SSRP Foundation Camp Social Science Manual - In Odia

2. 1
Giþ Giþ @ûeþ _ò `ûCùŠi^ Kýûµ
iûcûRòK aòmû^
iûcûRòK aòmû^ K’Y? AZòjûi, bìùMûk, ^Meaòmû^Kê ù^A Gjûe iéÁò Kò? ~ò ^êùjñ Zû’ùjùf Gjû
K’Y? _âKéZùe iûcûRòK aòmû^e @[ð ùjfû icûR iµKðùe mû^ @ûjeY Keòaûö icûRùe [òaû _âùZýK aÉê
_eÆe ij i´§òZö @ûùc Kò´û RúaiõiÚûe @^ýû^ý Rúa ù~Cñ _eòiÚû^ùe C_ù~ûRòZ ùijòiÚû^e céòKû,
aûdê, Rk _âùZýKue Lûýù_d I Rúa^~û_^ _âYûkúKê _âbûaòZ Keò[ûGö _âùZýK iÚû^ùe ùbøùMûkòK iÚòZò
^òRe _eòPd _âû^ Keò[ûGö @ûc bûeZe bìcòeì_eê CûjeY ù^ùf aòbò^Ü icZkbìcò, cûkbìcò, _ûaðZýbìcò,
ceêbìcò @ûò _âùZýKu ÊZª ùbøùMûkòK _eòPd ejòQòö ùicû^ue _âûKþ @¤d^Kê ùijò @ke AZòjûi
Kêjû~ûA _ûeòaö @ZúZe Gjò _âûKéZòK @¤d^ I aòbò^Ü icde _eòað^Kê ù^A icûR aòmû^e iéÁòö
iò¡û« :
• _eÆe c¤ùe ^òbðegúkZûö
• _eÆe c¤ùe [òaû iµKðùe _eòað^ö
• _âKéZòùe [òaû aòaò]Zû I Zûe aòùghZßKê aêSòaûö
• @ûc ^òR @^êbìZòe D¡ßðùe NUê[òaû _eòað^ iµKðùe RûYòaûe _âdûiö
iûcûRòK aòmû^ @¤d^e MêeêZß :
• cû^ae aòKûg~ûZâûKê RûYòaûö
• _âùZýK Kûke ùfûKcû^ue Rúa^ùg÷kú aòhdùe RûYòaûö
• aòbò^Ü icdùe iõNUòZ iûcûRòK, @û[òðK, eûRù^÷ZòK I iûõÄéZòK aòùghZße Zêk^ûcôK @¤d^ Keòaûö
• NUYûMêWÿòKe KûeY I _eòYûce @û]ûeùe aMðúKeY Keòaûö
• aðcû^ _eòù_âlúùe @ûc bûeZKê iûcûRòK I ùbøùMûkòK éÁòùKûYeê aêSòaûö
• aòbò^Ü ùbøùMûkòK NUYûakúe @aùfûK^, Z[ý iõMâj, Zêk^ûcôK @¤d^, aMðúKeY I aòùgæhY
Keòaûe ùKøgkKê gòLòaûö
• cû^PòZâ _V^, @u^ I _âgð^ Keòaûe ùKøgkKê aòKûg Keòaûö
• _âgûi^ I _âgûi^òK _¡ZòMêWÿòK aòhdùe RûYòaûö
• aòbò^Ü aòaeYúKê ùfLPòZâ cû¤cùe _âKûg Keòaû Gaõ ùfLPòZâeê aòaeYú _âû^ Keòaûö

3. 2
MZòaò]ò iìP^û :
• aòòbò^Ü NUYûMêWÿòKê icdùeLû iûjû~ýùe _âgð^ Keòaûö
• aòòòbò^Ü iÚû^MêWÿòKê cû^PòZâùe _âgð^ Keòaûö
• cû^ae aòKûg ~ûZâû i´§úd PòZâKûWÿðKê Kâcùe iRûAaûö
• aòbò^Ü aélfZû I Rúacû^ue PòZâ ùLûA ùicû^u ^ûc iõMâj Keòaûö
• aòbò^Ü NUYûMêWÿòK C_ùe kMZ bûaùe @ûùfûP^û Keòaûö
gòlK K’Y Keòùa :
• QûZâQûZâúcû^uê G_eò iêù~ûM ùùa ù~_eòKò ùicûù^ ^òùR ^òùR ^òRe Pò«û]ûeû aýq Keòùaö
• QûZâQûZâúcû^uê ùQûU ùQûU kMZ Kûc ùùaö
• gòlK iaðû iùPZ^ ejòùa ù~_eòKò _âùZýK QûZâQûZâú ùgâYú Kû~ðýKâcùe bûM ù^ùaö ~ò ùKøYiò
gòlû[ðú @õgMâjY Keê^ûjó Zû’ùjùf Zû ijòZ aýqòMZ bûaùe aûðûkû_ Keòùa I ZûKê iûjû~ý Keòùaö
• aòbò^Ü _âgÜe Ce iõMâj Keòaû icdùe ù]÷~ðý eLòùaö ~ò _âKéZ Ce gòlû[ðúVûeê _ûC^ûjû«ò
Zû’ùjùf aòbò^Ü _ùeûl CûjeY cû¤cùe ZûKê iõMâj Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòùaö
• _âZòò^ _Xÿòaû iõùw iùw ùfLòaû Kû~ðý I kMZ MZòaò]òKê eLòùaö
• _âKÌ Kû~ðý _ûAñ QûZâQûZâúcû^uê aò^òù~ûM Keòùaö K’Y _âKÌ Kû~ðý ùùf gòlû[ðúcûù^ ijRùe
Keò_ûeòùa I Zûu _ûAñ fûbûdK ùja Zûjû Pò«û Keòùaö
• cìfýûd^ _âKâòdûKê KâcûMZ Keòùaö
ùgâYúMéjùe bìùMûk @¤û_^û _ûAñ @ûagýK aòbò^Ü C_KeY :
• PòZâ KûWÿð (_ûVý aòhdKê @û]ûe Keò)
• cû^PòZâ (@ûagýKZû @^êiûùe)
• iûû cû^PòZâ (@ûagýKZû @^êiûùe)
• KUþ KûWÿð (aòbò^Ü iìP^û [òaû)
• ùMäûaþ
• PûUð ù__eþ
• ZéZúdeê gc ùgâYú _~ðý« _ûVý _êÉK
• cìfýûd^ _ûAñ _âgÜûakú
• _âKÌ Kû~ðý _ûAñ aòhdaÉê

4. 3
MZòaò]ò-1 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• aòbò^Ü cû^PòZâ iûjû~ýùe òM I @aiÚòZò i´§ùe ùKøgk aé¡ò Keòaûö
_âYûkú:
ùiû_û^-1
• _òfûcûù^ ùgâYúMéj c¤eê aû aûjûeKê ~ûA iìù~ðýûd I iì~ðýûÉe òM iûjû~ýùe aòbò^Ü òM ^ò‰ðd
Keòùaö
• gòlK _òfûcû^uê ^òR aòýûkde cû^PòZâ @u^ Keòaû _ûAñ Kjòùa I cû^PòZâe PZêü_ûgßðùe aòbò^Ü
òMMêWÿòKê gðûAaû _ûAñ Kjòùaö
• _òfûcûù^ aòbò^Ü cû^PòZâ (i´f_êe Ròfäûe cû^PòZâ, IWÿògûe cû^PòZâ, bûeZe cû^PòZâ AZýûò)
iûjû~ýùe aòbò^Ü òM MêWÿòK C_ùe ]ûeYû _ûAùaö
ùiû_û^-2
• _òfûcûù^ ^òR Äêfe cû^PòZâ @u^ Keò Äêfe aòbò^Ü @õg MêWÿòKê PòjÜòZ Keòùaö
• aòbò^Ü cû^PòZâ iûjû~ýùe ^òR Ròfäû, eûRý, ùg, cjûùg Aýûòe @aiÚòZò iµKðùe RûYòùaö
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòùaö
• _âùZýK kKê _â[ùc IWÿògûe cû^PòZâ ò@û~òa I i´f_êe Ròfäûe @aiÚòZò aòhdùe iìùPAaû _ûAñ
Kêjû~òaö
• ùijòbkò bûaùe _òfûcûù^ bûeZe cû^PòZâ iûjû~ýùe IWÿògûe @aiÚòZò iµKðùe iìPûAùaö

5. 4
MZòaò]ò-2 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• eûRù^÷ZòK I _âûKéZòK cû^PòZâMêWÿòKe @¤d^ Keòaûö
_âYûkú:
• _òfûcû^uê aòbò^Ü kùe bûM Keòaûö
• _âùZýK kKê _â[ùc i´f_êe Ròfäûe, IWÿògûe I bûeZe eûRù^÷ZòK cû^PòZâ ò@û~òaö
• kMêWÿòK Cq cû^PòZâMêWÿòKê @¤d^ Keòùaö
• _âùZýK k cû^PòZâ MêWÿòKê ùLò aòbò^Ü Ròfäû, eûRý Aýûòe ^ûc, @aiÚòZò, @ûKûe AZýûò iµKðùe
@^ý GK kKê _âgÜ Keòùa I CeMêWÿòK @ûùfûP^û ùjaö

6. 5
• ùijòbkò bûaùe kMêWÿòKê aòbò^Ü _âûKéZòK cû^PòZâ ò@û~òaö
• _âùZýK k Cq cû^PòZâ i´§úd _âgÜ @^ý GK kKê _Pûeòùa; ~[û aòbò^Ü ^ú, jâ, _aðZ aòbò^Ü
ewe @[ð AZýûòö
• _âùZýK k aòbò^Ü eûRù^÷ZòK I _âûKéZòK cû^PòZâ c¤ùe _û[ðKý gðûAùa I @ûùfûP^û Keòùaö

7. 6
MZòaò]ò-3 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• @lûõg I âûNòcû i´§úd ]ûeYû _ûAaûö
_âYûkú:
• _âùZýK k Kµûie iûjû~ý ù^A aéUòG ùfLûGñ @u^ Keòùaö
• ùi[òùe ùK¦â ùA Ce-lòY, _ìað-_½òc aýûiKê ù~ûM Keòùaö
• Cq aýûi c¤eê _ìað-_½òc aýûi ij icû«e Keò Cbd Ce-lòY _ûgßðùe “Rýû” cû^ @u^ Keòùaö
• ùicû^uê aýûi eìù_ ù^A @^ý aée KÌ^û Keòùaö G[òùe ùMûfK iµKðùe ]ûeYû _ûAùaö
• gòlK Kkû_Uûùe aòhêa aé, KKðU Kâû«ò, cKe Kâû«ò, iêùce aé, Kêùceê aé, Ce ùceê, lòY ùceê
ùfLòùaö
• _òfûcûù^ ^òR ßûeû @uòZ aéùe ùiMêWÿòKê gðûAùa Gaõ C_iÚû_òZ Keòùaö
• GVûùe ùMûfûKûe ù_Šê (KâòùKUþ afþ, `êUaf @ûò)e iûjû~ý ^ò@û~ûA _ûùeö
• Ce lòY aýûiKê ù^A KûÌ^òK aée ]ûeYû _ûAùaö
• ùMäûaKê ùLò _òfûcûù^ 1800
_ìað âûNòcû I 1800
_½òc âûNòcûe KÌ^û Keò_ûeòùaö
• ùMäûaeê ùeLûMêWÿòK PòjÜòZ Keòaû _ùe Cbd ùMûfû¡ð iõ_Kðùe gòlK @ûùfûP^û Keòùaö
• gòlK aòhêa aé, aòhêa ùeLû, 231
/2
0
icûlaé 601
/2
0
AZýûò aòhdùe @ûùfûP^û Keòùaö
• kMêWÿòK Cq cû^PòZâMêWÿòKê @¤d^ Keòùaö
• _âùZýK k cû^PòZâ MêWÿòKê ùLò aòbò^Ü Ròfäû, eûRý Aýûòe ^ûc, @aiÚòZò, @ûKûe AZýûò iµKðùe
@^ý GK kKê _âgÜ Keòùa I CeMêWÿòK @ûùfûP^û ùjaö

8. 7
MZòaò]ò-4 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• bûeZe Rkaûdê i´§ùe ]ûeYû _ûAaûö
_âYûkú:
• _òfûcûù^ aòbò^Ü IWÿò@û I AõeûRú cûiMêWÿòKe Gaõ EZêMêWÿòKe ^ûc ùfLòùaö
• gòlK Zû_cûZâû, aéÁò_ûZe @^ê_ûZ AZýûò i´§úd ^òcÜfòLòZ _âgÜ _Pûeòùa I @ûùfûP^û Keòùaö
 ahðe ùKCñUò iaêVê aWÿ ò^?
 ùKCñ cûiMêWÿòKê ù^A MâúhàEZê jêG?
 ùKCñ AõeûRú cûiMêWÿòKùe @]òK ahðû jêG?
 ùKCñ cûiùe @]òK gúZ @^êbìZ jêG?
• _òfûcûù^ EZê, cûi, Zû_cûZâû, aéÁò_ûZ AZýûò iõ_Kðùe aòbò^Ü _âgÜ kMZ bûaùe Zò@ûeò Keòùa I
_âùZýK k Zûu _âgÜMêWÿòKê _Xÿò @ûùfûP^û Keòùaö
• _âùZýK k IWÿògûe I bûeZe aòbò^Ü iÚû^MêWÿòKe ^ûc ùfLòùa, ù~CñVûùe @]òK @]òK Mec, @]òK
[Šû Kò´û @]òK ahðû jêGö
• ùMûUòG cûie Zû_cûZâûe ùfLPòZâ ùLò _âùZýK k Zû iµKðùe @ZòKcùe Zòù^ûUò _âgÜ Zò@ûeò Keòùa
I ZûKê _Xÿòùaö
• gòlK @ûùfûPòZ aòhde icúlû Keòùaö QûZâQûZâú kMZbûùa K’Y gòLòùf Zûe ]ûeYû ùùaö
MZòaò]ò-5 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• bûeZe @ûKûe I @aiÚòZò i´§ùe RûYòaûö
_âYûkú:
• _âùZýK k bûeZe aòbò^Ü eûRý MêWÿòKe
^ûc ùfLòùa I _Xÿò gêYûAùaö
• aòbò^Ü kKê bûeZe cû^PòZâeê aòbò^Ü
iúcûùe [òaû eûRýMêWÿòK PòjÜU Keò ^òR
LûZûùe fò_òa¡ Keòaû _ûAñ ^òùŸðg
ò@û~ûA _ûeòaö
• _âùZýK kKê ùMûUòG eûRýe ^ûc
Kêjû~òa, ùicûù^ Zûe iúcûùe [òaû
@^ýû^ý eûRýMêWÿòKe ^ûñ Kjòùaö
• ùMûUòGk iÚû^e^ûc Kjòùa I @^ýcûù^
ùKCñVò Zûe @aiÚòZò Kjòaû ij cû^PòZâùe
PòjÜU Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòùaö

9. 8
• _òfûcûù^ _é[ôaú cû^PòZâ ùLò bûeZe @aiÚòZò PòjÜU Keòùaö
• @ûùceòKû, eêhò@û, Kû^ûWÿû, Pú^ @ûò eûÁâ ij bûeZe @ûdZ^ Zêk^û Keòùaö
• bûeZe Ce-lòY I _ìað-_½òc iúcû ùLò _ùWÿûgú eûÁâMêWÿòKê PòjÜU Keòùaö
MZòaò]ò-6 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• aòbò^Ü _âKûe i´k iõ_Kðùe ]ûeYû _ûAaûö
_âYûkú:
• gòlK aòbò^Ü kMêWÿòKê ^òcÜfòLòZ Kû~ðý ùùa I ùijò i´§úd @ûùfûP^û Keòùaö
 Zêùc ^òRNùe aýajûe Keê[òaû 5Uò _û[ðe ^ûc ùfLö
 _eòùagùe ~ûjû ùLêQ ùiMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
 c^êhý ùKCñ ùKCñ Rò^òh _ûAñ _âKéZò C_ùe ^òbðegúk?
 10Uò ùfLûGñ iRúa I ^òRðúa aÉêe ZûfòKû _âÉêZ Keö
 aûe´ûe aýajûe _ùe c¤ ù~Cñ Rò^òhMêWÿòKe ld jêG^ûjó ùiMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
 _âKéZòe ù~Cñiaê _û[ð aýajûe ßûeû ld NùU ùiMêWÿòKe ZûfòKû _âÉêZ Keö
 ùKùZK Rò^òh aýajûe ßûeû aýajûe @^ê_ù~ûMú ùjûA[ûG Kò«ê ZûKê _ê^eê¡ûe Keû~ûA aýajûe
Keû~ûA_ûùe ùiMêWÿòKe ZûfòKû _âÉêZ Keö
• C_ùeûq Kû~ðýMêWÿòK iõ_û^ Kfû_ùe gòlK _âûKéZòK i´k, iûõÄéZòK i´k, cû^a i´k, ùR÷a
i´k, @ùR÷a i´k, @ie«ò i´k, iúcòZ i´k, MzòZ i´k, aòKgòZ i´k AZýûòe ]ûeYû ùùaö

10. 9
MZòaò]ò-7 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• MêeêZß_ì‰ð HZòjûiòK NUYûMêWÿòKê @ûùfûP^û Keò icdùeLû ßûeû _âÉêZ Keòaûö
_âYûkú:
• gòlK _òfûcû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòùaö
• _âùZýK k ùKùZK MêeêZß_ì‰ð HZòjûiòK NUYûMêWÿòKe ZûfòKû _âÉêZ Keòùaö
• _òfûcûù^ gòlKu ijûdZûùe aòbò^Ü NUYûMêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòùaö
• gòlK ùMûUòG ùMûUòG NUYû ùfLû[òaû KûMRLŠMêWÿòKê k c¤ùe aûòùa I _òfûcû^uê ùiMêWÿòK
iõ_Kðùe ùfLò _âÉêZ KeòaûKê Kjòùaö
• _âùZýK k Cq NUYûMêWÿòKê icdùeLû iûjû~ýùe gðûAùaö
• CûjeYÊeì_ ^òcÜùe icdùeLûùe KòQò NUYûMêWÿòKê gðû~ûAQòö
300
200
100
LâúÁR^à
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1100
1200
1300
1400
1500
1600
1700
1800
1900
LâúÁ_ìað
2000
1900
1910
1920 (@ijù~ûM @ûù¦ûk^)
1930 (faY iZýûMâj)
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
cêLýɸ
(1GKK = 100 ahð)
a¡òðZ @õg
(1GKK = 100 ahð)
1930 (faY iZýûMâj)
1942 (bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^)
1947 (bûeZe Êû]ú^Zû _âû¯ò)
1920- @ijù~ûM @ûù¦ûk^
1930- faY iZýûMâj
1942- bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^
1947- bûeZe Êû]ú^Zû _âû¯ò

11. 10
MZòaò]ò-8 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• @ûòcû^aVûeê @û]ê^òKcû^a _~ðý« _~ðýûdKâùc _eòað^Kê RûYòaûö
• @ûòcû^ae Rúa^ùe ^ò@ûñe MêeêZß aòhdùe @ûùfûP^û Keòaûö
_âYûkú:
ùiû_û^-1
• gòlK ^òcÜfòLòZ Z[ýMêWÿòKê ùgâYúMéjùe @ûùfûP^û Keòùaö
@ûRòVûeê 5 fl ahð _ìùað aû^eûKéZò cû^acûù^ lòY
@û`âòKû, Rûbûßú_ I Pú^ùe ùLûùA[òùfö ùicû^u
CyZû 4 aû 5 `êU [òfûö ùicûù^ ùLòaûKê KûKûe
[òùfö iò]û bûaùe Vò@û ùjûA Pûfò_ûeê^[òùfö @ûMùMûWÿ
êAUò jûZ eìù_ aýajûe Keê[òùfö ùicûù^ CfMÜ
ejê[òùfö aYe `kcìk I _gê gòKûe Keò ~û~ûae bûaùe
Rúa^ @ZòaûjòZ Keê[òùfö
KûkKâùc c^êhýe aê¡òe aòKûg ùjfûö ùicûù^ ^ò@ûñe
aýajûe gòLòùfö cûõiKê ù_ûWÿò LûAùf, _gêcû^u Kakeê
^ò@ûñ iûjû~ýùe elû _ûAùf I gúZ ûCeê elû _ûAùfö
Gjò @ù_lûKéZ C^ÜZ cû^ae Kuûk Rcðû^ú ùge
^òd^W[ðûfþ ^ûcK iÚû^eê còkòQòö @ûRòVûeê 160 jRûe ahð
_ìùað Gjò ^òd^W[ðûfþ cû^acûù^ dêùeû_, Giò@û I @û`âòKûe
aòbò^Ü @kùe aiaûi Keê[òùfö Gcûù^ 40 jRûe ahð
_ìùað _é[òaúeê ùfû_ _ûA~ûA[òùfö ùicûù^ LaðKûd [òùfö
ùicû^ue QûZò I ùaK Lêaþ jéÁ_êÁ [òfûö ùicû^u ^ûK
PCWÿû I cêŠ ùP_þUû [òfûö geúe @ûMKê SêuòùjûA ejê[òfûö
ùicûù^ _[ee ^òKéÁ @ÈgÈ Zò@ûeò KeòRûYò[òùfö ùicûù^
céZaýqòKê Kae ùC[òùfö
KûkKâùc RúaRMZe aòað^ `kùe _âKéZ c^êhýe
iéÁò ùjfûö `âû^èe ùKâû-cýûMþ^^þ @kùe Gjò _ì‰ðûw cYòhe
Kuûk I ùicû^ußûeû aýajéZ @ÈgÈMêWÿòK @ûaòÃéZ
ùjûA@Qòö @ûRòVûeê _âûd 50 jRûe ahð _ìùað ùKâû-cýûMþ^^þ
c^êhýe iéÁò ùjûA[òfûö lòY Giò@û, Ce @û`âòKû I
bìc¤iûMeúd @kùe aiaûi Keê[òùfö ùicûù^ ùLòaûKê
VòKþ @ûc_eòö ùicû^ue cÉòà _ìaðaðú c^êhýcû^uVûeê
@]òK C^ÜZ [òfûö
• @ûùfûP^û _ùe gòlK _âùZýK kKê C_ùeûq Zòù^ûUò _âKûe cû^au i´§ùe @^êùz ùfLò Zûu
c¤ùe [òaû _û[ðKý gðûAaû _ûAñ Kjòùaö
aû^eûKéZò cû^a
^òd^W[ðûfþ cû^a
ùKâû-cýûMþ^^þ cû^a

12. 11
ùiû_û^-2
• C_ùeûq PòZâ ùLò _âùZýK k ùMûUòG ùMûUòG @^êùz ùfLòùaö
^ò@ûñ
gúZ
jòõiâR«ê
Lûý
@ûfê@
MZòaò]ò-9 icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
• PûùeûUò _êeûZ^ ibýZûùe aiaûi Keê[òaû ùfûKcû^ue Rúa^ùg÷kú aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû Z[û
ùiMêWÿòK c¤ùe [òaû _û[ðKý RûYòaûö
_âYûkú:
• gòlK _òfûcû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòùaö
• _âùZýK kKê ^úKìkùe MXÿò CVò[òaû 4Uò _êeûZ^ ibýZûe ^ûc ùfLòaû _ûAñ Kjòùaö (ùcùiû_Uûcò@û
ibýZû, còge ibýZû, je®û-cùjù¬ûûùeû ibýZû I ùjûdûõùjû ibýZû)
• _âùZýK kKê _é[aúe cû^PòZâ ùA Cq ibýZûMêWÿòKe iÚû^ ^òeì_Y Keòaû _ûAñ Kêjû~òaö
• gòlK _òfûcû^uê Cq 4Uò ibýZûMêWÿòK i´§ùe _âgÜ Zò@ûeò Keòaû _ûAñ Kjòùaö CûjeYÊeì_ -
 PûùeûUò~ûK ibýZû ùKCñ ùKCñ icdùe MXÿò CVò[òfû? (ùcùiû_Uûcò@û: Lâú._ì.3500, còge:
Lâú._ì. 3100, je®û-cùjù¬ûûùeû: Lâú._ì. 2600 I ùjûdûõùjû: Lâú._ì.1700ö gòlK
Lâú._ì. I LâúÁû± i´§ùe _òfûcû^uê ]ûeYû ùùaö)
 PûùeûUò~ûK ibýZûe MXÿò CVò[òaû iÚû^ cû^u c¤ùe Kò iûc¬iý ejòQò? (^úKìkùe MXÿò
CVò[òfû) ........
còge ibýZû
(^úk^ú C_ZýKû)
ùcùiû_Uûcò@û ibýZû
(UûAMâòiþ I dêù`âUiþ
^ú C_ZýKû)
je®û-cùjù¬ûûùeû ibýZû
(iò§ê^ú C_ZýKû)
ùjûdûõùjû ibýZû
(ùjûdûõùjû ^ú C_ZýKû)

13. 12
• _òfûcûù^ iûcûRòK ùgâYú, Lûý, aÈ, aûiMéj ^òcðûY, ]cð, aûYòRý aýaiûd AZýûò i´§úd _âgÜ
Keòùaö
• _âgÜ Zò@ûeò Keòiûeòfû _ùe _âùZýK k _âgÜMêWÿòKê _Xÿòùa I gòlKu ijûdZûùe CeMêWÿòK @ûùfûP^û
Keòùaö
• Cq @ûùfûP^ûKê ùK¦âKeò _òfûcûù^ ibýZûMêWÿòKe Rúa^ùg÷kú c¤ùe [òaû _û[ðKý ùfLòùa I @ûùfûP^û
Keòùaö
MZòaò]ò-10 icd : 180 cò^òUþ
CùŸgý:
• Êûdgûi^ aýaiÚûKê RûYòaûö
_âYûkú:
• gòlK _âùZýK _òfûKê ^òR Mûñ, Mâûc_ûdZ, _ûdZ icòZò I ^òR Mâûc_ûdZe cêLýu ^ûc ùfLòaû
_ûAñ Kjòùaö
• gòlK _òfûcû^u ijòZ ^òcÜfòLòZ Z[ýMêWÿòKe ijûdZûùe Êûdgûi^ i´§ùe @ûùfûP^û Keòùaö
Mâûc_ûdZ
1. MV^ - 2,000 eê 10,000 ùfûKiõLýû aògòÁ GK Mâûc aû GKû]òK MâûcKê ù^A ùMûUòG Mâûc_ûdZ
MV^ Keû~ûGö
^òaðûPòZ iiý : ie_, ^ûGa ie_ I IßûWÿð ùc´e
ieKûeú iiý : _ûdZ ^òaðûjú @]òKûeú
Êûdgûi^ aýaiÚû
Mâûcûk
(ZâòÉeúd _ûdZòeûR)
ijeûk
Mâûc_ûdZ Ròfäû _eòh_ûdZ icòZò aòmû_òZ @k cjû^Me ^òMcù_øe _eòh
ie_
^ûGa ie_
IßûWÿð ùc´e
iûaûkK ùbûUe
(_âZýl ^òaðûP^)
(_âZýl ^òaðûP^)
(_ùeûl ^òaðûP^)

14. 13
2. Kû~ðý -
_ûdZ icòZò
1. MV^ - ùKùZMêWÿòG Mâûc_ûdZKê ù^A ùMûUòG _ûdZ icòZò MV^ jêGö
^òaðûPòZ iiý : @¤l, C_û¤l I icòZò ibý
ieKûeú iiý : aäKþ C^Üd^ @]òKûeú, gòlû, eûRÊ, _gê_ûk^, ÊûiÚý AZýûò aòbûMMêWÿòKe @]òKûeúö
2. Kû~ðý -
• ieKûeu aòbò^Ü C^Üd^ Kû~ðýKâcMêWÿòK _ûdZ ùfûKcû^u ijù~ûMùe Kû~ðýKûeú Keòaûö
• _ûdZ icòZò ùa÷VKùe MéjúZ _âÉûaMêWÿòK Kû~ðýKûeú Keòaû _ûAñ aýaiÚû Keòaûö
• Mâûc_ûdZMêWÿòKe aûhðòK @ûdaýd @UKk (aùRUþ) _âÉêZ Keòaûö
• aäKþ Éeúd icÉ ù~ûR^û _âYd^ Keòaû I C^Üd^ Kû~ðýMêWÿòK _âZò éÁò ùaûö
• Mâûc_ûdZMêWÿòKe Kû~ðýKê ^òdªY Keòaûö
aû¤ZûcìkK Kû~ðý
• _âû[còK gòlû aýaiÚûKê Kû~ðýKûeú Keòaûö
• ùfûKcû^u PòKò›û aýaiÚû Keaûö
• ^kKì_ I Kì@ ùLûkòaûö
• R^àcéZêý ZûfòKû Keòaûö
• eûÉûNûU ^òcðûY I elYûùalY Keòaûö
• _û^úd Rk ù~ûMûY Keòaûö
• ù_ûLeú L^^ I elYûùalY Keòaûö
Azû]ú^ Kû~ðý
• icaûd icòZò MV^ Keòaûö
• cûZécwk ùK¦â iÚû_^ Keòaûö
• cûQPûh, KêKêWÿûPûh I ù_âøXÿ gòlûùK¦â
iÚû_^ Keòaûö
• _ûVûMûe iÚû_^ Keòaûö
• ûZaý PòKò›ûkd iÚû_^ Keòaûö
@¤l
C_û¤l
icòZò ibý
iûaûkK ùbûUe
(_ùeûl ^òaðûP^)
(_âZýl ^òaðûP^)
(_ùeûl ^òaðûP^)

15. 14
Ròfäû _eòh
1. MV^ - _âùZýK RòfäûKê ùKùZMêWÿòG Ròfäû _eòh ùRû^ùe aòbq Keû~ûGö
^òaðûPòZ iiý : @¤l, C_û¤l I Ròfäû _eòh ibýö
ieKûeú iiý : icaûd aýûue ibû_Zò, Ròfäûe aòbò^Ü aòbûMe Cy_iÚ KcðPûeúö
2. Kû~ðý -
• Ròfäû Éeúd ù~ûR^û _âÉêZòö
• _ûdZ icòZò I Mâûc_ûdZMêWÿòKê @^êû^ _âû^ Keòaûö
• Ròfäû c¤ùe [òaû gòlû^êÂû^, iaðiû]ûeY _ûVûMûe I Rkcwk iõiÚûKê @û[òðK iûjû~ý c¬êe Keòaûö
• Kéhò, gòÌ, iûcûRòK a^úKeY, _gê_ûk^, icaûd, Mâûc aòêýZ KeY, lêâ RkùiP^ ù~ûR^û,
_âû[còK Kûc, cû¤còK I ù_âøXÿ gòlûe C^ÜZòö
aòmû_òZ @k _eòh
1. MV^ - ù~Cñ ùQûU ùQûU ijee ùfûKiõLýû 10 jRûeeê @]òK ùiVûùe aòmû_òZ @k _eòh MV^
ùjûA[ûGö
^òaðûPòZ iiý : @¤l, C_û¤l I KûC^þiòfeö
ieKûeú iiý : Kû~ðý^òaðûjú @]òKûeúö
@¤l
C_û¤l
Ròfäû _eòh ibý
iûaûkK ùbûUe
(_ùeûl ^òaðûP^)
(_âZýl ^òaðûP^)
(_ùeûl ^òaðûP^)
@¤l
C_û¤l
KûC^þiòfe
iûaûkK ùbûUe
(_ùeûl ^òaðûP^)
(_âZýl ^òaðûP^)
(_ùeûl ^òaðûP^)

16. 15
2. Kû~ðý -
aû¤ZûcìkK Kû~ðý
• Mc^ûMc^, eûÉû^òcðûY I elYûùalYö
• _û^údRk ù~ûMûY, Rk ^òÃûi^ I @ûùfûK aýaiÚûö
• iõKâûcK ùeûM ^òeûKeY I _âZòùh]K aýaiÚûö
• @ûaRð^û ^òÃûi^ I KùµûÁ LûZ L^^ö
• _âû[còK gòlûe _âiûe I aòýûkd Méj ^òcðûYö
• R^àcéZêý _õRúKeYö
Azû]ú^ Kû~ðý
• Méj ^òcðûY I UûC^þ aiþ _âPk^ö
• @ûùcû_âùcû_ûAñ _ûKð ^òcðûYö
• [òGUeþ I KâúWÿû aýaiÚû, iòù^cûMéj iÚû_^ö
• R^MY^û, jûUaRûe I _ûVûMûe iÚû_^ö
ù_øe_ûkòKû
1. MV^ - ù~Cñ ijee ùfûKiõLýû 1 fleê @]òK ùiVûùe ù_øe_ûkòKû MV^ Keû~ûGö
^òaðûPòZ iiý : @¤l, C_û¤l I KûC^þiòfeö
ieKûeú iiý : Kû~ðý^òaðûjú @]òKûeúö
2. Kû~ðý -
@¤l
C_û¤l
KûC^þiòfe
iûaûkK ùbûUe
(_ùeûl ^òaðûP^)
(_âZýl ^òaðûP^)
(_ùeûl ^òaðûP^)
aû¤ZûcìkK Kû~ðý
• Mc^ûMc^, eûÉû^òcðûY I elYûùalYö
• _û^údRk ù~ûMûY, Rk ^òÃûi^ I @ûùfûK aýaiÚûö
• iõKâûcK ùeûM ^òeûKeY I _âZòùh]K aýaiÚûö
• @ûaRð^û ^òÃûi^ I KùµûÁ LûZ L^^ö
• _âû[còK gòlûe _âiûe I aòýûkd Méj ^òcðûYö
• R^àcéZêý _õRúKeYö
Azû]ú^ Kû~ðý
• Méj ^òcðûY I UûC^þ aiþ _âPk^ö
• @ûùcû_âùcû_ûAñ _ûKð ^òcðûYö
• [òGUeþ I KâúWÿû aýaiÚû, iòù^cûMéj iÚû_^ö
• R^MY^û, jûUaRûe I _ûVûMûe iÚû_^ö

17. 16
cjû^Me ^òMc
1. MV^ - 10 fleê @]òK ùfûK aûi Keê[òaû ijeùe cjû^Me ^òMc MV^ ùjûA[ûGö
^òaðûPòZ iiý : ùcde, ùW_êUò ùcde I Kù_ðûùeUeö
ieKûeú iiý : Kcòg^eö
2. Kû~ðý -
ùcde
ùW_êUò ùcde
Kù_ðûùeUeþ
iûaûkK ùbûUe
(_ùeûl ^òaðûP^)
(_âZýl ^òaðûP^)
(_ùeûl ^òaðûP^)
aû¤ZûcìkK Kû~ðý
• _ûYòUûuò ^òcðûY I Gjûe elYûùalY Keòaûö
• aòRêkò ù~ûMûY I eûÉû aòêýZKeYö
• R^ÊûiÚýe aòKûg, @kò@û @ûaRð^û i`û, ^ûk^Ÿðcû
^òcðûY I elYûùalY, iõKâûcK ùeûM ^òdªYö
• eûÉûNûU I ù_ûf ^òcðûY, ceûcZò I elYûùalYö
• ~û^aûj^ PkûPk I ^òdªYö
• WûqeLû^û, cûZécwk I gògêcwk ùK¦â iÚû_^ I
elYûùalY, UúKûû^ö
Azû]ú^ Kû~ðý
• iaðiû]ûeY _ûVûMûe, ~ûêNe I _ûKð
^òcðûYö
• aògâûcMéj, @^û[ûgâc ^òcðûY I _eòPûk^ûö
• _[_ûgßð aélùeû_Y I iûcûRòK a^úKeYö
• ijee icÉ ùKûVûaûWÿòe iùbðö
–––::::::::–––

18. 17
MZòaò]ò-1 : icùÉ GKû_eò ^êj«ò icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
_eòùagùe aòbò^Ü iRúa _û[ð aòbò^Ü _eòiÚòZòùe Lû_ Lê@ûA Rúa^Kâòdû KeêQ«ò Zû iµKðùe gòlû[ðúcû^u
]ûeYû aé¡ò Keòaûö
_âYûkú:
ùiû_û^-1
• gòlK QûZâQûZâúcû^u iõLýûKê ùLò ùKùZûUò kùe aòbq Keòùaö
• ùKùZ_âKûe cûQe PòZâ ùLûAùaö (GVûùe ù~_eò KûZò~êq I @KûZò@û cûQe PòZâ [òa)
• aòbò^Ü kKê ùMûUòG ùfLûGñ cûQe PòZâ [òaû KûMR ùùa I ùijò PòZâùe cûQe aòbò^Ü @õgKê PòjÜU
Keòaû _ûAñ icd ùùaö
• QûZâQûZâúcûù^ kMZ bûaùe ~ûjû ùfLò[òùa ZûKê C_iÚû_^ Keòùaö ùicûù^ cûQe aòbò^Ü @w
K’Y Kûc Kùe Zû’ iµKðùe icýKþ ]ûeYû ùùaö
• QûZâQûZâúcûù^ ù~_eò @^ý RkPe _âûYúcû^u iµKðùe _âgÜ _Pûeòùa I ]ûeYû _ûAùa gòlK Zûjûe
aýaiÚû Keòùaö (@^ýPòZâ ~[û iûKð, Wf`ò^, @ùKÖû_i, _âaûk @ûòe PòZâ _âgð^ Keòùa)
ùiû_û^-2
• QûZâQûZâúcû^uê ùicûù^ ùLò[òaû Rkùe R^àë[òaû ùKùZK Cnòe ^ûc ùfLòaû _ûAñ Kjòùaö (gòlK
_à, KAñ, ùaûeSû¬ò @ûòe PòZâ iõMâj Keò eLòaû ijòZ CnòKê c]ý iõMâj Keò iûwùe eLòaû _ûAñ
ùPÁû Keòùaö
(iûKð) (Wfþ`ò^þ)
(KûZò~êq cûQ) (@KûZò@û cûQ)
(@ùKÖû_iþ)

19. 18
• _à_Zâ, KAñ_Zâe aòùghZß MêWÿòK gòlû[ðúcûù^ kMZ bûaùe @ûùfûP^û Keòùa I ùfLòùaö Gjû_ùe
ZûKê C_iÚû_^ Keòùaö
• _à Z[û KAñe ^ûWÿ ^ec I `µû RûYòaûKê _ûAùaö Gjûßûeû K’Y C_Kûe ùjCQò RûYòaûKê _ûAùaö
• _à I KAñ _Zâ PòKÑY I ùZfò@û ùjûA[òaûeê ù~Cñ iêaò]û jêG ZûKê RûYò_ûeòùaö
• Gjûe ùPe, _Zâ @ûòKê iÚkbûMe @^ýû^ý `êf ij Zêk^û Keò_ûeòùaö (gòlK GVûùe c¦ûe `êfKê
gûLû ij eLòùa, @^ýû^ý KòQò ùQûU MQ ùPe ij iõMâj Keòùa)
• QûZâQûZâúcûù^ ùaûeSû¬òKê ùLò Zû’ iµKðùe ~ûjû RûYò[òùa ZûKê ùfLòùa I C_iÚû_^ Keòùaö
• KAñ I _à^ûWÿKê bûwò ZûKê ùLòùa I c¦ûe WûkKê bûwòùa I ùLòùaö Gjû _ùe K’Y _âùb @Qò
ZûKê ùfLòùaö
• QûZâQûZâúcû^uê _âgÜ _Pûeòaûe iêù~ûM ùA gòlK iù«ûhR^K Ce ùaû _ûAñ ùPÁû Keòùaö
• QûZâQûZâúcû^uê aòýûkd ùgâYúKleê aûjûe _eòieKê ù^A G _âKûe Wûk I `êf ij KòQò Cnò iõMâj
Keòaû _ûAñ Kjòùa I ùiMêWÿòKe aòùghZß @ûùfûP^û Keòùaö
• ^ûMù`Yú, i¯ù`Yú, KûKþUiþ @ûòe PòZâ ùLûAùaö Gjû ij Cq CnòMêWÿòKe @õg iõMâj Keò
ùLûAaû _ûAñ ùPÁû Keòùaö
GjûKê ùLòaû _ùe gòlû[ðúcûù^ ^òR bòZùe @ûùfûP^û Keò Zûue @^êbìZòMêWÿòK ùfLòùaö
(gòlK QûZâQûZâúuVê ù~_eò _âgÜ @ûiòa ùiA _eòiÚòZò iéÁò Keòùa)
(_à) (KAñ) (ùaûeSû¬ò)

20. 19
MZòaò]ò-2 : icùÉ GKû_eò ^êj«ò (Kâcgü) icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
aòbò^Ü _âKûe _âûYú Kò_eò bò^Ü iÚû^ùe ejò Rúa^ Kâòdû Ke«ò Zû’ iµKðùe QûZâQûZâúcûù^ ]ûeYû _ûA_ûeòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe bûM Keòùaö (k Zò@ûeò Keòaû icdùe QûZâQûZâúcû^u ÉeKê
flý eLò iêhc a^ Keòùa)
• _âùZýK kKê ùicûù^ RûYò[òaû a^ý_âûYúcû^u GK ZûfòKû _âÉêZ Keòaû _ûAñ Kjòùaö ùijò ZûfòKûKê
ùicûù^ C_iÚû_^ Keòùaö
• Gjû_ùe ùKùZK a^ý_âûYúu PòZâ ùLûAùa I ùiMêWÿòKê Kâcû^ßdùe PòjÜU Keò ùfLòaû _ûAñ QûZâQûZâúuê
Kjòùaö (iù¦j ùcûP^ _ûAñ QûZâQûZâú _âgÜ Kùf Zû’e icû]û^e iìZâ Kjòùa)
• _ê^aðûe aûNe PòZâKê ùLûA Gjûe aòùghZßMêWÿòK ùfLòaû _ûAñ QûZâQûZâúcû^uê ^òùŸðg ùùaö
• aûNe geúe Kò_eò ZûKê bò^Ü bò^Ü Kû~ðý _ûAñ iûjû~ý Kùe ZûKê ùfLò C_iÚû_^ Keòùaö
ùiû_û^-2
• gòlK GK IUe _ì‰ðûw PòZâ _âgð^ Keòùaö
• IUe geúee aòùghZß iõ_Kðùe _âùZýK kKê ùfLòaû _ûAñ ^òùŸðg ùùaö Gjû_ùe ùicûù^ GjûKê
C_iÚû_^ Keòùaö

21. 20
• ù~ùjZê QûZâQûZâúcû^uVê IU iµKðùe iaòùgh Z[ý @ûgû Keòaû i¸a ^êùjñö ùZYê ùicû^uê _âgÜ
Keòaûe iêù~ûM iéÁòKeò gòlK @ûagýK Ce ùA iûjû~ý Keòùaö
• IU _eò @^ý ùKøYiò Rúa ceêbìcòùe ejòaûe RûYò[òùf QûZâQûZâúcûù^ ^òR bòZùe @ûùfûP^û Keò ZûKê
_âKûg Keòùaö
• Gjû_ùe gòlK Kâcû^ßdùe ùVKê@û, cûuWÿ, Pceú MûB, bûfê, gûMêYû @ûòe PòZâ ùLûA ùicû^u
Rúa^ ùg÷kú I Zû_ô~ðý iµKðùe ]ûeYû iõMâj _ûAñ ùPÁû Keòùaö
MZòaò]ò-3 : _é[ôaúe MZò icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
_é[ôaúe MZò ßûeû ò^eûZò Kò_eò ùjCQò, EZê _eòað^ Kò_eò ùjCQò Zû’e ]ûeYû iõMâj Keòaûö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 : (_é[ôaúe @ûað^ MZò)
• gòlK ùgâYúùe _âùag Keòaû _ùe icÉ QûZâQûZâúuê ùKùZûUò kùe aòbq Keò ùicû^uê ùgâYúKle
aûjûeKê ù^A~òùaö ùiVûùe ùKøYiò QûA _ûLùe eLò Zû’e iúcûùe GK PòjÜ ùùaö _¦ecò^òU
@ù_lû Keòaû _ùe Cq QûAe iúcûùe K’Y _eòað^ ùjCQò icùÉ ùLòùaö
• Gjû_ùe ùgâYúKê ù`eò ùicûù^ K’Y _eòað^ ùLòùf Zûjû ùfLòùa I C_iÚû_^ Keòùaö
• ùMûUòG ò^ùe _âûZü 6Uûùe @^ýò^ _âûZü 6Uû _~ðý« ~ûjû _eòað^ jêG ZûKê QûZâQûZâú ^òRe
@^êbìZòeê _eÆe ij @ûùfûP^û Keòùa I C_iÚû_^ Keòùaö
• gòlK QûZâQûZâúcû^u iûcÜûùe aWÿ ù_ŠêUòG eLòùaö Zû iûcÜûùe aòêýZ afþa Kò´û Rk«û cjcaZúUòG
eLòùa I K’Y ùjCQò Zûjû QûZâQûZâúcû^uê ùLûAùaö (icÉ QûZâQûZâú ù~_eò ùLò_ûeòùa Zû’e
aýaiÚû Keòùa)
• ùijò_eò ùMäûaþUòG ù^A @ûùfûK C› iûcÜûùe eLò ZûKê aêùfAaû ßûeû K’Y ùjCQò flý Keòaû _ûAñ
Kjòùaö G[òùe ù~Cñ icÉ _eòað^ ùLê[òùa ZûKê ùicûù^ ^òùR ùfL«ê I Zûue @^êbìZò _âKûg
Ke«êö
• ùMäûaUò ùZzðû[òaûeê K’Y _eòað^ flý KeêQ«ò ZûKê _âKûg Ke«êö
• ùMäûaUòKê NìeûAaû ßûeû ùKCñ iÚû^e ùaM @]òK I ùKCñ iÚû^e ùaM ]úe ZûKê ùicûù^ _âKûg
Ke«êö
• iì~ðý KûjóKò _ìaðòMùe Cd jê@«ò I _½òc òMùe @É ~û@û«ò Zûe ]ûeYû _ûAùaö
• ùMûUòG âûNòcû C_ùe [òaû icÉ iÚû^ùe ùMûUòG icd ùjûA[òaûe ]ûeYû _ûAùaö

22. 21
• ùMûUòG âûNòcû ò^ùe êA[e @ûùfûK aéKê @ZòKâc Keò[ûGö (iì~ðýûd I iì~ðýûÉe CûjeY C_~êq
CûjeY)
• QûZâQûZâúcûù^ _âûZü, iìù~ðýûd, c¤ûjÜ, @_eûjÜ, iì~ðýûÉ, i§ýû, c]ýeûZâe ]ûeYû _ûAùaö
• G icÉ Kû~ðý iõ_ì‰ð ùjaû _ûAñ 23 Nû 56 cò^òUþ 4 ùiùKŠ (_âûd 24 Nû fûùM)
• ùMäûaeê ùceêVûùe @ûað^ ùaM gì^ I aòhêa aéVûùe iaðû]òK (Nû_âZò 1770 Kò.cò.) ]ûeYû
_ûAùaö
• iì~ðýNWÿò _âÉêZ _ûAñ QûZâQûZâúcû^uê _âKÌ Kû~ðý ò@û~òaö
• ~ò _é[ôaúe @ûað^ MZò ^[û«û Zû’ùjùf Zêùccûù^ K’Yiaê @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjûA[û« Zû’e
GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
• iKûk I i¬ Zêk^ûùe ßò_je icdùe @]òK Mec KûjóKò @^êbìZ jêG? Gjû C_ùe Zêce kMZ
c«aý eLö
MZòaò]ò-4 : aûdêcŠk icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ aûdêcŠke C_iÚòZò I _eòùagùe Zû’e _âbûa iµKðùe ]ûeYû _ûAùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ükùe aòbq Keòùaö Gjû_ùe aûdêe C_iÚòZòe ]ûeYû ùaû _ûAñ ùafê^UòG
eLòZûKê `êuòùa, ùgâYúùe aòêýZ _vû [òùf ZûKê PùkAùaö Gjû_ùe QûZâQûZâúcû^uê aûdêe aòbò^Ü
C› iµKðùe kMZ bûaùe ùfLòaû _ûAñ Kjòùa @[ðûZþ ùKCñ ùKCñVò aûdêe C_iÚòZò ejòQò ^òùR Pò«û
Keò ùfLö
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê ùgâYúMéjeê aòýûkd _eòieùe [òaû ùLûfû_Wÿò@ûKê ù^A _âùZýK k K’Y iaê
ùLòùf I flý Kùf Zûjû ùfLòùa I ùgâYúùe C_iÚû_^ Keòùaö (ùLûfû_Wÿò@ûùe aûdêe C_iÚòZò
iµKðùe ùicûù^ ~ûjû ]ûeYû Kùf Zûjû ùfLòùa)
• QûZâQûZâúcûù^ ahðe aòbò^Ü EZêe ^ûc ùfLòùa I ùKCñ ùKCñ IWÿò@û cûiùe ùijò EZê _ùWÿ ZûKê
ùfLòùaö
• aðcû^ MâúhàEZê ùjûA[òaûeê MâúhàEZê C_ùe _âùZýK k ùfLòùa I C_iÚû_^ Keòùaö GjûQWÿû
K’Y _eòað^ flý KeòQ«ò Zû’ i´§ùe ùfLòùa I kMZ bûaùe Kjòùaö
• MâúhàEZê _eò ahðûEZê I gúZEZêùe K’Y iaê _eòað^ jêG ùiMêWÿòKê ùfL I C_iÚû_^ Keö
• Sû¬ò _a^, ùcN, KêjêWÿò, KûKe, ùcN NWÿNWÿò (aRâ_ûZ), aòRêkò, GMêWÿòK K’Y? Gjû C_ùe _eÆe
ij @ûùfûP^û Ke I ùKCñ icdùe Cq _eòað^MêWÿòK ùLòaûKê _û@ ZûKê Uò_ò eL I C_iÚû_^
Keö
• QûZâQûZâúcû^u ]ûeYûKê éXÿúbìZ Keòaû _ûAñ gòlK GK Mäûiùe ae` LŠ ù^ùaö Mäûie aûjûe
_ûgßðùe K’Y _eòað^ ùjûAQò ùLûAùaö
• Mec _ûYò[òaû GK MäûiKê GK KûPù_äU aû XûuêYúßûeû Xûuò K’Y _eòað^ ùjûAQò ùLûAùaö

23. 22
• Gjò aÉêMêWÿòK @ûùc ùKùZùaùk aýajûe Keê I KûjóKò Keê Zû’e Uò®Yú ò@ö
QZû, ù~ûZû, _Zkû K^ûe iìZû ù_ûhûK, ùeùRA, K´k, cêŠ C_ùe _gc ùUû_ò, G.iò., Kêfe, eêcþ
jòUeþ, Acið^ jòUeþö
(GVûùe _â ~ûªòK aÉêMêWÿòKe PòZâ ùLûAùa I Zû’e aýajûe iµKðùe @ûùfûP^û Keò gòlû[ðúcûù^ ùfLòùaö)
MZòaò]ò-5 : aûdêcŠk Kâcgü icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ aûdêcŠkùe ù~Cñ _eòað^ MêWÿòK ùjCQò I @ùw ^òbûCQ«ò ZûKê _ûVýKâc cû]ýcùe
aêSòaûe iêù~ûM _ûAùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• @ûi @ûùc @ûce _ûL _eòùagKê ù^A @ûce @^êbìZò iµKðùe @ûùfûP^û Keòaûö
• ùa÷gûL cûi C_eIkò jVûZþ @ûKûgùe KkûùcN LùŠ ùLûòGö KòQò icd c]ýùe ]ìkòSWÿ icMâ
@kKê Xûuò _KûG I @ûcKê KòQò ùLû~ûG^ûjóö Lêaþ @Ì icd c]ýùe Ne Q_e CWÿò~ûG, aWÿ aWÿ
MQ Ukò_ùWÿö Gjû KûjóKò jêG @ûi @ûùc ^òùR KòQò ^òR @^êbìZòeê ùfLòaûö Mâúhàò^e G_âKûe
@^êbìZòKê ^òRe bûhû ùA ùfL I C_iÚû_^ Keö
• LŠò@ûbêZ ^ò½d ùLò[òaö Gjû ùKcòZò jêG ZûKê _eÆe ij @ûùfûP^û Ke I ùfLö
• Zêce RùY iûw aòùgeê @ûiò Zêc MûñKê cA cûiùe _jòfûö Zêc Mûñe K’Y iaê ùi ùLòaûKê
_ûAùa ùaûfò Pò«û KeêQ ZûKê ùfLò _âKûg Keö
• @ûceûRýùe aûZýû ùjûA[òaû Zêùc aòbò^Ü i´ûeê RûYòQö Gjû _âûd ùKùa ùjûA[ûG? êAUò aûZýû
~ûjû ^òKU @ZúZùe iõNUòZ ùjûAQò Zû’e ^ûc Kjò _ûeòa Kò?

24. 23
• aðcû^ @ûùc RûYòaû _ûAñ ùPÁû Keòaû LŠò@ûbêZ KûjóKò jêG, aûZýû KûjóKò jêG, Kûk ùa÷gûLú SWÿ
KûjóKò jêG, Kê@û_[e aéÁò KûjóKò jêG? (gòlK GVûùe QûZâQûZâúcû^uVûeê _âgÜ @ûgû Keòùa I aòòbò^Ü
PòZâ I CûjeY cû]ýcùe iù¦j ìe _ûAñ Cýc Keòùaö
• ùcN iéÁò ùjûA ahðû ùjûA[ûGö @ûc c^ùe _âgÜ @ûùi GùZ _eòcûYe _ûYò @ûùi ùKCñVê? aðcû^
Zêùc Pò«ûKeò Zêce ]ûeYûKê ùfLò C_iÚû_^ Keö
• @ûi @ûùc Pò«ûKeò Gjû KûjóKò jêG ^òùR Kjòaû _ûAñ ùPÁû Keòaûö
K) Rê^ RêfûA cûiùe _âPŠû MêkêMêkò jêG I ùjeê @^aeZ Sûf ùaûjò[ûGö
L) @ûgßò^ cûiùe @ûKûg ^òcðk ùjûA[ûGö
M) Wòùi´e Z[û Rû^êdûeú cûiùe aûjûeKê ~òaûKê ùjùf Mec ù_ûhûK _ò§êö
N) ahðûòù^ fêMû ijRùe gêùL ^ûjóö
O) gúZòù^ _Zâ C_ùe Rkaò¦ê Rcò ejò[òaû ùLû~ûGö
P) @ûKûg ^úk ùLû~ûGö
Q) Mâúhàòù^ @õgêNûZ ùjûA[ûGö
R) ahðûò^ ùcN @]òK N^ ùLû~ûGö
S) gúZòù^ @ûKûgùe ]kû ùcN éÁòùMûPe jêGö
T) @ûc _eòùageê Rwf Kcò ~ûC[òaûeê ahðû _eòcûY Kcò ~ûCQò ùaûfò icùÉ KjêQ«òö
MZòaò]ò-6 : _âìhY I _eòùag @ald icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ _âìhY K’Y RûYòùaö Gjû _eòùag C_ùe Kò_eò Kê_âbûa QûWÿêQò Zû’ i´§ùe RûYòùa I
@ûMûcú ò^ _ûAñ ^òRKê _âÉêZ Keòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK ùgâYúùe _jò QûZâQûZâúcû^uê aðcû^e _â]û^cªú ^ùe¦â ùcûòu ‘Êz bûeZ’ @bò~û^
iµKðùe icýKþ iìP^û ùaû @ûe¸ Keò ùicûù^ RûYò[òaû Z[ýKê iõMâj Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòùaö
• QûZâQûZâúcû^u @ûMâj iéÁò _ûAñ aû-_û-cû Kjòùf K’Y aêS ùaûfò _âgÜ Keòùaö
• Gjû_ùe ùi Kjòùa aû- aûdêKê iìPúZ Kùe(aûdê), _û- _ûYòKê iìPúZ Kùe(Rk) I cû-cûUòKê iìPúZ
Kùe (céòKû)ö
• Gjû_ùe gòlK QûZâQûZâúcû^u ij ùgâYúKle aûjûùe [òaû aòýûkd _eòieKê QûZâQûZâúcû^uê
ù^A~òùaö ùiVûùe ùLòaû icdùe Gjò aû-_û-cû e iõ_éqòKê aêSòaû _ûAñ Kjòùaö
• Gjû_ùe icùÉ ùgâYúKê ù`eòaû _ùe ùicûù^ ~ûjû ùLòùf I @^êba Kùf ZûKê ùfLò _âKûg
Keòùaö
• @ûi kMZ bûaùe @ûce _âKéZ _eòùag Kò_eò ìhòZ ùjCQò Zû’e GK ZûfòKû _âÉêZ Keòaû I ZûKê
C_iÚû_òZ Keòaûö (gòlK ùfLòaû _ûAñ Kjòùa I @ù_lû Keòùa) ùfLò iûeòaû _ùe aòbò^Ü k Zûu
ùfLûKê C_iÚû_òZ Keòùaö

25. 24
(gòlK @ûùMÜdMòeòeê @MÜò CþMúeYe `ùUûPòZâ, ijeûkùe MûWÿòcUeeê aûjûeê[òaû ]ì@ûñe PòZâ, gòÌûkùe
^òMðZ ùjC[òaû ]ìkò]ì@ûñe PòZâ, eûÉûNûU Z[û @^ýû^ý iÚû^ùe _Wÿò[òaû aRðýaÉêe PòZâ iõMâj Keò
eLò[òùa I ZûKê Kû^Úùe _âgð^ Keòùa)
• Zêùc ù~CñVò ejêQ ùijò @kùe aûdê Kò_eò _âìhòZ ùjCQò Zûjûe ZûfòKû _âÉêZ Keö Zêce iûwcûù^
ù~ùZùaùk _Xÿòùa ~ò Zêùc Zûjû ùfLò^ûjñ Zû’ùjùf ZûKê Uò_ò^ò@ö
• aðcû^ Zêùc Pò«û Keò_ûeêQ Kò aûdêcŠkùe Gjò ]ìkò, ]ì@ûñ I aòhûq Mýûi ù~ûMêñ @ûùc ùKCñ icÉ
ùeûMe gòKûe ùjCQê? ù~Cñ ùeûM ßûeû @ûùc @ûKâû« ùjC ùaûfò bûaêQê ùiMêWÿòKe GK iõlò¯
ZûfòKû _âÉêZ Keö
• KkKûeLû^ûeê aûjûeê[òaû aòhûq aû¿e Kê_âbûa @ûc C_ùe _WÿêQò @ûi Zû’e icúlû Keòaûö
K) IùRû^ Éeùe e§â iéÁòö
L) @cæ ahðû (gòlK @cæ ahðû K’Y I Gjûe _âbûae icýK iìP^û ùùaö
M) aûdêcŠke Cû_ aé¡òö
N) @^ò½òZ Rkaûdêö
• aðcû^ Zêc bòZùe @ûùfûP^û Keò ùfL Zêc Ne _eòùage aûdê _âìhYKê ùeûKòaû _ûAñ KY Keòa?
(GVûùe ò@û~ûA[òaû éÁû« aýZúZ gòlK Zûue ^òRe Pò«û]ûeû c]ý _âùdûM Keò QûZâQûZâúcû^uê
@ûKéÁ Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòùa)

26. 25
MZòaò]ò-7 : _âìhY I _eòùag @ald(Kâcgü) icd : 90 cò^òUþ
(Rk I céòKû _âìhY)
CùŸgý:
aðcû^ _eòiÚòZòùe QûZâQûZâúcûù^ _âìhY Kê_eòYZò iµKðùe @aMZ ùjùa I @ûMûcú ò^ùe ÊzZû _ûAñ
^òùR @Mâie ùjûA icûRKê iùPZ^ KeûA_ûeòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòaû _ùe ùicû^u Ne _ûLùe [òaû RkC› MêWÿòKe ^ûc
ùfLòùaö Gjû ijòZ ùijò C›cû^ueê còkê[òaû RkKê ùKCñ CùŸgýùe aýajûe KeêQ«ò Zûjû ùfLòùaö
• Zûu @kùe Rk Kò_eò _âìhòZ ùjCQò Zûjûe GK ZûfòKû _âÉêZ Keòùa I _Xÿòùaö
(QûZâQûZâúcû^u ßûeû _âÉêZ ZûfòKû ~ò @iõ_ì‰ð [ûG Zû’ùjùf gòlK ^òRe cZûcZ eLò @]òK ]ûeYû
ùùaö
• Rk _âìhòZ ùjùf @ûc _ûAñ ùKCñ ùKCñ ùeûMe @ûguû ejòQò @ûùc Zû iµKðùe RûYòaû _ûAñ ùPÁû
Keòaûö Zêùc ù~Cñ ùeûMMêWÿòK RkaûjòZ ùaûfò bûaêQ ùi ùeûMe ^ûc ùfL I _Xÿò @^ýcû^uê gêYû@ö
• @ûùc Kò_eò gê¡ _û^údRk _ûA_ûeòaû Zûjûe ijR C_ûdMêWÿòK K’Y ùjûA_ûùe ùfL I _Xÿò gêYû@ö
• aðcû^ @û]ê^òK cYòh aògê¡ Rk _ûAñ K’Y aýajûe KeêQò?
@ûi @ûùc RûYòaû _ûAñ ùPÁû Keòaûö
K) bûeZe ùKCñ ^úRk _âìhYcêq Keòaû _ûAñ ieKûe Cýc @ûe¸ KeòQ«ò?
L) IWÿògûe ùKCñ ^úRk @]òK _âìhòZ?
M) _é[òaúe gZKWÿû ùKùZbûM ùfûK aògê¡ _û^údRk _û@û«ò ^ûjó?
N) Zû_R aòêýZþ ùK¦â, KûMR gòÌ, PcWÿû gòÌ ejòùf KûjóKò RkKê _âìhòZ Kùe?
• Zêùc ù~CñVò aiaûi KeêQ ùijò _ûLùe [òaû cûUò ~ò ìhòZ ùjCQò ùaûfò bûaêQ, Zû’ùjùf KûjóKò
ìhòZ ùjCQò ùfL I _Xÿò gêYû@ö
• cûUò ùjCQò @ûce cû@ûö GjûKê ^Á Kùf @ûce lZò ùjaû ÊûbûaòKö ù~Cñ lZò ùjCQò ùaûfò bûaêQ
ZûKê ^òùR _âKûg Keòaû _ûAñ ùPÁû Keö (GVûùe QûZâQûZâúcû^uê ù_âû›ûjòZ Keòaû _ûAñ gòlK ^òRe
@^êbìZòeê ùMûUòG òIUò CûjeY ùùaö @ûagýK ùjùf QûZâQûZâúcû^uê _âgÜ _Pûeòaûe iêù~ûM
ùùa I ^òùR Ce Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòùa)
• aðcû^ Zêùc Pò«û Keò ùfL I Kêj K’Y Kùf ^òRKê Gjò îZ _âìhYeê elû Keò_ûeòaû?

27. 26
MZòaò]ò-8 : _eòaj^ icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý: _eòaj^ aýaiÚû ßûeû K’Y _eòað^ ùjûAQò Zûjû RûYòùa I _eòaj^ aýaiÚû ibýZûe C^ÜZòe
_eòPûdK ùaûfò RûYò _ûeòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòaû _ùe Kkû_Uûùe gòa, aò¾ê, êMðû, MùYg, KûðòK,
ieÊZú, flàú @ûòu ^ûc ùfLòùaö aðcû^ Zêc @bòmZûeê ùfL Gjò ùaùaúcûù^ Kûjû _òVòùe
aiò ~òaû @ûiòaû Keê[òùfö (QûZâQûZâúcûù^ C_iÚû_^ Keòaû _ùe gòlK ~û^aûj^e _eòPd ùùa)
• _âûPú^ Kûke cYòh ^òRe _eòaj^e cû]ýc eìù_ ù~Cñcû^uê aýajûe Keê[òfû ùicû^u GK
ZûfòKû _âÉêZ Keö
• aðcû^ Zêùccûù^ @ûùfûP^û cû]ýcùe Pò«û Ke I ~òaû @ûiòaû _ûAñ ù~Cñ icÉ ~û^aûj^ aýajûe
KeêQ ùiMêWÿòKe ^ûc ùfLö Cq ~û^aûj^MêWÿòK ù~Cñ _[ùA ~ûA_ûe«ò ùijò _[MêWÿòKe ^ûc
ùfL I _Xÿò gêYû@ö
• aðcû^ c]ý ù~Cñ _gêcû^uê bûeaj^ I Mc^ûMc^ _ûAñ aýajûe Keû~ûCQò ùiMêWÿòKe ^ûc ùfLò
ùKCñ _âKûe @kùe ùicû^uê aýajûe Keû~ûCQò ùfL I _Xÿò gêYû@ö
• ~ò ùKøYiò iÚû^Kê ~òaû _ûAñ Mc^ûMc^e iêaò]û ^[û«û Kò´û _eòaj^ aýaiÚûe iêaò]û ^[û«ûö
Zû’ùjùf KY iciýû iéÁò jê@«û ZûjûKê ^òRe @^êbìZòeê ùfLòaû _ûAñ ùPÁû Ke I C_iÚû_^ Keö
• @ûi GMêWÿòK K’Y RûYòaû _ûAñ ùPÁû Keòaûö
K) ùiäRþ MûWÿò
L) ceêbìcòe RûjûR
M) fûcû
N) Pceú MûB
O) ʉð PZêbêðR ù~ûR^û
P) RûZúd eûR_[
Q) eûRý eûR_[
R) iúcû« iWÿK
S) `äûA Ibe
T) ùcûùUâû ùekùiaû
U) Uâûc ùiaû

28. 27
• Zêùc Zêc iûw ij Zêc ^òR iÚû^eê @ûŠûcû^ ^òùKûae ßú_Kê aêfò~òaû _ûAñ PûjêñQ, Zûùjùf Kò_eò ~òa
Pò«ûKeò ùfLö (GVûùe gòlK gòlû[ðúcû^uê @ûagýK iÚùk iûjû~ý Keòùa)
• Zêùc RûYòQ Kò?
K) 1853 Lâú.@.ùe bûeZùe _â[ùc aù´Vûeê [ûùY _~ðý« 34 Kò.cò. ùek PkûPk Keò[òfûö
L) _é[òaúe úNðZc ùek_[ Uâû^èiûAùaeò@û ùek_[e ù÷Nðý 9600 Kò.cò.ö
M) ùek_[Kê 3 bûMùe aòbq Keû~ûAQòö aâWùMR, còUeùMR I ^ýûùeûùMRö
• bûeZe GK ùeLûuòZ cû^PòZâ ^ò@ I ùi[òùe eûR_[, ùek_[,Rk_[ I @ûKûg cûMð PòjÜU Keö
(eûR_[) (ùek_[)
(Rk_[) (@ûKûg cûMð)

29. 28
MZòaò]ò-9 : ù~ûMûù~ûM icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ _ìaðeê ù~ûMûù~ûMe cû]ýc Kò_eò [òfû I aðcû^ Kò_eò @Qò Zûe @]ýd^ Keò_ûeòùa I aðcû^
@ûùc G ùlZâùe ùKùZ @MâMZò KeòQê Zûjû RûYò_ûeòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe bûM Keòaû _ùe ùicû^uê ùicûù^ ùLò[òaû aòbò^Ü ù_øeûYòK
Kò´û HZòjûiòK ]ûeûaûjòKùe Kò_eò aûðû ù_âeY Keû~ûC[òfû Zûjû _eÆe ij @ûùfûP^û Keò
ùfLòùaö Gjû aýZúZ jVûZþ eûRýùe gZî @ûKâcY Kò´û @^ý ùKøYiò aûðû Kò_eò ò@û~ûC[òfû Zûjû
c]ý ùfLòùaö
• Gjû_ùe gòlK iìP^û ùùa ùKøYiò iÚû^Kê ^òùR ^~ûA Lae @«e I bûae @ûû^ _âû^ ùjùf
ZûKê ù~ûMûù~ûM Kêjû~ûGö
• @ûi @ûùc _eÆe c]ýùe @ûùfûP^û Keò aðcû^e aûðû ù_âeYe cû]ýc MêWÿòK ùfLòaû I C_iÚû_^
Keòaûö
• Zêùc RûYò[òaû Pýûù^f MêWÿòKe ^ûc ùfL I ùicû^ue Kû~ðýKâc iõ_Kðùe ~ûjû RûY ZûKê ùfL I
C_iÚû_^ Keö
• @ûc IWÿògûùe _âKûg _ûC[òùa ùKùZK cêLý i´û _ZâMêWÿòKe ^ûc ùfL I ZûKê ùgâYúùe Zêc
iûwcû^u CùŸgýùe _âKûg Keö

30. 29
• Zêùc RûYòQ Kò? (GjûKê gòlK Kkû_Uûùe QûZâQûZâúu CùŸgýùe ùfLòùa)
K) 1854 ciòjûùe bûeZe aòbò^Ü @kùe WûK I Zûe aòbûM cû]ýcùe Cbd WûKùiaû I Zûe
ùiaû @ûe¸ ùjûA[òfûö
L) 1972 ciòjûùe Q@ @u aògòÁ _ò^þ ùKûWþ @ûe¸ ùjûA[òfûö
M) 1984 ciòjûùe WûK aòbûM I ìe iûe aòbûM G_eò êAUò ÊZª aòbûM iéÁò Keû~ûA[òfûö
N) 1851 ciòjûùe ùKûfKûZû I WûGcŠ jûaðe c]ýùe ùUfòMâû`þ ùiaû @ûe¸ ùjûA[òfûö
O) 2014 ciòjûùe ùgùe ùUfòMâû` ùiaûKê a¦ Keò ò@û~ûAQòö
P) 1881 ciòjûùe bûeZùe _â[c ùUfòù`û^ ùiaû @ûe¸ ùjûA[òfûö
Q) 1936 ciòjûùe bûeZúd ùaZûe Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjûA[òfû ~ûjûKê 1957 ciòjûùe
@ûKûgaûYú ^ûcùe ^ûcòZ Keû~ûA[òfûö
R) aðcû^ @ûKûgaûYú I ìegð^Kê CbdKê ù^A “_âiûe bûeZú” Kêjû~ûCQòö
• ùcûaûAf ù`û^ cû]ýcùe Zêùc ù~Cñ icÉ iêaò]û _ûA _ûeêQ ZûKê kMZ bûaùe fò_òa¡ Ke I
_âKûg Keö
• Aeù^U cû]ýcùe @ûùc ù~Cñ icÉ iêaò]û _ûA_ûeêQê ùiMêWÿòKê Zêc LûZûùe ùfLö GjûKê ^òR
ke ù~ k_Zò ZûKê gêYûAùaö
• ZêcKê Uòbò cû]ýcùe ù~Cñ Kû~ðýKâcMêWÿòK ùLòaû _ûAñ Lêaþ bf fûùM ùiMêWÿòK ùfLö
• GMêWÿòK K’Y?
K) GiþGcþGiþ
L) ùWûwf
M) A-ùcf
N) bòWòI K^ù`ùe^iòõ
O) ùUfò i_òw
MZòaò]ò-10 : C_Kûeú Cnò (Cnòe ~ZÜ I iêelû) icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ _eòùagùe Cnòe MêeêZß I Gjûe ~ZÜ Z[û iõelY iµKðùe ]ûeYû Keò_ûeòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK ùgâYúùe _âùag Keò QûZâQûZâúcû^uê i¸ûhY Keòaû _ùe M_UòG Kjòùaö M_Uò ùjfû _òfûcûù^
_âûPú^ Kûkùe MêeêKêkùe ejò gòhýcûù^ gòlû MâjY Keê[òaû RûYòQö [ùe RùY Mêeê ~òG Kò @ûdêùað

31. 30
gûÈ gòlûû^ Keê[òùf Zûu gòhýcûù^ ùKùZìe gòlûMâjY KeòQ«ò Zûjûe _eúlû ù^aû_ûAñ Kjòùf-
aðcû^ Zêùccûù^ ^òKUaðú @eYýKê ~û@ Gaõ ù~Cñ Cnòe ùKøYiò Jh]úd MêY ^ûjó ùi _âKûe
CnòKê ùLûRò @ûYòaö Gjû_ùe gòhýcûù^ Rwf bòZeKê ~ûA @ù^ßhYùe fûMòùfö icÉ gòhý i§ýû
_ìaðeê ù`eò @ûiòùf Kò«ê RùY gòhý ù`eòùf ^ûjóö Mêeê Pò«òZ ùjûA_Wÿòùfö _eòùghùe @^ý gòhýcû^u
ij Cq gòhýuê ùLûRòaûKê Rwf bòZeKê Mùfö @ù^K icd _ùe Cq gòhýuê ùbUò Zûue aòk´
ùjaûe KûeY _Pûeòùfö gòhý RYK Kjòùf Mêeêùa G_~ðý« cêñ G_eò ùKøYiò Cnò _ûA_ûeò^ûjó
~ûjûe ùKøYiò Jh]úd MêY ^ûjóö Mêeê G[òùe @Zò _âúZ ùjûA gòhýuê Kjòùf “a›! _âKéZùe Zêùc gòlû
MâjYùe KéZKû~ðý ùjûAQö Zêce gòlûe icû¯ò NUòQòö aðcû^ Zêùc PòKò›û aòýû @ûe¸ Keò_ûeö” Zêùc
RûYòQ Cq gòhý RYK KòG? ùi ùjCQ«ò _âûPú^ ~êMe aògòÁ PòKò›K ‘PeK’ö
• aðcû^ Zêùc _ìað_eò ^òR^òR kùe aûò ùjûA~û@ö ù~Cñ Cnòe aòbò^Ü @õgMêWÿòK Jh] eìù_
aýajûe ùjC[òaû Zêùc RûYòQ Zû i´§ùe _eÆe c]ýùe @ûùfûP^û Ke I Cq CnòMêWÿòKe ^ûc
ùfLö ùfLò iûeòaû _ùe QòWÿû ùjûA C_iÚû_^ Keö (gòlK éÁò ùùa ù~_eò icùÉ @õgMâjY
KeêQ«òö C_iÚû_^ icdùe @ûagýK icdùe ùiMêWÿòKe C_KûeúMêY Kjòùaö
• jeòWÿû, aûjûWÿû, @ñkû, RûcêùKûkò, Zêkiú, ^ò´, Ke¬, êa @ûòe PòZâ ùLûAùaö ùf´êUòG _òfûcû^uê
ùLûA gòlK Kjòùa ‘One lemon a day keep the doctor away’ ùaûfò Kjòùaö
• aðcû^ GVûùe ùLû~ûA[òaû CnòRûZ âaýMêWÿòKe MêeêZß iµKðùe Zêc bòZùe _eÆe K[ûaûðû
Ke I ùiMêWÿòK Uò_ò eLò Zêc k bòZeê RùY C_iÚû_òZ Keö
• aðcû^ Zêùc ù~Cñ icÉ CnòRûZ _û[ðKê Lûý eìù_ aýajûe KeêQ ùiMêWÿòK ZûfòKû _âÉêZ Ke
I kMZ bûaùe C_iÚû_òZ Keö
• Zêc aû_û ajêKÁùe aélùeû_Y Keò[û«ò, KéhòKû~ðý Keò[û«ò Kò«ê G_eò icd @ûùi aòbò^Ü _âKûe _âûYú
Cq `ifKê ^Á Keòò@«òö aðcû^ `if ^Á Keê[òaû _âûYúcû^u ^ûc ùfL I Kò_eò ^Á Ke«ò
Zû’e iìP^û ò@ö
(gòlK MûB, ùQkò, cûuWÿ, bûfê, jûZú, aûeþjû, _òµêWÿò, CA, gê@û @ûòe `ùUûPòZâ ùLûA _ûeòùa)
• Zêùc icùÉ RûY Rwf @ûce _â]û^ _âûKéZòK iµö Rwfeê @ûùc @ù^K C_Kûe _ûCQê icùÉ
RûYòQö aðcû^ Zêùc icùÉ ^òR k bòZùe @ûùfûP^û Keò Gjò RwfKê Kò_eò elû Keòaû Zûjûe
icû]û^e aûU Pò«û Keö aðcû^ Rwf iêelû _ûAñ K’Y iaê _êeÄûe ò@û~ûCQò ~ò RûYòQ Zû’e
iìP^û ùfLö Rwf elû _ûAñ K’Y iaê _ûk^ KeêQ Zûe GK ZûfòKû ùfL I C_iÚû_^ Keö
(GVûùe QûZâQûZâúcû^uVê gòlK iûcûRòK a^úKeY, _ê^ü a^úKeY, KéhòùlZâ a^úKeY, Rwf
^ò@ûñe ^òdªY @ûò @ûgû Keòùaö _âKéZò a§ê, _âKéZò còZâ, _~ðýûaeY còZâ _êeÄûe @ûò @ûgû Keòùa)
Rê^ 5 aògß _eòùag òai, RêfûA _â[c i¯ûj ‘a^ cùjû›a i¯ûj’, @ùKÖûae 5 a^ý_âûYú iõelY
òai @ûòe iìP^û ùaû _ûAñ ùPÁû Keòùa)

32. 31
MZòaò]ò-11 : @ûc ùge CùfäL^úd gð^úd iÚû^ icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý: gòlû[ðúcûù^ ^òRKê @ûcùge Kkû, iõÄéZò, iÚû_Zý ij _eòPòZ KeûAaû ij ùi icÉe MêeêZß
C_f²ò Keòùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1
• gòlK ùgâYúùe QûZâQûZâúcû^uê @^ê]ýû^ Keò aòbò^Ü kùe aòbq Keòùaö QûZâQûZâúcû^uê @ûcùge
ùKùZMêWÿòG MêeêZß_ì‰ð ijee ^ûc ùfLòaû _ûAñ Kjòùaö ùicûù^ ùfLòaû _ùe ZûKê _Xÿò gêYûAùaö
• gòlK QûZâQûZâúcû^u iûcÜûùe bûeZe MêeêZß_ì‰ð KúðòeûRò MêWÿòKe `ùUûPòZâ eLòùaö G[òùe Zûjû ùKCñ
Kúðòe PòZâ Zûjû ùfLû[òa I ùKCñ iÚû^ùe Zûjû @aiÚòZ c]ý ùfLû[òaö QûZâQûZâúcûù^ kMZ bûaùe
ZûKê ùfLòù^ùaö
(bûeZe gð^úd iÚû^MêWÿòKe cû^PòZâ)

33. 32
(iì~ðý c¦òe, ùKûYûKð) (RM^Üû[ c¦òe, _êeú) (ùaø¡ gû«òÉê_, ]Ckò)
(ZûRcjf, @ûMâû) (KêZêacò^ûe, òfäú) (fûf Kòfäû, òfäú)
(AŠò@û ùMUþ, ^ì@ûòfäú) (ʉð c¦òe, @céZie) (ùKûe^û[ c¦òe, CeûLŠ)
(aûfûRú c¦òe, Zòeê_Zò) (ùaø¡ c¦òe, ùaû]Mdû) (jûIßûWÿû ù_ûf, ùKûfKûZû)
(eûÁâ_Zò ba^, ^ì@ûòfäú) (bòùKÖûeò@û ùcùcûeò@ûfþ, ùKûfKûZû) (jûIßû cjfþ, Rd_êe)

34. 33
• aðcû^ @ûùc RûYòaû _ûAñ ùPÁû Keòaûö ~ò Zêùc iûwcû^u ij bûeZe eûR]û^ú òfäú bâcYùe ~û@
Zû’ùjùf ùKCñiaê gð^úd iÚû^ ùLòa Zûjûe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö _âùZýK k ^òRe ZûfòKû
_Xÿòùaö (gòlK flý Keòùa ù~_eò icùÉ ùfLêQ«ò I @õgMâjY KeêQ«ò)
• @ûc aðcû^ @ûceûRý aòhdùe RûYòaûö @ûceûRýùe gð^úd iÚû^MêWÿòK ~ûjû Zêùc RûYòQ ZûKê ùfL
Gaõ Gjû KûjóKò MêeêZß_ì‰ð ZûKê ùfLö (QûZâQûZâúcûù^ ùfLê[òaû icdùe gòlK _ùeûl bûaùe
iûjû~ý Keò_ûeòùa)
• Zêùc _ìaðeê ù~Cñ iaê KúðúMêWÿòKe `ùUûPòZâ ùLòùf Z^à]ýeê ù~CñMêWÿòK cê´ûA Kò´û Gjûe _ûLû_ûLò
@kùe @Q«ò cù^ _KûA ùiMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö ù~Cñ iÚû^ùe iù¦j ùja gòlKu
iûjû~ý ù^aû_ûAñ _âgÜ Keò_ûeòùaö
• Zêùc aWÿò^ QêUòùe Zêc ^òR iÚû^eê _ûLùe [òaû bûeZe @^ýZc aWÿ ije (ùKûfKûZû) aêfòaû _ûAñ
~ûAQö ùiVûùe Zêùc ù~Cñ MêeêZß_ì‰ð iÚû^MêWÿòK aêfò ùLòa Zûjûe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
• @ûi @ûùc bûeZKê PòjÜòaûö
K) ZûRcjf ùLòaû _ûAñ ùKCñ eûRýe ùKCñcû^uê ~òaûKê ùja?
L) gòLþcû^u ]cð_úV ʉð c¦òe ùLûAaû _ûAñ Pûjóùf Zêùc ùKCñVòKò ~òa?
M) bûeZe ùiÜK _ûKð ù~Cñ aWÿ ijeùe@Qò ZûKê ùLòaûKê ùjùf Zêc iûeþ ZêcKê ùKCñ ijeKê ù^ùaö
N) jûIßûcjf ùLòaûKê ùjùf ùKCñ eûRýe ùKCñ iÚû^Kê ZêcKê ~òaûKê ùja?
O) eûùcgßecþ ùKCñ icêâKìkùe ejòQò RûYòQ Kò?
P) Zêùc ùKùa ßûeKû ~ûAQò Kò? ~ò ~ûAQ Zû’ùjùf ùiVûùe K’Y ùLòQ?
• bûeZe cìk bìLŠe lòYZc iÚû^Kê ~ò ùKjò ~ûAQ Zûùjùf Gjûe MêeêZß aòhdùe iûwcû^uê ^òùR
Kêjö (GVûùe gòlK QûZâQûZâúcû^uê K^ýûKêcûeúe aòùghZß iµKðùe PòZâ ùLûA a‰ð^û Keòùa)
• _ûVýKâc Pûfò[òaû icdùe gòlK QûZâQûZâúcû^uê @ûKéÁ Keòaû _ûAñ KêZacú^ûe, fûfKòfäû, eûÁâ_Zò
ba^, iõi ba^, Aò@û ùMUþ, ùMUþ ùIß @`þ AŠò@û, jûIWÿû ù_ûf, bòùKÖûeò@û ùcùcûeò@ûf, ùiÜK
_ûKð, @céZie ʉð c¦òe, ZûRcjf, Rd_êee jûIßûcjf, ßûeKûc¦òe, Zòeê_Zò c¦òe, cjúgêe _ýûùfi,
cêeûA cú^ûlú c¦òe, ùiûc^û[ c¦òe, ùKûe^û[, MùwûZâú, aê¡Mdû iÚòZ ùaø¡ c¦òe, iûòÉê_ @ûòe
`ùUûPòZâ _âgð^ Keòùaö Gjû ij bûeZe cû^PòZâùe iÚû^MêWÿòKe @aiÚòZò iìPúZ Keòùaö
MZòaò]ò-12 : @ûce RûZúdZû icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ @ûcùge @ù^K RûZúdZûe flY iõ_Kðùe @aMZ ùjùa I iõjZò elû ùlZâùe Gjò
RûZúdZû bûa Kò_eò ijûdK ùjCQò Zû’e ]ûeYû _ûAùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1
• gòlK ùgâYúùe _âùag Keò icÉuê iûe i¸ûhY Keòaû _ùe ùijòò^ _âû[ð^û Keòaû icdùe
icùÉ cògò Mû^ Keò[òaû RûZúd iwúZUòKê ùfLòaû _ûAñ Kjòùaö (gòlK ^òùR ùgâYú ùKûVeúùe aêfò
QûZâQûZâúcûù^ K’Y bêf KeêQ«ò ZûKê flý Keò[òùa)

35. 34
• gòlK QûZâQûZâúcû^u CùŸgýùe ‘Gjò RûZúd iwV^ Mû^ Keòaû ßûeû @ûce K’Y fûb ùjCQò?
Gjûßûeû K’Y ]ûeYû éXÿúbìZ ùjCQò @ûòe Ce ùfLòaû _ûAñ ù_âû›ûjòZ Keòùaö @ûi @ûùc icùÉ
còkòcògò RûZúd iwúZ Mû^ Keòaû I cù^ eLòaûö Zêùc RûYòQ Kò Gjûe ePdòZû KòG? RûZúd iwúZ
Mû^ Keòaû icdùe @ûùc ù~Cñ ^òdc cû^òaû K[û Zûjû RûYòQ Kò? (Gjû Mû^ Keòaû icdùe icùÉ
iò]ûifL bûaùe Vò@ûùjùa, _eÆe c]ýùe @ûùø K[û ùjùa ^ûjó, VòKþ Zûk I Êe ij 52
ùiùKŠùe icû¯ Keòùaö
• gòlK GK aWÿ @ûKûee @ùgûK ɸe PòZâ ùLûAùaö icÉ QûZâQûZâú ]úeiÚòe bûaùe VòKþ bûaùe
ù~_eò ùLò_ûeòùa ùijò aýaiÚû Keòùaö Gjû_ùe ùicûù^ ùi[òùe ~ûjû ~ûjû ùLòùf ZûKê ùfLò
kMZ bûaùe C_iÚû_òZ Keòùaö QûZâQûZâúcûù^ C_iÚû_^ Keòaû _ùe gòlK Zûue c«aý eLòùaö
K) PòZâùe Zòù^ûUò iòõj ùLû~ûC[òùf c]ý _âKéZùe PûùeûUò iòõj @Q«òö (ùicûù^ iûji I
aúeZße _âZúK)
L) PKâe aûc_Uùe ùMûUòG ùNûWÿû I WûjûY_Uùe ùMûUòG h‹e PòZâ ejòQòö ùNûWÿû gqòe _âZúK
ùjûA[òaû ùaùk h‹ éXÿZûe _âZúK @ùUö
M) PKâe aûc_Uùe ùMûUòG ùNûWÿû I WûjûY _Uùe ùMûUòG h‹e PòZâ ejòQòö ùNûWÿû gqòe _âZúK
ùjûA[òaû ùaùk h‹ éXÿZûe _âZúK @ùUö
N) PKâe VòKþ Zùk iZýùca RdùZ ùfLû~ûAQòö Gjûe @[ð ùjCQò iZýe Rdö
• aðcû^ Zêùc Zêc bòZùe @ûùfûP^û Keò Pò«û Ke I @ùgûK ɸ ùKCñ ùKCñVò ùLòaûKê _û@ ZûjûKê
Uò_òeLö
• aðcû^ Zêùc Zêc bòZùe @ûùfûP^û Keò Pò«û Ke I @ùgûK ɸ ùKCñ ùKCñVò ùLòaûKê _û@ ZûjûKê
Uò_òeLö
• gòlK @ù^KMêWÿòG ùge RûZúd_ZûKû ùLûAùa ~ûjû bòZùe bûeZe RûZúd _ZûKû ejò[òaö
GjûKê QûZâQûZâúcûù^ PòjÜU Keòùaö Gjû_ùe gòlK QûZâQûZâúcû^uê RûZúd _ZûKûe ew, Gjûe
MêeêZß iµKðùe ùfLòaû _ûAñ Kjòùaö @ùgûK PKâùe [òaû @eMêWÿòKê MYòaû _ûAñ Kjòùaö Gjò iõLýûùe
MêeêZß iµKðùe _Pûeò aêSòùaö ù÷Nðý _âiÚe ùXÿMêYö
(@ùgûK ɸ, bûeZe RûZúd PòjÜ)

36. 35
^ûewò- aúeZß I ZýûMe _âZúK
]kû- iZý, gû«ò, _aòZâZûe _âZúK
iaêR- icé¡ò, gâc, aògßûie _âZúK
PKâ- ^úk (^ýûd, ]cð, _âMZò)e _âZúK
• @ûc RûZúd _ZûKû iµKðùe @ûCKòQò RûYòaûö GjûKê CWÿûAaû _ûAñ ù~Cñ ^òdc @Qò ZûKê cù^ eLòaûö
K) RûZúd _ZûKûKê CWÿûAaû icdùe ^ûewò ew iaðû C_ùe ejòaö
L) @^ý ùKøYiò _ZûKû RûZúd _ZûKûVûeê Cyùe Kò´û WûjûY _ûgßðùe ejòa ^ûjóö
M) RûZúd _ZûKûKê ùKak RûZúd òaiùe CWÿû~ûA[ûGö ù~ùKøYiò aýqò GjûKê i¹û^ I
c~ðýûûe ij CWÿûA _ûeòùaö
N) Kjò_ûeòaKò ùKCñVò ùKCñVò RûZúd _ZûKû iaêò^ CWÿò[ûG? (eûÁâ_Zò ba^, iõi aò]û^ibû,
iùaðûy ^ýûdûkd, iPòaûkd, @ûeþWòiòu Kû~ðýûkd, Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, KûeûMûe AZýûò)
O) iìù~ðýûdVûeê iì~ðýûÉ _~ðý« GjûKê CWÿû~ûA_ûùeö iì~ðýûÉ _ìaðeê i¹û^_ìaðK IjäûA ò@û~ûGö
P) ù~Cñcû^u MûWÿòùe RûZúd _ZûKû eùj Zûu GK ZûfòKû _âÉêZ Keö (eûÁâ_Zò, C_eûÁâ_Zò,
eûRý_ûk, eûÁâìZ, _â]û^cªú, cêLýcªú, Kýûaòù^U cªú)
Q) _ZûKûKê ùKùaùjùk Zùk _KûAa ^ûjóö
R) Zêùc RûYòQKò RûZúd _ZûKûKê ùKùa @¡ð^còZ Keû~ûG? (ùgûK òai)
• gòlK @ù^KMêWÿòG a^ýR«ê, _lú I `êfe PòZâ ùLûAùa ù~Cñ[òùe aûN, cdìe I _à`êfe PòZâ
[òaö QûZâQûZâúcû^uê Z^à]ýeê RûZúd _gê, RûZúd _lú I RûZúd `êf PòjÜU Keòaû _ûAñ Kjòùaö
(bûeZe RûZúd _ZûKû)
(aûN, bûeZe RûZúd _gê) (cdêe, bûeZe RûZúd _lú)
(_à, bûeZe RûZúd `êf)

37. 36
MZòaò]ò-13 : @ûc iõÄéZò icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ @ûc iõÄéZò iµKðùe RûYò_ûeòùaö _ìaðeê @ûc iõÄéZò Kò_eò [òfû I aðcû^ @ûùc ùKCñ
_eòiÚòZòùe _jòQê Zû’e icýK ]ûeYû _ûAùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe bûM Keòùaö Gjû_ùe _âùZýK kKê ùicû^u @kùe ahðe
aòbò^Ü icdùe _ûkòZ ùjC[òaû aòbò^Ü _að_aðûYú I ~û^ò~ûZâû iõ_Kðùe ùfLòaû _ûAñ Kjòùa I ZûKê
ùicûù^ C_iÚû_òZ Keòùaö
• gòlK icÉuê gêYòaû _ùe _âùZýK kKê ^òŸòðÁ _aðe MêeêZß iµKðùe Kjòaû _ûAñ Kjòùaö ~ò
QûZâQûZâú Gjû Keòaû _ûAñ @lc jê@«ò Zûùjùf gòlK ùicû^uê _ùeûl bûaùe iûcû^ý iûjû~ý Keòaû
_ûAñ @ûùMA @ûiòùaö QûZâQûZâúcûù^ ù~_eò ^òbðúK bûaùe aòbò^Ü _âgÜ _Pûeòùa ùijò _eòiÚòZò iéÁò
Keòùaö
• Gjû_ùe gòlK aòbò^Ü kKê ùicûù^ RûYò[òaû aòbò^Ü ]cðe aû iõ_âûde ùfûùK ùKCñ ùKCñ _að_aðûYú
_ûk^ Ke«ò Zûjû i´§ùe ùfLòùa I C_iÚû_^ Keòùaö (GVûùe gòlK LâúÁòdû^, cêifcû^, ùaø¡,
ùR÷^, gòL iõ_âûde _að_aðûYú iõ_Kðùe _âZýûgû eLòùaö ~ò QûZâQûZâú Ce ùaûùe @lc jê@«ò
Zû’ùjùf gòlK icýK iìP^û ùA @^ýû^ý CeMêWÿòK gòlû[ðúcû^uVûeê @ûûd Keòùaö
• @ûi @ûùc RûYòaû Gjò _aðMêWÿòK ùKCñVò ùKùa Kûjûßûeû _ûkòZ jêGö
ù_ûwf
aòjê
ùa÷gûLú
aê¡ Rd«ú
aWÿò^
MêWþ `âûAùW
Aêf`òZe
QûZâQûZâúcûù^ GjûKê ^òR k bòZùe @ûùfûP^û Keò Ce ùfLòùaö ~ò @lc jê@«ò Zûùjùf gòlK
iûcû^ý iûjû~ý Keò Ce @ûûd Keòaû _ûAñ ùPÁû Keòùaö
(c¦òe) (ciþRòþ) (MúRðû)

38. 37
• GVûùe KòQò _að_aðûYúe ^ûc ùfLû~ûAQòö ùiò^ @ûùc KûjûKê _ìRû Keê -
K) gjeû
L) ú_ûakò
M) cûMðgòe Mêeêaûe
N) gâú_cú
O) gòaeûZâú
P) iÜû^_ì‰òðcû
Q) aûjêWÿû ~ûZâû
R) ùûk _ì‰òðcû
S) cjûkdû
T) bûâa gêKæ PZê[ðú
• _âûPú^ (@ûòc ~êMeê aðcû^ _~ðý« PòZâKkûùe ù~Cñ _eòað^ iµKðùe RûYòQ Zû’ C_ùe @ûùfûP^û
Keò ùfLö)
• GMêWÿòK KY?
IWÿògú
KêPò_êWÿò
K[ûKkú
K[K
cYò_êeú
jò¦êiÚû^ú
K‰ðûUKú
GjûKê VòKþ bûaùe ùfLêQ«ò Kò ^ûjó gòlK Zû’C_ùe éÁò eLò[òùaö
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê ùKùZK aûý~ª ùLûAùaö QûZâQûZâúcûù^ ùiMêWÿòKe ^ûc ùfLòùaö
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê Mwû]e ùcje, eû]û^û[ eûd, Cù_¦â b¬, búc ùbûA, `Kúeùcûj^ ùi^û_Zò,
ùMû_a§ê ûi, eaú¦â^û[ VûKêe, Zkiú ûi, ùMû_a§ê ûi @ûòu `ùUûPòZâ ùLûAùa I ùicû^uê
PòjÜU Keòaû _ûAñ Kjòùaö
• Zêùc RûYòQ Kò _âûPú^ ùaâû¬ ~êMúdiõÄéZò i´§ùe@ûùc ùKCñVò Kûe L^^eê RûYò_ûeòQêö (cùjù¬ûûùeû,
je®û, ùfû[ûf, Kûfòawû^)
(Mwû]e ùcùje) (ùMû_a§ê ûi) (`Kúeùcûj^ ùi^û_Zò) (eaú¦â ^û[ VûKêe)

39. 38
MZòaò]ò-14 : iûõÄéZòK RûMeY(]cð I icûR iõÄûe @ûù¦ûk^) icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ @ûc bûeZúd icûRùe _ìaðeê _âùag Keò[òaû aòbò^Ü KêiõÄûe I ùiMêWÿòK cìùkû_ôûU^ _ûAñ
ùKCñ _âKûe Cýc @ûe¸ ùjûA[òfû Zû’e icýK ]ûeYû _ûAùaö
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK ùgâYúùe QûZâiõLýû I QûZâQûZâúcû^u ÉeKê flý Keò ùicû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòùaö
Gjû_ùe gòlK ùMøZcaê¡, cjûaúe, gueûPû~ðý, Mêeê^û^K, ~úgêLâúÁ, cjû_êeêh cj¹ ùP÷Z^ý,
Kaúe @ûòu `ùUûPòZâ ùLûAùaö Gjû_ùe QûZâQûZâúcû^uê Cq `ùUûPòZâMêWÿòKê ùLò ùicûù^ KòG
I KûjóKò _âiò¡ Zûjû kMZ @ûùfûP^û cû]ýcùe ùfLòaû _ûAñ Kjòùaö Gjû_ùe ùicûù^ ZûKê
C_iÚû_^ Keòùaö
• @ûi @ûùc @ûc icûR iµKðùe @ûCKòQò RûYòaû _ûAñ ùPÁû Keòaûö aðcû^ Zêùccûù^ ^òR bòZùe
@ûùfûP^û Keò aðcû^ @ûc icûRùe ù~CñiaêKê iõÄûe ejòQò Zû’e GK ZûfòKû Keö (QûZâQûZâúcûù^
@ù^K _âKûe KêiõÄûe K[û ùfLòùa, ~[û: RûZò_â[û, ^ûeú ^ò~ðûZ^û, ù~øZêK _â[û, fòw aòùbZû
@ûò) ~ò ùicûù^ ùfLòaû _ûAñ @lc ùjaû flý Keû~ûG Gjò @_iõÄéZò c]ýeê ùMûUòG êAUûe
icýK ]ûeYû ùùaö
• gòlK iZú_â[û, KéhòùlZâùe ^eakò, gògêakò, RùY RùY aýqò ajê_ZÜú aòaûj, ^ûeú ^ò~ðûZ^û @ûòe
KòQò KûÌ^òK `ùUûPòZâ iõMâj Keò Uûwòaû _ùe QûZâQûZâúcûù^ ùLòùa I Kâcû^ßdùe Cq `ùUûPòZâùe
K’Y ùLêQ«ò ^òùR ùfLòùaö (GVûùe QûZâQûZâúu C_iÚû_^ _ùe gòlK ùiMêWÿòK K’Y Zû’ iµKðùe
~a @ûagýK jêG ùicû^uê ù_âû›ûjòZ Keòaû _ûAñ ^òRe cZ eLò_ûe«ò)
• gòlK ùgâYúKlùe eûRûeûcùcûj^ eûd, Agße P¦â aòýûiûMe, eûKKé¾ _ecjõi, Êûcú aòùaKû^¦,
@û^òùagû«, id @j¹ Lûñ, CAfòcc ùaòu @ûòu `ùUûPòZâ eLòùa ù~Cñ[òùe ùicû^u ^ûc
ùfLû[òaö ùicû^u `ùUûPòZâ _ûLùe ùicû^u icûR _âZò @aû^ ùfLû[òaö GjûKê QûZâQûZâú
ùLòùa I _Xÿòùaö
• aðcû^ Gjò cjû^ aýqòZßcû^u MêeêZßKê aêSò ùicûù^ K’Y Keò[òùf ^òùR _eÆe ij @ûùfûP^û Ke
I G[òeê ù~Cñ icÉ _âgÜ Zêc c^Kê @ûiêQò ZûKê _âÉêZ Ke I _Pûeö (CûjeY iZúûj _â[û K’Y?
AZýûòö Gjû gòlK CûjeY cû]ýcùe ùùa)
^ûc R^à ZûeòL icûR _âZò @aû^
K) eûRû eûcùcûj^ eûd 1772 ciòjû
ùc 22
 aâûjàibû(1828), aâûjà icûR (1830),
 _âZòcû _ìRûe aòùeû]ú
 icÉ ]cðe Bgße GK
 iZúûj _â[û, aûfýaòjûj, ajê_ZÜúKê aòùeû]
Keê[òùfö
L) eûcKé¾ _ecjõi 1836 ciòjû
ù`aédûeú 18
 iað]cð icû^Zß (iaê]cð icû^)
 eûc, Ké¾, @ûfäû, ~úgê iùcùÉ GK
M) Êûcú aòùaKû^¦
(^ùe¦â^û[ )
1836 ciòjû
Rû^êdûeú 12
 eûcKé¾ còg^e _âZòÂûZû
 1893 PòKûùMûVûùe @^êÂòZ aògß]cð i¹òk^úùe
ù~ûMùA jò¦ê]cðe C}hðZû iµKðùe aqaý
eLò[òùfö
N) @û^òùaiû« 1847 ciòjû 

40. 39
eLò[òùfö
N) @û^òùaiû« 1847 ciòjû
@ùKÖûae 1
 1886 ciòjûùe @ûùdûeVûùe aâjàaòýû icòZò
 aûeûYûiúVûùe ùK¦âúd jò¦ê aògßaòýûkd _âZòÂû
O) dû^¦ ieÊZú 1824 ciòjû
ù`aédûeú 12
 1875 ciòjû @û~ðý icûR _âZòÂû, jò¦ê ]cðùe
iõÄûe @ûYòaû _ûAñ _âZòÂû
 RûZòùb I @ÆégýZû ìe _ûAñ Cýc
P) iûeþ idþ @j¹ Lûñ 1817 ciòjû
@ùKÖûae 17
 cêifcû^cû^u c]ýùe _û½ûZý gòlûe _âiûe,
AõùeRcû^u c^eê cêifcû^ aòùeû]ú cù^ûbûa ìe
 1875 ciòjûùe cj¹Wûf @ûõùMæû IeòGûf KùfR
_âZòÂûö _ùe Gjû @ûfòMWÿ cêifòc aògßaòýûkd
ùjûA[òfûö
^ûc R^à ZûeòL icûR _âZò @aû^
K) eûRû eûcùcûj^ eûd 1772 ciòjû 
MZòaò]ò-15 : @ûùc @ûcKê Kò_eò gûi^ Keê icd : 90 cò^òUþ
CùŸgý:
QûZâQûZâúcûù^ MYZûªòK aýaiÚûùe [òaû aò]ò aýaiÚû iµKðùe RûYòùa I ^òRKê cêLýùiâûZùe iûcòf Keòaû
_ûAñ ù_âû›ûj^ _ûAùa)
_âYûkú:
ùiû_û^-1 :
• gòlK QûZâQûZâúcû^uê aòbò^Ü kùe aòbq Keòaû _ùe ùKùZûUò ZûeòL cûi ahð ij ùùa I Zû’e
MêeêZß ùfLòaû _ûAñ QûZâQûZâúcû^uê Kjòùaö
K) 1947 @MÁ 15
L) 1950 Rû^êdûeú 26
M) 1936 G_âòf 1 ZûeòL
Gjûe Ce _ûAaû _ùe Gjûe MêeêZß ùfLòaû _ûAñ QûZâQûZâúcû^uê Kjòùaö
• aðcû^ @ûi RûYòaû Gcûù^ KòG?
K) _âYa cêLûRðú L) jcò @^iûeú M) ^ùe¦â ùcûò
N) Giþ. iò. Rcòe O) ^aú^ _…^ûdK
_âYa cêLûRðú
bûeZe eûÁâ_Zò
jcò @^iûeú
bûeZe C_eûÁâ_Zò
^ùe¦â ùcûò
bûeZe _â]û^cªú
Giþ. iò. Rcòe
IWÿògûe eûRý_ûk
^aú^ _…^ûdK
IWÿògûe cêLýcªú

41. 40
QûZâQûZâúcû^u ùicû^u _eòPd ùfLò Kjòaû _ùe gòlK C›ûjòZ Keò Kjòùa Kjò_ûeòaKò ùicûù^
ùijò _aúKê Kò_eò @ûiòùf?
• gòlK eûÁâ_Zò ba^, _ûfòð@ûùc, aò]û^ ùiø], eûRba^, iPòaûkd, CyZc ^ýûdûkd, IWÿògû Cy
^ýûdûkde PòZâ ùLûA ZûKê Kâcû^ßdùe ^´e ùA[òùaö QûZâQûZâúcûù^ Kâcû^ßdùe PòZâMêWÿòKê
PòjÜU Keòùa I ùiMêWÿòKe MêeêZß ùfLòùaö ~ò ùfLò _ûeê^[òùa gòlK iûcû^ý iìP^û ùùaö
• gòlK _ûfòð@ûùc ba^ùe PòZâKê ^òùŸðgòZ Keòùa I QûZâQûZâúcû^uê Kjòùa aðcû^ Zêùc Zêc bòZùe
@ûùfûP^û Keò Kjò_ûeòaKò Gjû bòZùe ùKùZûUò ibû @Qò? ùiMêWÿòK K’Y? ùiVûùe ùKCñcûù^
ai«ò? Zûue Kûc K’Y? ùKùZahð _ûAñ ùiVûùe ej«ò?
• IWÿògûe aò]û^ibûe PòZâKê ùLûA aðcû^ Gjû iõ_Kðùe Zêùc ~ûjû RûYòQ _eÆe ij @ûùfûP^û
Ke I ùfLö ùfLò iûeòaû _ùe ùicûù^ C_iÚû_^ Keòùaö gòlK ùicû^u Ze`eê ù~_eò aòbò^Ü
_âgÜ _Pûeòaûe iêaò]û _ûAùa Zû’e iêù~ûM iéÁò Keòùaö
(bûeZe _ûfòð@ûùc) (bûeZe CyZc ^ýûdûkd)
(IWÿògûe aò]û^ibû) (IWÿògûe Cy ^ýûdûkd)
(IWÿògûe iPòaûkd)

42. 41
• aò]û^ibûe Kû~ðýKûk, ibýiõLýû, aò]û^ibûùe ibû_ZòZß Keê[òaû aýqòu iìP^û ejòaö
• ùMûUòG eûRýùe eûRý_ûk ejòaûe MêeêZß iµKðùe QûZâQûZâú Zûue cZaýq Keòùaö
• Zêc @^êbìZòe Zêc eûRýe cêLýcªú ù~Cñiaê KûcKê ^òRe ûdòZß ùaûfò ZêfûC[òaûe @^êba KeêQ
ùiMêWÿòK ùfL I C_iÚû_òZ Keö
• Zêc eûRýe ieKûe ù~Cñ icÉ Kû~ðý KeêQ«ò Zûe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke I ZûKê C_iÚû_^ Keö
• Gjò iìPKUòKê ùL I ùgùe, eûRýùe I Ròfäû Éeùe K’Y K’Y ejòQò ZûKê _ìeY Keö
bûeZ gûi^
aýaiÚû_K Kû~ðý_ûkòKû ^ýûd_ûkòKû
(@ûA^ Zò@ûeò iõiÚû) (@ûA^Kê Kû~ðýKûeú Keòaû) (@ûA^e ZRðcû I ^ýûd ùaû)
ùg
eûRý
Ròfäû
–0–