûã íóóöààð Òóóë ãîë ðóó öóòãàäàã áàéíà. Óñàí
áóóíóóä ìàø èõ óñ õýðýãëýäýã áºãººä óóðõàé
àæèëëààã¿é ¿åä ÷ íàñîñ íü àæèëëàæ óñûã ¿ðã¿é ¿ðæ
áàéõ òîõèîëäîë ìàø ýëáýã áàéäàã. Òóíãààõ íóóð íü
äýíä¿¿ òîì áàéäàã ó÷ðààñ óñ õàëüæ àñãàðàõ, äàëàíãàà
ýâäëýõ àþóëòàé. Õî¸ð ÷ óóðõàé óãààñàí áîõèð óñàà
äàëàíãèéí ãàäóóð àñãàæ áàéõûã, áàñ íýã áèø óäàà
øóóä Òóóë ãîë ðóó îðóóëæ áàéõûã àæèãëàñàí. Ýöýñò
íü õýëýõýä óñûã ìàø ¿ð àøèãã¿é õýðýãëýæ áàéãàà
áºãººä ýíý áàéäàë íü ãàäàðãûí óñíû íººöèéã ¿ðýí
òàðàí õèéæ, óãààëòààñ ãàðàõ áîõèð óñûã õýòýðõèé
èõ áîëãîí ò¿¿íèéãýý çàéëóóëàõ àæëûã õ¿íäð¿¿ëæ
áàéíà.
12
Çóðàã-4. Ýðäýíýòèéí óóðõàéí õàòóó õàÿãäëûí
îâîîëãî, øèíãýí õàÿãäëûã çàéëóóëàõ öîðãî, õóóðàé
õàÿãäëààñ ¿¿ññýí ýðã¿¿ä
Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the
Environmental and Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.”
Rheinbraun Engineering Background Papers. Cologne.
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH
2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà
íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rhe-
inbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

22. Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003.
“Review of the Environmental and Social Policies and
Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineer-
ing Background Papers. Cologne.
Õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí
ñàí. Çààìàðûí àëòíû óóðõàéí øèíãýí õàÿãäëûí
äàëàíãèéí áàò áýõ áàéäàë õ¿íäðýëòýé áàéíà.
Õî¸ð áîëîí ãóðàâäóãààð òóíãààõ íóóðàíä òóíàñàí
ìàø íàðèéí øèðõýãòýé ¿ëäýãäýë ò¿ðãýí óðñàõã¿é
ëàã øàâàð áîëîí ¿ëäýæ õ¿í ìàëä àþóëòàé îð÷íûã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî áîëîí
äðàãààñ ¿¿ññýí îâîîëãîíóóäûã àíõíû õàÿñàí ÿíçààð
íü îðõèñîí òóë ñàéí òîãòâîðæóóëàõã¿é áîë áîðîîíû
óñààð íóðæ , õ¿í ìàëä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é.
Çààìàðûí àë òíû îðä ãàçàð íü Ìîíãîë îðíû õîéò
á¿ñèéí áóñàä íóòàãòàé àäèëã¿é, õóóðàé áîëîõîîð
îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é, òýíäõèéí òàë õýýð íü ýðîçèä
ºðòºìõèé íèìãýí õºðñòýéãýýðýý îíöëîã. Ýãö ºíäºð
îâîîëñîí õàòóó õàÿãäàë áîëîí èõ õýìæýýíèé ýâäýð÷
í¿öãýðñýí òàëáàé íü ¿¿í äýýð óëàì íýìýðëýæ,
öºëæèëòèéí ïðîöåññèéã ò¿ðãýòãýæ áàéíà.
2003 îí õ¿ðòýë Çààìàðûí ýçýíã¿é îðõèñîí óóðõàéí
ãàçðóóäàä ÿäàæ àíõàí øàòíû íºõºí ñýðãýýëò
õèéãäýæ áàéãàà òàëààðõè áàðèìò ìàø áàãà áàéñàí.
Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä
íèëýýäã¿é øàõàëò ¿ç¿¿ëñýíèé óëìààñ, ÁÎß, Óëñûí
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ áàéãàëü îð÷íû
õóóëèóäûí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ òàëààð õ¿÷èí
÷àðìàéëò òàâüñàíû õ¿÷èíä íºõºí ñýðãýýëò íèëýýä
õýìæýýãýýð õèéãäýæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
¯¿íä ÁÎß, ¯Õß õàìòðàí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ
æóðìóóä, áàðóóíû îðíóóäûí ISO, DIN, BS (Íýëëý,
Õîôìàí, 2001) ãýõ ìýò ¿çýìæýýðýý äàãàæ ìºðääºã
øèã áèø çàéëøã¿é äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ ¿íäýñíèé
ñòàíäàðòóóäûã áàòëàí ãàðãààä áàéíà. Ìîíãîëûí
ýäãýýð ä¿ðýì æóðàì, ¯íäýñíèé ñòàíäàðòàä õºðñ
õóóëàõ, õóóëñàí õºðñºº õàäãàëàõ, ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ
òàëààð òóñãàéëàí çààæ, îâîîëãûí ºíäðèéí
çºâøººðºãäºõ õýìæýýã òîãòîîæ, óðãàìàëæóóëàëò
õèéõ, ò¿¿íèéã àð÷èëæ òîðäîõ ¿éë àæèëëàãààíû
çààâðûã òýäãýýð æóðàì, ñòàíäàðòóóäàä òóñãàñàí
áàéíà. Ãàçðûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ àæëûã îäîîãèéí
áàéäëààð ìàø ýíãèéí áîëõè áàéäëààð, çºâõºí
õ¿íä ìàøèí, ìåõàíèçìä íàéäàí, õàÿãäàë øîðîîã
òýãøëýõ, èë í¿õèéã áóëàõ, îâîîëãîíóóäûí ýãö õàæóóã
íàëóó áîëãîõ çýðãýýð õÿçãààðëàæ áàéíà. 2004 îíä
Çààìàðò àíõ óäàà Ìîíðîëèìåò ãýäýã Ìîíãîëûí
êîìïàíè ºíãºí õºðñèéã ãàäíààñ îðóóëæ èðýí
õºðñíèé õó÷èëò õèéæýý. 2005 îíä Øèæèð Àëò ÕÕÊ,
Àëòàí Äîðíîä Ìîíãîë ÕÕÊ êîìïàíèóò Çààìàðò
õàìãèéí èõ ýâäýðñýí ºìíºä õýñãèéí äðàãèéí òàëáàé
áîëîí Õàéëààñòûí õºíäèéã òýãøèëæ ýõýëñýí áàéíà.
Ýäãýýðèéí íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿ð ä¿íã 2006 îíä
¿íýëæ, òîîöîõ áîëîëöîîòîé áîëíî.
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Òóóë ãîëûí
äàãóó 50 êì óðò õºíäèéä º÷ òº÷íººíººð äðàã
àøèãëàí àëò îëáîðëîæ áàéãàà íü ãîëûã áîõèðäóóëàõ
òóíàäàñíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà. Ãîëûí
ãîëäðèëûã ººð÷ëºí øèíýýð ñàëààëóóëàõàä ãîëûí
ýëñ, øàâàð, ÷óëóóã ãîëîîñ ãàðãàäàã. Ãýâ÷ ýíý íü ò¿ð
çóóðûí áàéäàã, ó÷èð íü äðàãèéí áàéðûã áàéíãà
ººð÷èëæ, ãîëûí øèíýýð ñàëààëóóëñàí õýñãýýñ ººð
õýñýãòàæèëëóóëàõààðöààø¿ðãýëæë¿¿ëýíõºâæÿâäàã.
Èéìýðõ¿¿ í¿ñýð ¿éë àæèëëàãààòàé äðàã àøèãëàõ
òîõèîëäîëä õàÿãäàë óñûã õàäãàëàõ, öýâýðø¿¿ëýõ ñàí
áàéãóóëæ, òýð óñàà äàõèí àøèãëàäàã. Èíãýæ Òóóë
ãîë ðóó îðîõ áóëèíãàðòàé óñíû õýìæýýã áàãàñãàæ
áàéãàà áîëîâ÷ îäîîãèéí áàéäëààð ýíäõèéí õóóðàé
óóð àìüñãàëä íóóð íü ã¿åõýí áîë àìàðõàí øèðãýæ
õàòäàã áîëîâ÷ áèé áîëñîí íóóð, òóíãààõ óñàí
ñàíãóóäûã íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òºëºâëºñºí àæèë
áàéõã¿é áàéíà. Èéì õèéìýë íóóð õèéæ óñàà òóíãààæ
ýðãýæ àøèãëàõã¿é áàéãàà èë óóðõàéíóóäûí àæèëëàæ
áàéãàà õýñãýýñ ýõëýí ãîëûí äîîä õýñýã íü õÿíàëòã¿é
öóòãàæ áóé áóëèíãàðòàé óñààð ìàø èõ áîõèðäæýý.
Çóðàã-5. Äðàã àøèãëàëòûí ä¿ð çóðàã. Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ äàõü àëò îëáîðëîëò
13
äàõèí áàéðøóóëñàí õýò à÷ààëàë
îâîîëñîí õàÿãäàë
õýò à÷ààëñàí õýñýã
õàéðãàí áîëîí ýëñýí õó÷èëòòàé îðä
ìàøèíààð óõñàí õýò à÷ààëàãäñàí õýñýã
ãîë
ãîëäèðëîî ººð÷èëñºí ãîë
óõóóð ìàøèí
óõñàí çàì
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí
òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë
óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí
áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì.
Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë.
Êîëîãíè

23. Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ
Ìîíãîëûí ç¿¿í õîéò õýñýãò îðøèõ Ò¿ðãýí ãîëûí àé
ñàâä àëò îëáîðëîëò 1993 îíîîñ ýõýëæýý. Ò¿ðãýí
ãîëûí àé ñàâä æèæèã ñàëàà ãîëóóäûí äàãóó àëëþâàë
áà êîëëþâàë àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéãàà áºãººä
æèëä îëáîðëîõ àëòíû õýìæýý 300 îð÷èì êã.
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Óóðõàé íü àëò
óãààõ óñàà õóäãààñ ýñâýë ãîëîîñ øóóä øóóäóóãààð,
ýñâýëèëóóðõàéãààñàààâ÷áàéíà.Óñíüõàÿãäàëòàéãàà
õîëèëäîí õèéìýë íóóðàíä îðäîã áºãººä èõýíõ óñ íü
óóðøèæ àëãà áîëäîã. Àâ÷ áàéãààãààñàà äàíäàà áàãà
óñ ãîë ðóó, ã¿íèé óñíû ñèñòåì ð¿¿ ýðãýæ îðäãîîñ
ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñíû ò¿âøèí äîîøèëñíîîñ
çàðèì ãîë ãîðõè øèðãýæ àëãà áîëñîí áàéíà.
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Óóðõàé
õààñíû äàðàà õóóëñàí õºðñ, ò¿¿íýýñ ¿¿ññýí îâîîëãî,
õàòóó õàÿãäàë, øèíãýí õàÿãäëûã çàéëóóëàëã¿é, íºõºí
ñýðãýýëã¿é îðõèñîí áàéíà. Îäîîãîîð ãóðâàí ãàçàð
óóðõàéã èéì áàéäëààð îðõèñîí áàéãàà áîëîâ÷ íºõºí
ñýðãýýëò õèéõ ÿìàð ÷ òºëºâëºãºº áàéõã¿é áàéíà.
Øèíãýí õàÿãäëûí äàëàíãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë ýíý
á¿ñ íóòàãò ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë õýâýýð áàéíà.
Õî¸ð áîëîí ãóðàâäóãààð òóíãààõ íóóðàíä òóíàñàí
ìàø íàðèéí øèðõýãòýé ¿ëäýãäýë ò¿ðãýí óðñàõã¿é
ëàã øàâàð áîëîí ¿ëäýæ õ¿í ìàëä àþóëòàé îð÷íûã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Òýð÷ëýí õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî
áîëîí äðàãààñ ¿¿ññýí îâîîëãîíóóäûã áàñ àíõíû
õàÿñàí ÿíçààð íü îðõèñîí òóë ñàéí òîãòâîðæóóëàõã¿é
áîë áîðîîíû óñààð íóðæ , õ¿í ìàëä àþóë ó÷ðóóëæ
áîëçîøã¿é þì.
Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé
Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Óëààíáààòàðààñ
õîéø 240 êì-ò, Äàðõàíààñ ç¿¿í ºìíº ç¿ãò 75 êì-
ò áàéðëàíà. Ýíý óóðõàé 1965 îíä àøèãëàëòàíä
îðæ ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ ýõýëñýí áºãººä èë óóðõàéí
àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîäîã . Óóðõàéí ýçëýõ ãàçàð
íóòãèéí õýìæýý íü 580 ãà ãàçàð áºãººä òýíä
íýã èë óóðõàé, íýã òîì, õýä õýäýí æèæèã õàÿãäàë
îâîîëãîíóóä áàéäàã. Æèëèéí í¿¿ðñ îëáîðëîëòûí
õýìæýý íü 0.8 ñàÿ òîíí. Í¿¿ðñèéã òýíä íü áóòàëæ
ãàëò òýðãýýð Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò 𿿠纺äºã.
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí.
Æèëä 4.5 ñàÿ òîíí õîîñîí ÷óëóóëãèéí õàÿãäàë
ãàðäàã. ¯¿íèéãýý óóðõàéí ýðãýí òîéðîíä îâîîëæ
õàÿíà. Õàÿãäàë îâîîëãûí õýìæýý 230 ñàÿ òîííä
õ¿ðýýä áàéãàà áºãººä íºõºí ñýðãýýëòèéí ÿìàð
÷ àæèë ýõëýýã¿é áàéíà. Óóðõàéí òºëºâëºãººíä
õàÿãäàë îâîîëãûã òýãøëýõ çîðèëò áàéäàã áîëîâ÷
óðãàìàëæóóëàõ òºëºâëºãºº áàéõã¿é. Îäîîãèéí
õ¿÷èí ÷àäëààð öààøèä àæèëëàâàë 20 æèëèéí
íººöòýé ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà. Òóñ óóðõàé íü 1000
àæèë÷èäòàé áºãººä òóñ òîñãîíûã á¿õýëä íü òýòãýäýã
áàéíà. 2003 îíû 10 ñàðä Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí
ÊÐÀÑÊÎ êîìïàíè òóñ õàìòàðñàí óóðõàéí òºðèéí
ºì÷èéí õóâüöààíû 80 õóâèéã õóäàëäàæ àâñàí áºãººä
óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéãàëü îð÷íû ñºðºã íºëººã
áóðóóëàõ òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõààð
òºëºâëºæ áàéíà. Õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîîëãûã
íºõºí ñýðãýýõ òàëààð 2 æèë ÿðèãäàæ áàéãàà áîëîâ÷
îäîîãîîð ÿìàð ÷ àæèë õèéãäýýã¿é áàéíà. Äàðõàí
õîòûí óóë óóðõàéí ìýðãýæèëòíèé õýëæ áàéãààãààð
Øàðûí Ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 2002 îíîîñ õîéøõè
æóðìûí äàãóó õèéãäýõ ¸ñòîé áàéòàë îäîî áîëòîë
áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãººã¿é
àæèëëàäàã áàéíà.
Óóðõàéí õàÿãäàë îâîîëãîíîîñ ãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëëýã
øèíãýí õàÿãäàë Øàðûí ãîëûã ºíäºð ýðñäýëä îðóóëæ
áàéíà. ͺõºí ñýðãýýëò õèéæ, ãîëûí óñíû ãîëüäðèë,
óðñàöûã ýðãýæ õóó÷íààð íü áîëãîñíû äàðàà ýíý
ãàçàð ÿìàð áîëîõûã õàðóóëñàí óóðõàé õààõ åðºíõèé
òºëºâëºãºº õèéãäýõ ¸ñòîé. Øàðûí Ãîëûí í¿¿ðñíèé
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºëä
øèíãýí õàÿãäàë áîëîí áóëèíãàðòàé óñíû õàÿãäëûí
çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýã çààãààã¿é áàéäàã
áàéíà. 2000 îí õ¿ðòýë óóðõàé îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàæ ñàíàë ñîëèëöäîãã¿é
áàéæýý. Ǻâõºí 2000 îíä ãàðñàí øèíý æóðìûí
äàãóó óóðõàé ¿éë àæèëëàãààãàà àéìãèéí áîëîí
ñóìûí çàõèðãààòàé óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé
áîëñîí áàéíà.
Áîð ªíäðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé
Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé Óëààíáààòàð
õîòîîñ ç¿¿í ºìíº ç¿ãò 380 êì-ò, Õýíòèé àéìãèéí
íóòàãò áàéäàã. պ人ãèéí çàì, íàðèéí òºìºð
çàìààð 40 êì-ûí çàéä ìîíãîëûí òºìºð çàìòàé
õîëáîãäîõ áîëîìæòîé. Ýíý îðä íü õàéëóóð æîíøíû
èõ õýìæýýíèé íººöòýé áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð
5 õýñýã ãàçàðò îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà þì. Áîð
ºíäºðèéí áóòëàã÷ààð Óëààíáààòàð õîòîîñ 450 êì
çàéòàé Ñàéíøàíä áîîìòûí îéðîëöîî îðøèõ ªðãºí
óóðõàéãààñ îëáîðëîñîí õ¿äðèéã áîëîâñðóóëäàã.
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Øèíãýí
õàÿãäëûã õîéëîîãîîð äàìæóóëàí õàä ÷óëóóã
íààëäóóëàõ ÷àäâàðòàé øàâàðëàã øîðîîãîîð
áàðüöàëäóóëàí õèéñýí äàëàíãààð òóñãààðëàãäàõ 1.8
êìóðòòàéòóíãààõóñàíñàíäöóòãàäàã.Áóòëàã÷ààñãàð÷
áàéãàà øèíãýí õàÿãäëóóäûã äàëàíãèéí îðîéãîîð
áàéðëàõ ººð ººð öîðãîîð äàëàí ðóó îðóóëíà.
Øèíãýí áîõèðäëûí ñàíãèéí 0.48 êì2 îð÷èì º÷¿¿õýí
14

24. õýñýã íü ñ¿ïýðíàòàíòààð (òóíàñàí áîõèð óñ) ä¿¿ðñýí
áàéíà. Îäîîãèéí õàÿãäàë õàÿæ áàéãàà áàéäàë íü
óóðõàé õààñíû äàðàà îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë
ìýíäýä õîðòîé íºëºº ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áàéãàà
áºãººä ¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä óóðõàéã
õààõ òºëºâëºãººíä õýä õýäýí ãàçðààð öóòãàæ áàéãàà
øèíãýí õàÿãäëûã Ẻãíºð¿¿ëæ, çîõèîí áàéãóóëàõ
àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð òºëºâëºãººíä òóñãàõ
õýðýãòýé.
Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé
Òºðèéíºì÷èéíìýäýëäáàéäàãÁàãàíóóðûíí¿¿ðñíèé
óóðõàé íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ç¿¿í òèéø 110 êì-ò
Òºâ àéìãèéí íóòàãò áàéðëàäàã. Ýíý óóðõàéí òàëáàé
1700 ãà áºãººä æèë á¿ð 25-30 ãà -ààð íýìýãääýã
áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí öàõèëãààí ñòàíöóóäûí
í¿¿ðñíèé õýðýãöýýíèé 80%-èéã íèéë¿¿ëäýã.
Íàðèéí Ñóõàéòûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íýýãäýõýýñ ºìíº
Áàãàíóóðûí Í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Ìîíãîëûí íèéò
í¿¿ðñíèé õýðýãöýýíèé 60%-èéã õàíãàæ áàéæýý.
Í¿¿ðñèéã áóòàëæ áîëîâñðóóëàëò õèéäýã áºãººä
í¿¿ðñ óãààõ ïðîöåññ ÿâàãääàã¿é áàéíà.
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðóóëñàí ººð÷ëºëò. Óóðõàéí
äîîðõè ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã óóðõàéí äîîä ¸ðîîëîîñ
20 ìåòðýýð äîîø áàéëãàõûí òóëä îéðîëöîî ãàðãàñàí
ã¿íèé õóäãóóäààñ æèëä 3.5 ñàÿ ì3 óñ òàòàæ àâäàã
áàéíà. Ýíý íü ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã ãàçðûí ò¿âøèíýýñ
îéðîëöîîãîîð 70 ìåòðèéí ã¿íä à÷èðíà ãýñýí
¿ã. Òàòàæ àâñàí óñíû çàðèì õýñýã íü ¿éëäâýðèéí
¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàíà. Îäîîã õ¿ðòýë
ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñíû òýíöâýðèéã õàíãàõ
ãèäðîëîãèéí ìîäåë õèéãäýýã¿é áàéíà. Óóðõàé ðóó
çàì ãàðãàõûí òóëä õýä õýäýí ñàëàà ãîëîîð äàìæèí
Õýðëýí ãîëä öóòãàäàã Õóöàà ãîëûí ãîëüäðîëûã 12
êì îð÷èì óðò ãàçà𠺺ð÷èëæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
áîëñîí ãàíãèéí íºëººãººð áàéæ ìàãàäã¿é, Õóöàà
ãîë øèðãýñýí òóë ãîëûí ãîëüäðîëûã ººð÷ëºõ ÷
øààðäëàãàã¿é áàéæýý. Óñíû õÿíàëò øèíæèëãýýã
1995 îíîîñ ýõëýí 29 õèìè, ôèçèêèéí ïàðàìåòðýýð
11 öýãýýñ äýýæ àâ÷ æèëä äºðâºí óäàà õèéäýã áàéíà.
Óã íü 13 ñîðüöûí öýã¿¿ä áàéñàí áîëîâ÷ 2 öýã íü
ãàíãààñ áîëæ àëãà áîëñîí áàéíà.
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. 1978-
2001 îíû õîîðîíä 162 ñàÿ ì3 õàòóó õàÿãäàë ãàðãàæ
õàÿñàí. 103 ñàÿ ì3 –èéã íü õîîñîí õàÿãäëûã óõñàí
ãàçðûã íºõºõ òýãøèëãýýíä àøèãëàñàí áà 59 ñàÿ ì3
õàÿãäàë îâîîëãî óóðõàéí õàæóóä èë áàéíà. 1995 îíû
Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé
õóóëèéí äàãóó 2000 îíä õàÿãäàë îâîîëãûã áóóëãàæ,
ãàçðûã òýãøèëæ, íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë õèéãäýæ
ýõýëñýí áàéíà. Åðºíõèéäýý îâîîëãûã áóóëãàæ
òýãøëýýä (1:2, 25î ºíöºãòýéãýýð) ºâñíèé ¿ð öàöàæ
óðãàìàëæóóëàëò õèéõ çàìààð íºõºí ñýðãýýëòèéí
àæèë õèéãäýæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð 61 ãà
ãàçðûã òýãøèëæ, 46 ãà ãàçàðò óðãàìàëæóóëàëò
õèéæýý. 2002 îíä ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ 15 æèëèéí
òºëºâëºãºº ãàðãàñàíä óðãàìàëæóóëàõ àæèë áàñ
òóñãàãäñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿
òºëºâëºãººíä òºãñãºëèéí
íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëóóä
áîëîí óóðõàé õààñíû
äàðààõü õÿíàëòûí àæèë
îðîîã¿é áàéãàà. 2005 îíä
Çàñãèéí ãàçàð Áàãàíóóðûí
óóðõàéã 2006-2008
îíóóäàä Óëñûí èõ õóðëààð
õýëýëöýãäýõ ºì÷ õóâü÷ëàõ
æàãñààëòàä îðóóëñàí
áàéíà.
Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíèé
óóðõàé
Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíèé
óóðõàé íü Äîðíîä àéìãèéí
×îéáàëñàí õîòîîñ õîéø
6.5 êì-ò áàéðëàäàã. Àíõ
ã¿íèé óóðõàé áîëãîõ ãýæ
áàéñàí áîëîâ÷ 1969
îíîîñ èë óóðõàéí àðãààð
îëáîðëîëò õèéæ áàéíà.
15
Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and Social Policies and
Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background Papers. Cologne.
Çóðàã-6. Ò¿ðãýí ãîëûí óñíû óðñàöûã ººð÷èëñºí
áàéäàë
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí
ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rhein-
braun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

25. Õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí
õàÿãäëûí ñàí. Óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ
øàëòãààëàí èõ õýìæýýíèé ãàçðûí ãàäàðãà
ýâäýðñýí áàéíà. Õàòóó õàÿãäëûí çàðèìûã
óóðõàéí í¿õèéã áºãëºõºä àøèãëàæ çàðèì
íü òýíäýý îâîîëãî áîëîí ¿ëääýã áàéíà.
Çàðèì îâîîëãî íü 30 ìåòð õ¿ð÷ îð÷èí
òîéðîíä áàéãàà õàìãèéí ºíäºð öýãýýñ
èë¿¿ ãàðäàãâ. Çàðèì ãàçàð îâîîëãîíóóä
ýëýãäýëä îðæ áàéãàà áîëîâ÷ óäñàí
îâîîëãûíõàæóóíàëóóõýñã¿¿äýäáàéãàëèéí
óðãàìàë ìýð ñýð òàðõàí óðãàæ, áýõæ¿¿ëæ
ýõýëñýí áàéíà.
Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
¿íýëãýýíä äóðüäàãäñàíû äàãóó 2002 îíä
áîëîâñðóóëñàí óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí
òºëºâëºãººíä ýíý àñóóäëûã áàñ òóñãàñàí
áàéíà. Ýíä õàÿãäàë îâîîëãîíóóäûí íýãä
õàð øîðîî öàöàæ, ìîä òàðüñàí íü òóõàéí
îðîí íóòàãò çîõèöîõã¿é õàðèéí õàðàãäàæ
áàéíà. Áàéíãûí óñæóóëàëò, õàìãààëàëòã¿éãýýð ýíý
óðãàìàëæóóëàëòûí àæèë öààøäàà õèð ¿ð ä¿íòýé
áàéõ íü îäîîãîîð òîäîðõîéã¿é. Ãàçàð äîîð óõàëò
çîãññîí, ãàçàð äýýðõ õýñýã íü äîîø ñóóæ, îäîîãîîð
õºäºë㺺íã¿é áàéíà. Óóðõàéí óõàëò æèë á¿ð ºðãºñºæ
áàéãàà ó÷èð áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
¿íýëãýýã äàõèí øèíýýð õèéëãýõ øààðäëàãàòàé.
Õóóëèéí äàãóó íºõºí ñýðãýýëòèéí òºñâèéí 50%
èéã îðîí íóòãèéí ñàíä áàéðøóóëàõ ¸ñòîé áîëîâ÷
îäîîãîîð ÿìàð ÷ òºëáºð õèéãäýýã¿é, óóðõàéí
ç¿ãýýñ íºõºí ñýðãýýëòèéí óðãàìàëæóóëàëò õèéñíýý
õàíãàëòòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Óóðõàéí
äîîðõè ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã óóðõàéí äîîä ¸ðîîëîîñ
20 ìåòðýýð äîîø áàéëãàõûí òóëä îéðîëöîî ãàðãàñàí
ã¿íèé õóäãóóäààñ æèëä 3.5 ñàÿ ì3 óñ òàòàæ àâäàã
áàéíà. Ýíý íü ã¿íèé óñíû ò¿âøèí ãàçðûí ò¿âøèíýýñ
îéðîëöîîãîîð 70 ìåòðèéí ã¿íä àâ÷èðíà ãýñýí ¿ã.
Óóðõàéí óõàëò áàðóóí òèéøýýãýý òýëæ áàéãàà òóë
óóðõàéí ã¿í öààøèä ÷ áàñ èõýñíý.
Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí áîëîí æèæèã
îâðûí àëò îëáîðëîëò.
Àëáàí áóñààð ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð
áóþó áàãà õýìæýýãýýð àëò îëáîðëîæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñ øîðîîí îðäíû àëòíû
àãóóëãàòàé îâîîëãûã ïðîöåññò îðîõîîñ
ºìíº, áàñ îðæ áàéõàä íü 纺æ, õ¿äðèéí
àãóóëãûã ýâäýæ, àëòíû íººöèéã áàãàñãàõ
ýñâýë á¿ð ¿ã¿é áîëãîæ, çàðèìäàà á¿¿ð
àëãà áîëãîæ ÷ áàéíà. Òåõíîëîãèéí äàãóó
ÿâàãäàæ áàéãàà óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä
äîãîëäîë¿¿ñãýõ,¿éëäâýðëýëèéí¿ðàøãèéã
áóóðóóëàõ, ýñâýë óóðõàéã á¿ð àøèãã¿é
àæèëëàõàä ÷ õ¿ðãýæ áàéíà. Ãàð àðãààð
àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû áàéãàëü
îð÷íû ñºðºã íºëºº ìàø èõ áºãººä
Ìîíãîë îðîíä ýíý íü ºñºõ õàíäëàãàòàé
áàéíà. (Ãðàéñîí áà Ìóððàé, 2003).
Àãààðûí áîõèðäîë. Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí
àðãààð àëò îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýí àãààðûí
÷àíàð äîðäîæ áàéãàà íü õ¿ì¿¿ñèéí
ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí õîðòîé íºëºº
¿ç¿¿ëýõýýð áàéíà. Øîðîîí îðäíîîñ ãàð
16
Çóðàã-8. Ìàðäàéí óóðõàéä ýçýíã¿é õàÿñàí òîíîã òºõººðºìæ
Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and
Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background
Papers. Cologne
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí
óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê
¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè
Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and
Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background
Papers. Cologne.
Çóðàã-7. Àäóóí÷óëóóí äàõü ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ çîðèóëàëòààð
õèéæ áàéãàà ìîäæóóëàëò
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí
óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè

26. ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ÿâöàä àãààðûí
óðñãàë ñîëèëöîî ìóóòàé ãàçàðò øîðîî óõàæ ìàëòàõ,
õ¿ðçäýõ, óóòëàõ, àñãàõ çýðãýýñ äýãäýæ áóé òîîñ íü
í¿äíèé ýä ýðõòýí ãýìòýõýä õ¿ðãýæ, àìüñãàëûí
çàìûí áîëîí òîîñæèëòûí ºâ÷èí ¿¿ñãýäýã. Ò¿¿ãýýð ÷
¿ë áàðàì ìºíõ öýâäýã õàéëóóëàõûí òóëä ãàë ò¿ëæ,
ÿëàíãóÿà ìàøèíû õàéìàð øàòààñíààñ ãàðàõ õàð óòàà
ìàø àþóëòàé. ßëãàð÷ áàéãàà àñàð èõ õýìæýýíèé óòàà
òýíä àæèëëàæ áóé óóðõàé÷èä, íóòãèéí èðãýä, òàâàí
õîøóó ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäýä ìºí òýð îð÷íû ýìçýã
óðãàìàëæèëòàä ìàø èõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.
Õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàãààð óóðõàé îð÷ìûí ãýð õîðîîëëûí
àãààðûí áîõèðäëîîñ áîëæ àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí
ãàðàõ íü èõýñ÷ áàéíà. Ãýð õîðîîëëûíõîí èõýíõäýý
ìîä ò¿ëäýã áîëîâ÷ çàðèì Íèíæà îëäîæ áàéâàë
÷àíàð ìóóòàé õ¿ðýí í¿¿ðñ, àðãàë ò¿ëäýã (Ãðàéñîí
áà Ìóððàé, 2003). Ãàðààð àëò îëáîðëîã÷äûí ãýð
õîðîîëëûí äýýðõ àãààð ñààðàëòàæ áàéõ íü íèíæà
íàðûí ñóóðèíã ÿëãàõ íýãýí îíöëîã. Àãààð äàõü í¿¿ðñ
õ¿÷ëèéí äóòóó èñëèéí õýìæýý ìýäýýæýýð ºíäºð áàéæ
òààðíà, ãýâ÷ ýíý òàëààð ÿìàð ÷ ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é
áàéíà.
Óñíû áîõèðäîë. Ãàð àðãààð àëò áîëîâñðóóëàõ ¿éë
àæèëàãààíû óëìààñ ãîëûí óñíû ÷àíàð îðîí äàÿàð
ìóóäàæ áàéíà. Äîîðõè õýä õýäýí ýðñäë¿¿äèéã
àíõààðàëäàà àâàõ õýðýãòýé. ¯¿íä: 1) Ãàð àðãààð àëò
îëáîðëîã÷èä ìÿíãà ìÿíãààðàà ãîë ìºðíèé ýðýã
äàãóóýð¿¿ëàõóéíøààðäëàãàõàíãààã¿éáîõèðîð÷èíä
àìüäàð÷ áàéãààãààñ óñààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã
ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí äýëãýðýí òàðõàõ ýðñäýë ºíäºð
áàéíà. 2) ìºíõ öýâäýãèéã õàéëóóëàõûí òóëä ýìõ
çàìáàðààã¿é ìîä, àðãàë õîðãîë ò¿ëæ, ìàøèíû äóãóé
çýðãèéã øàòààõàä ÿëãàðàõ õîðò áîäèñ íü ã¿íèé áîëîí
ãàäàðãûí óñûã èõ õýìæýýãýýð áîõèðäóóëæ áàéíà.
Æèøýýëáýë: Îíãèéí ãîë íü 50,000 îð÷èì õ¿í,
740,000 òîëãîé ìàëûí óíäíû óñíû ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã.
Ýíý ãîë 435 êì ãàçàð óðñàæ ªìíºãîâü àéìãèéí
íóòàãò áàéõ Óëààí Íóóðàíä öóòãàäàã áàéñàí áîëîâ÷
1999 îíîîñ õîéø õýä õýäýí õýñýãòýý óñ íü òàñðààä
áàéíà. Ýíý íü íèëýýä îëîí ç¿éëèéí óðãàìàë óñòàõàä
õ¿ðãýæ, ìàëûí áýë÷ýýðèéã äîðîéòóóëæ, áàéãàëûí
áàÿëãèéí íººöèéã áàãàñãàí, öºëæèëòèéí ¿éë ÿâö
èõñýõýä õ¿ðãýñýí ýêîëîãèéí ñ¿éðýë àâ÷èðñàí.
Îíãèéí ãîëûí õºíäèéä áàéãàëü îð÷èíä íîöòîé
ººð÷ëºëò ãàðñàí íü íóòãèéí èðãýä Îíãèéí Ãîëûí
Õºäºë㺺í áàéãóóëàõàä õ¿ðãýæ, õºäºëãººíººñ
óóðõàéíóóäûã óñ àøèãëàëòàà áàãàñãàæ, îëáîðëîñîí
ãàçðàà íºõºí ñýðãýýëò õèéõèéã øààðäàæ áàéíà.
Øîðîîí îðäóóä äýýð õýäýí ìÿíãààðàà àæèëëàæ
áàéãàà íèíæàíóóä ìºíõ öýâäýãèéã õàéëóóëæ áàéãàà
íü áàñ áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà. Ýíäõèéí ìºíõ
öýâäýãèéã õàéëóóëñíààð õàâðûí øàð óñ õàéëæ, ìºíõ
öýâäýãòýé ãàçðààð äàìæèí ¿íäñýí ãîë ðóó õ¿ð÷
áàÿæóóëäàã áàéñàí áîë îäîî öýâäýã íü õàéëñàí
àëàã öîîã ãàçðààð ãàð÷ èðæ ãîëäîî íèéëæ ÷àäàõã¿é
áàéíà.
̺íãºí óñíû áîõèðäîë. ̺íãºí óñíû áîõèðäîë,
ÿëàíãóÿà Áîðîîãèéí ãîëûí õóâüä ìàø èõ
õ¿íäðýëòýé àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Îð÷íû áîëîí
õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí ìóóãààð íºëººëæ
áàéãàà íü îéëãîìæòîé áîëîâ÷ îäîîã õ¿ðòýë ýíý
òàëààð ñèñòåìòýé ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é, ýíý àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é áàéíà.
Ãàäàðãûí óñ ÷ ìºíãºí óñààð áîõèðäîîä çîãñîõã¿é,
îð÷íû õºðñºíä áàñ ìºíãºí óñ èõ õýìæýýòýéãýýð
èëýðñýí áàéíà. 2002 îíä ßïîíû Õàìòûí
Àæèëëàãààíû àãåíòëàãèéí õèéñýí ñóäàëãààãààð
Áîðîîãèéí àëòíû õààãäñàí óóðõàéí õºðñºí äýõü
ìºíãºí óñíû õýìæýý çºâøººðºãäºõ õýìæýýíýýñ õýò
ºíäºð áàéãààã òîãòîîæýý. ̺íãºí óñààð áîõèðäñîí
ýíäõèéí áýë÷ýýðò òàâàí õîøóó ìàë áýë÷äýã, áàñ òýíä
¿ð òàðèà õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëñààð áàéíà. Õºðñèéã
ìºíãºí óñààð áîõèðäóóëñàí ýíý áîõèðäîë íü õ¿íèé
ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîéãîîð íºëººëºõ øèíý ýðñäýë
àâ÷èð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
òàëààð äýíä¿¿ áàãà ç¿éë õèéãäýæ áàéíà.
Àëòíû óóðõàé áà òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçðóóäûí õîîðîíäûí õàìààðàë
Áóñàä àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóäòàé õàðüöóóëàõàä
óóðõàéí ¿éë àæèëàãààíä ãàçàð àøèãëàëò èë¿¿
ýð÷èìòýé ÿâàãääàã. Ìîíãîë óëñûí “Òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçðûí òóõàé” òóõàé õóóëèàð
õàìãààëàãäñàí ãàçðóóäàä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë
óëàì èë¿¿ ãàðñààð áàéíà.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð íèéò ãàçàð íóòãèéíõàà
30% èéã òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõààð óðò õóãàöààíû
çîðèëò äýâø¿¿ëñýí áàéãàà. Ãýòýë 2002 îíä ¯Õß,
ÀÌÕÝÃ-ààñ18òóñãàéõàìãààëàëòòàéãàçðóóäààñîäîî
õàìãààëàëòàä áàéãàà íèéò ãàçðûí á¿õýë á¿òýí 10%
áóþó 1.9 ñàÿ ãà ãàçðûã òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ
àñóóäàë òàâüæ áàéâ. Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ýíý ñàíàëûã
纺ëð¿¿ëæ, õàðèóä íü 10 òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçðààñ ¯Õß-íû ñàíàë áîëãîñíîîñ àðàé áàãà íèéò
434,000 ãà ãàçðûã õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ ñàíàë
áîëãîæ áàéñàí áàéíà. ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàì,
Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ýíý ñàíààãàà õàéãóóë øèíæèëãýý
áîëîí îëáîðëîëòîä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàõ çîðèëãîòîé ãýæ ¿íäýñëýæ áàéñàí áîëîâ÷
Óëñûí èõ õóðàë ýäãýýð ñàíàëóóäûã 2002 îíû ñ¿¿ëýýð
àâ÷ õýëýëöýýä äýìæèëã¿é áóöààñàí áàéíà.
Äàðààíü2003îíûñ¿¿ëýýðäàõèíÃîâèéíáàãàäàðõàí
öààçàò ãàçàð, Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò
17