1. पिरवतरन को िनयम नबुझ ने नेत ाहर
के शवप्रसाद भट्टराई
२००७ शाल देिखि हामीले शासनको चरिरत, स्वरुप र संस्कृत ितमा ठू ला-ठू ला पिरवतरन गरे को सुनी रह्यौं र सुनाइ
रह्यौं ।
नागिरकहरुका िहत, सुरक्षा, रुिचर, आवश्यकता र चरुनौतीहरुबारे पिन ठू ला-ठू ला कु रा गरयौं, ितनको पक्षमा काम
गने भनेर भव नाउँ का सँस्था खिडा गरे र तयहाँ ठू ला-ठू ला जािगरे हरु भनार गयौ ।
कहाँ, कित सफल भयौं र कित असफल भयौं, कसैले कसैलाई भन्नै पदैन ।
एरिरस्टोटलले आफ्नो पोिलिटक्स नामक पुस्तकमा पिरवतरन बारे रोचरक ढंगले प्रश्नोत्तर शैलीमा लेखिेका छन ।
उनको प्रश्न छ - समाज र कानून ववस्थामा पिरवतरनलाई प्रोतसाहन गनुर राम्रो हो ?
उनको उत्तर छ - होइन, तयो राम्रो होइन, िकनिक यसले राष्ट्र र समाजमा राम्रो काम गिररहेका ब्यबस्था र
संरचरनाहरुमािथ अनावश्यक हस्तक्षेप आमन्तण गदरछ र अस्थीरता ल्याउँ छ ।
उनी फे री प्रश्न गदरछन - के पुरानो परम्परालाई यथावत राख्दै सबै िकिसमका आलोचरनाहरुबाट उन्मुिक्ति
चराहनेहरुको इच्छाहरुलाई सम्मान वा स्वीकार गनर सिकन्छ ?
उत्तर िदन्छन - सिकदैन, प्रचरिलत िवभेदयुक्ति, मूखिरतापूणर, बबरर र पाखिण्डी सामािजक प्रचरलनहरुलाई पिरवतरन
गिरनु पदरछ ।
एरिरस्टोटल पिरवतरनको पक्ष र िवपक्ष दुवै ितर िथएर ।
उद्धेश्यपूणर पिरवतरनको पक्षमा र असंगत र लक्षहीन र अराजक पिरवतरनको िवपक्षमा अथवा पिरवतरनको
औचिचरतय बारे आज भन्दा २४ शय बष र अिघि एरिरस्टोटलले जे भने तयो भन्दा फरक र उपयुक्ति अको ब्याख्या
शायद छैन ।
िनिश्चितरुपमा, पिरवतरन आवश्यक छ । अपिरहायर छ । सबैको भावनालाई प्रितिनिधितव गने र सम्मान गने
पिरवतरनलाई चरुनौती िदन सिकदैन ।
पिरवतरनका लक्ष्य हुन्छन । पिरवतरनका के न्द, कडी र शृतंखिलाहर हुन्छन । ितनको प्रकृत ितलाई बुझन र नेतृततव पिन
िदन पदरछ - पिरवतरनलाई आतमसात पिन गनर सक्नुपदरछ ।
धिेरै भन्नु परे न, पिरवतरनलाई नेतृततव र लक्ष्य िदन सिकएरन भने २००७-२०७० को नेपाल बन्दछ ।
पिरवतरनलाई आत्तसात गनुर भनेको आफ्नो अिस्ततव कै स्वीकृत ित र सम्मान हो ।
तर पिरवतरनको गित स्वाभािवक िक अस्वाभािवक ? उद्देस्यमूलक िक उद्देस्यहीन ? पिरवतरन कस्का लािग ?
यस्को औचिचरतय र आवश्यकता बारे सोिचरयो/ सोिचरएरन ?

2. पिरवतरनको पिन िनयम हुन्छ, आचरार संिहता हुन्छ र गित िनयन्तकहरु हुन्छन । यी कु रामा ध्यान िदइएरन भने
पिरवतरन अथरहीन मात होइन ध्वंसातमक बन्न पुग्छ । पिरवतरनले उन्नत र संवृतद्ध सांस्कृत ितक आधिार पाएरन भने
तयो स्खििलत हुन पुग्दछ ।
फे री तयो उदाहरण पिन हामी आफैं छौं ।
कािन्त, आन्दोलन वा पिरवतरन एरउटा गन्तव हीन िनरन्तर याता होइन
एरउटा स्वेच्छाचरारी शासनलाई अको तयस्तै शासनले िवस्थापन गनुर वा एरउटा राजनीितक पाखिण्डलाई अको
तयस्तै पाखिण्ड संग साट्नु पिरवतरन होइन ।
िनराशा, ितक्तिता, प्रितशोधि र कु ण्ठा साधिन - पिरवतरनका वाहक र प्रेरक शिक्ति होइनन, हुनै सक्दैनन ।
पिरवतरन अिनयिन्तत िहसा, अववस्था र अराजकतावादको अनन्त चरकमा जनताको पिरवतरनका आशा र
सपनाहरुमािथ नै तुष ारापात गने कायरमा रुपान्तर हुन पुग्यो भने तयो राजनीितक, सामािजक र मानवीय
अपराधि बन्न पुग्छ ।
हाम्रो सबै भन्दा ठू लो अभाव र पीडा भनेको आम जनताको मनमा आशाको अंकुरण हुनै छोडेको - मािनसले
सपना पिन देख्नै नसके को अवस्था हो ।
आम जनता आफ्नो मनमा चररम िनराशा, हताशा, अिवशास र कु ण्ठाको बाक्लो पत बोके र बसेका छन । सबै
दलका नेताहरु तयसैले एरक अकारलाई हान्छन, एरक अकारसँग तयही साट्छन, आपसमा तयही पोख्छन र झन् ठू लो
िनराशा, हताशा, अिवशास र कु ण्ठाको भण्डार र लहर िनमारण गछरन, बबण्डर खिडा गछरन र एरक अकार िवरुद्ध
वूह रचरना गछरन ।
सवाल कािन्त, आन्दोलन वा पिरवतरन एरउटा गन्तव हीन िनरन्तर याता होइन, ियनीहरु कु नै पिरणाम निदने
प्रिकया पिछको प्रिकया मात पिन होइनन । प्रषरुपमा पिरणाममा अनुवाद नहुने पिरभािष त लक्ष नभएरका
पिरवतरनहरु कसैका रहर र रणनीित होलान, तर राष्ट्र र समाजका लािग ती अिनषकारी कहर हुन ।
पिरवतरन एरउटा घिटना र िनणरय होइन - समग िविधि, पद्धित र प्रिकया हो
पिरवतरनले त विक्ति, समाज र राष्ट्रका आशा, उजार र उतसाह र क्षमताको नेतृततव गदरछ, गनै पदरछ । पिरवतरन
ध्वंस र िवनाश होइन, िसजरना हो, के ही हदमा िवनाश हो भने पिन तयो िसजरनाको लािग मातै हो ।
तसथर पिरवतरन भनेको मूलत समाजका सवै वगर र समुदायका मािनसको िहत, कल्याण, सुरक्षा र सम्मानलाई
अझ गितलो र िजम्मेवारीपूवरक प्रितिनिधितव गनर सक्षम विक्ति र संस्थाहरुको नेतृततवमा नयाँ मूल्य र संस्कृत ित
िनमारण हो ।

3. भन्नै पर्दैन, नेपर्ाली समाजमा असमानता िथियो, भेदभाव िथियो र मुलुकमा उपर्लव्ध साधन. श्रोत र अवशरमा
सबैको समान पर्हुँच िथिएन । सुशासन, उत्तरदायीत्व र जवाफदेिहिता तथिा पर्ारदिशता पर्िन िथिएन, प्रजातन्त्र
सवल र सक्षम िथिएन ।
प्रजातािन्त्रक प्रणाली जनताको जीवनमा अनुवाद हुने गरी आइसके को िथिएन । गरीवीको पर्ीडा िथियो,
अभावको वेदना िथियो, तर त्यो आक्रोश, असन्तुिष, द्वन्द्व र सङ्घर्षकर्षको चरणमा पर्ुगेको िथिएन यद्धपिपर् द्वन्द्व र
सङ्घर्षकर्षका संरचनात्मक आधारहिरु भने बाक्लै िथिए ।
तर नेपर्ालका सबै पर्िरवतर्षन एउटा राजनीितक घर्टनाको रुपर्मा आएका छन । िनणर्षयको रुपर्मा र कु नै रणनीितक
उद्धपेस्यको रुपर्मा पर्िन आएका छन ।
िसगो िविध,प्रणाली र प्रियाक्रयाको रुपर्मा कु नै पर्िरवतर्षन आएन ।
पर्िरवतर्षनलाई गहिीरो सँग आत्मसात गने संस्थिागत िवचार, िचन्तन,संरचना र संस्कृत ित द्वारा समग्र राजनीितक,
सामािजक, सांस्कृत ितक, र आिथिक रुपर्ान्तरणको पर्द्धपित र प्रियाक्रयाको रुपर्मा पर्िन पर्िरवतर्षन आउँ दै आएन ।
एउटा राजनीितक र नेपर्ाल सरहिद बािहिरको कु नै रणनीितक िनणर्षयको पर्िरणाम र घर्टनाको रुपर्मा आएको
पर्िरवतर्षनले आफ्ना लक्ष्यहिरुलाई पर्िहिचान गनर्ष नसके कै कारण पर्िरवतर्षनलाई बोक्ने नयाँ सँस्थिा, संरचना, मूल्य,
संस्कृत ितलाई हिामीले िनमार्षण गनर्ष सके नौ ।
पर्ुराना सँस्थिा, संरचना, मूल्य र संस्कृत ितलाई स्वीकार र सुधार गनर्ष पर्िन सके नौ । नयाँ मूल्य, पर्द्दतित र संस्कृत ित
िनमार्षण गनर्ष पर्िन भ्याएनौ । नयाँ बनाउन नसक्ने, पर्ुरानोलाई स्वीकार र सुधार गनर्ष पर्िन नसक्ने तर जसरी पर्िन
पर्ुरानोलाई िवस्थिािपर्त गने कायर्षले राष्ट्र र समाजमा हिर क्षेत्रमा ठू लो िरक्तता िनमार्षण भयो । मूल्य िवहिीनता र
सांस्कृत ितक शून्यता िनमार्षण भयो र समाज झन ठू लो द्वन्द्व र सङ्कटको िशकार हुन पर्ुग्यो ।
आफू ले िनमार्षण र रक्षा गनुर्ष पर्ने मूल्य र संस्कृत ितको पर्िहिचान नहुनु भनेको नै समाज र राष्ट्रहिरुको पर्िहिचान
हिराउने, राष्ट्र र समाज वारे श िवहिीन भै रािष्ट्रय एकता र अखण्डता खिण्डत हुनु हिो ।
हिरे क िवचार वा दशर्षनको पर्िन सामािजक र संस्कृत ितक आधार हुन्छ । आफ्नो िविशष सामािजक र संस्कृत ितक
आधार नभएका िवचार र दशर्षनहिरु पर्िन राष्ट्रमा स्थिािपर्त हुन सक्दैनन, ितनले सामािजकीकरणको प्रियाक्रयामा
प्रवश नै गनर्ष सक्दैनन ।
त्यसैले पर्िरवतर्षनको मूल्य र संस्कृत ित िनमार्षण िनमार्षण गनर्ष मुलुकका हिरे क राजनीितक पर्िरवतर्षन झन-झन मूल्य
हिीन र िवकृत ितग्रस्त हुँदै ती सँग अझ व्यक्तिक्तगत कु ण्ठा, आक्रोश र महित्वाकांक्षाको अझ भद्दता समागम हुन पर्ुग्यो ।
यस्को िशकार जनता, देश र सबै राजनीितक दलहिरु भएका छन ।
शयौं वषकर्ष देिखका राजनीितक, सामािजक सांस्कृत ितक र आिथिक सँस्थिा, संरचना र ती सँग जोिरएका मूल्यहिरुमा
सुधार गनर्ष सियाकन्छ – पर्ुरै नया िनमार्षण गनर्ष सिकदैन । आफ्ना नारा, मान्यता र मूल्यहिरुलाई बन्दुकको बलमा
स्वीकार गराउनु, समाजमा िवभेद, िवग्रहि र ध्वंशको िस्थिित िनमार्षण गरे र गलत मान्यताहिरुलाई बोके र र

4. समाजका अभाव, कमीहिरुको अनुिचत दोहिन गरे र राष्ट्रलाई िछन्न - िभन्न पर्ानुर्ष एउटा कु रा िथियो, तर समाजको
ऊर्जार्ष, शिक्त, िवश्वासहिरुको नेतृतत्व गरे र आफ्ना मान्यताहिरुलाई राष्ट्रमा स्थिापर्ना गनुर्ष िबलकु ल अको कु रा िथियो ।
त्यो दूर दृतिष, क्षमता, िनष्ठा र इच्छा शिक्तको अभाव नै हिाम्रा राजनीितक दलहिरुको पर्िरचय हिो ।
राष्ट्रको राजनीितले जनताका भावना र अपर्ेक्षाहिरुलाई प्रितिनिधत्व गनर्ष असफल भए पर्िछ र जनता र
राजनीितबीचको सम्वन्धमा दुराव, िछपर्ाव, दवाब, िवतृतष्णा र तनाव उत्पर्न्न भए पर्िछ राजनीित एकाितर, देश
र जनता अको ितर हुन जान्छ्न ।
मूलत: सुिशिक्षत, रािष्ट्रय भावधारामा स्वािभमानी र सचेत जनता र ितनले इमान्दार र सक्षम नेतृतत्व पर्ाएका
देशहिरु मात्रै अिधनायकवादबाट सम्वृतद्धप, स्वाधीन र सुदढ प्रजातन्त्रमा रुपर्ान्तरण भएका छन ।
ृत
पर्िरवतर्षन , के न्द िनमार्षण र िवनास
हिरे क संस्थिाको कें द हुन्छ । हिरे क राष्ट्र र समाजको पर्िन के न्द हुन्छ ।
के न्द िबज््ञान हिो । िविध, पर्द्धपित र अनुशासन हिो । के न्द िबना जीवन, गितशीलता, अिस्तत्व, सभ्यता र
सुरक्षा संभव छैन । कु नै कायर्ष र गितिविधको प्रियाक्रया िनधार्षरण र संचालन पर्िन त्यस्तो के न्दले नै गदर्षछ ।
तर नेपर्ाल राष्ट्र र राज्यलाई के न्द िवहिीन बनाइदै छ । नेपर्ालका राजनीितक दल पर्ेशागत संस्थिा, ट्रेड
युिनयनहिरु, नागिरक समाज सबै के न्द िवहिीन बन्दै छन ।
के न्द नै नभएकाले राष्ट्रले कु नै गन्तव्यक्त िनधार्षरण गनर्ष सियाकरहिेको छैन, सबै िनरीहि, असफल, अलोकिप्रय र आधार
िवहिीन देिखन्छन । नेपर्ालको िवकाश प्रयत्नहिरु पर्िन िबना के न्द दौडीरहिेका छन । त्यसैले उपर्लिव्धिवहिीन
अिस्तत्व िघर्सािररहिेका छन ।
राम्रो गनेले के न्द बनाउँ छन । नराम्रो गनेले भत्काउँ छन ।
एउटा िनणर्षय द्वारा भत्काउन नै जिन्मएका र जन्माइएकाहिरुले पर्िरवतर्षनको गन्तव्यक्त िनधार्षरण गनै सक्दैनन ।
रािष्ट्रयता भनेको पर्िन साझा के न्द िनमार्षण हिो । रािष्ट्रयताको आफ्नै एउटा िविशष साझा सांस्कृत ितक पर्िहिचान
हुन्छ – त्यस्तो सांस्कृत ितक पर्िहिचान सिहितको के न्दको उपर्िस्थिित र अिस्तत्व नै रािष्ट्रयता हिो ।
राज्यको पर्ुनसर्संरचना भनेको नेपर्ाल राष्ट्र र राज्यको के न्द िबमाख हिोइन, के न्द िनमार्षण हिो । बहु के न्द िनमार्षण
हिोइन, वहु उपर्के न्द िनमार्षण हिो । जनताको िहित,सुख, सेवा र सुरक्षाको िजम्मेवारी िलन राज्यलाई सघर्ाउने धेरै
अवयव िनमार्षण हिो ।
तर त्यो मूल्य, के न्द र पर्िहिचान संग नजोिरएका कु नै िवचार, दशर्षन, िवश्वास वा मान्यतालाई समाजमा स्थिापर्ना
गने प्रयाश नै हिाम्रो आज हिो ।
त्यसैले हिामी कहिाँ चुक्यौं भन्ने कु रा बुझ्न गाहिारो छैन ।

5. परिरिवर्तनर्तनका निनयम, गतितन नरि नपरद्धतितनहरुलाई नबुझ्न, परिरिवर्तनर्तनलाई नसािबकका नसामािजिक नमूल्य नरि नपररिम्पररिा नअनुरूपर न
समायोजिन नतनथा नब्यबस्थापरन नगतनर्त नरि नसंभािवर्तन नभावर्ी नपरिरिवर्तनर्तनको नलािगत नरिाष्ट्र नरि नसमाजिलाई नतनम्तनयारि नपराने ननेतनृत्वर् न
क्षमतना नकै नअभावर्मा नरिाष्ट्र नरि नसमाजि नसमस्या नग्रस्तन नहुने नगतरिे का नछन न। न
दुभार्तग्यबस नहाम्रो नअवर्स्था नपरिन नत्यही नभैिदयो न।
संिवर्धानले रिाजयको के नद बनाउँ छ । न
िनयम रि कानूनहरुले रिाजय संचालनको के नद रि उपरके नदहरु िनमार्तण गतदर्तछन ।
संिवर्धान, िनयम रि कानूनहरुले रिाजयको मूल्य, आदशर्त रि परद्धतितन िनमार्तण गतदर्तछन, नागतिरिक िहतन,सुरिक्षा, सरिोकारि रि
सम्मानलाई सुरिक्षा गतने संरिचना हरिे क मािनसका दैला-दैलामा परुयार्तउने िवर्िध रि पिकयाहरु िनमार्तण गतदर्तछन
तनरि नकसैलाई नथाहा नछैन न– नहामी नकु न नमूल्य, आदशर्त नरि नमानयतनामा नआवर्द्धत नभएरि नसंिवर्धान नबनाउँ दै नछौं न?
हामीलाई नकस्तनो नरिाष्ट्र, समाजि नरि नसंस्कृ ितन नचािहएको नहो न?
अिन संिवर्धानको नपरिन नएउटा नमूल्य, परद्धतितन, पररिम्पररिा नरि नसंस्कृ ितन नहुनछ न।
एउटा ननयुनतनम संवर्ैधािनक नसंस्कृ ितन निनमार्तण ननगतरिी न- कसरिी नबनदछ नसंिवर्धान न?
मािथ नभिनयो नत्यस्तनो नसंस्कृ ितन निनमार्तण नएउटा नरिाजिनीितनक निनणर्तयले नगतदैन नरिाजिनीितनक नसंस्कृ ितनले नगतदर्तछ नरि न नत्यो नबारिे न
हामीले नसोच्नै नसिकरिहेका नछैनौं न।
बुझ्नै नपररिे को नछ न- िवर्गततनका नअभावर्, शत्रुतना नरि नघृणामा नपरिरिवर्तनर्तनका नसाथर्तक नरि नसाधक नसंरिचनाहरु नखडा नगतनर्त न
सिकदैन, बरु नपरुखार्तका नसामूिहक नसाहश, सङ्घष,र्त, उपरलिव्ध नएवर्म निवर्गततनसंगत नजिोिडएका नसुखद नरि नसुनदरि नकु रिाहरुमा न
नै नपरिरिवर्तनर्तनका नसफल नसंरिचनाहरु नस्थापरना नरि निवर्काश नगतनर्त नसिकनछ न।
अको नकु रिा नसमाजिको नआमूल नपरिरिवर्तनर्तन नहुनै नसक्दैन न। नसमाजिमा न ननयाँ नमूल्य नपितनरिोपरण नगतनर्त, कमशःतितननलाई न
सामािजिकीकरिण नगतदै नजिान नसिकनछ न। नत्यो ननै न नसमाजिको नशिक्ति नरि नपकृ ितन नहो न। न न न न
समाजिलाई नसशक्ति नपरादै नहो, रिाजयको नचिरित्रमा नरि नव्यवर्हारिमा नआमूल नपरिरिवर्तनर्तन नगतनर्त नसिकनछ न।
हजिारिौं नवर्ष,र्त नदेिख नमानवर् नसमुदायले निवर्काश नगतरिे का नमूल्य, संस्कृ ितन नरि नपररिम्पररिाहरुलाई नसम्परूणर्त नरुपरमा नपरिरिवर्तनर्तन नगतनर्त न
कु नै नएउटा नपरुस्तना नजिितनसुकै नसक्षम नरि नमहान नहोस, सक्दैन न। न
कु नै नपरुस्तनासंगत निसगतो नसमाजिको नआमूल नपरिरिवर्तनर्तन नगतनर्त नरि नत्यसलाई नपरुनिनमार्तण नवर्ा न नपरुनसर्संरिचना नगतनर्त न नआवर्श्यक नशिक्ति न
रि नसमय नपरिन नउपरलव्ध नहुन नसक्ने नकु रिा नभएन न। न
परिरिवर्तनर्तनको नआफ्नै निनयम, गतितन नरि नपकृ ितन न नहुनछ न। नपरिरिवर्तनर्तनलाई नपरिरिमाजिर्तन नरि नसँस्थागततन न न नगतने नपरिन नएउटा निवर्िध नरि न
पिकया नहुनछ, त्यसको नलािगत नपरिन नपरिरिवर्तनर्तनको निनयम नरि नगतितन नबुझ्ने नसबै नक्षेत्रमा नकु शल ननेतनृत्वर् नरि नसँस्थाहरु न
आवर्श्यक नहुनछन न। न
संभवर्तन: नयाँ नसंिवर्धान नसभाको नसबै नभनदा नठू लो नचुनौतनी ननै नयही नहो न न।

6. सेतनोपराटी, माघ न१२ नगततने न, २०७० नशाल न

7. सेतोपाटी, माघ १२ गते , २०७० शाल