1. O PROCESO DE
HOMINIZACIÓN E
HUMANIZACIÓN

2. LUCY
En 1974, en Etiopía, o
paleoantropólogo D.
Johanson exhumou un
conxunto de osos fosilizados.
Coñecido como Lucy, é o
esqueleto de homínido máis
completo da súa época, e o
máis famoso
Australopithecus afarensis,
suposto antepasado de todos
os homínidos posteriores,
incluídos nós. Á esquerda,
recreación dun macho de
Australopithecus afarensis.

3. A. AFARENSIS
As súas cadeiras, xeonllos e
nocellos, permitíanlles
andar como os humanos.
Pero os seus largos e
fortes antebrazos, os seus
dedos curvos nos pes e
mans, e os seus ombros
subidos, indican que
tamén trepaban ás
árbores. Os machos,
acadaban 1,5 m de altura e
uns 45 kg de peso, uns 30
cm máis altos e 2/3 máis
pesados que as femias.

4. RECONSTRUCCIÓN A.
AFARENSIS I
A partir dos restos dun cranio,
sobre un molde de resina
plástica, aplícanse
músculos de plastilina. As
marcas óseas indican
unha grande actividade de
masticación, unha nariz
ancha e chata, meixelas
abucinadas, boca tipo
fuciño e orellas na parte
posterior da cabeza.

5. RECONSTRUCCIÓN A.
AFARENSIS II e III
Engádense capas de graxa e
pel. Para os toques finais,
imaxínase a cor da pel e o
tipo de pelo. Introducíronse
mechóns de pelo de oso
cunha agulla. Para os ollos
verquéronse varias capas
de plástico acrílico, e
pintouse o iris e a córnea
en diferentes capas.

6. HOMO HÁBILIS
O Homo habilis era unha
especie de homínido cun
aspecto moito máis
humano que o que
presentaban os
Australopithecus. Tiña un
cranio de 650 cm3 a 800
cm3, máis redondeado que
o doutros homínidos.
Pénsase que o H. habilis
era un carnívoro
oportunista que se
alimentaba de prea cando
podía.

7. HOMO HÁBILIS
Tiña unha altura
parecida á do A.
Africanus, de 1.30
metros cun peso
medio estimado en 40
kg. Con eles xorde,
por primeira vez, a
transformación dos
materiais en
ferramentas.

8. HOMO HÁBILIS
A posición bípede coa que se
desprazaban provocou nas
femias unha redución na
pelve, o que ocasionou un
adianto nos partos. Isto
implicaría un maior tempo
adicado á crianza (debido á
prematurización do
neonato). O que, a súa vez,
fixo necesario establecer
vínculos sociais fortes que
implicaron un
desenvolvemento da
cultura.

9. HOMO ERGASTER
Maior capacidade cranial
(900 cm3), toro
supraorbital moi marcado,
ósos nasais que
proxectarían o nariz cara
adiante, mandíbula
pequena e un esqueleto
similar ao dos humanos
actuais. A novidade máis
importante que
proporcionaron foi a súa
maior capacitación
técnica. O tallado das
lascas é máis elaborado,
pois modificábanse ambas
caras (bifaces).

10. HOMO ERGASTER
Considérase, como hipótese,
que os H. E. poderían ser
os primeiros homínidos en
establecer relacións
sociais complexas,
facilitadas polos inicios de
linguaxe oral articulado. O
seu cerebro estaría
capacitado para elaborar
abstraccións
rudimentarias. Por ex., se
observaban a pegada dun
animal é moi probable que
rapidamente poideran
imaxinar a que animal
correspondía aquela
pegada.

11. HOMO ERECTUS
Habitou principalmente en
Asia oriental. Experimentou
unha gran dispersión
xeográfica.
Posuía un volume cranial
bastante variable que ía
dos 800 aos 1200 cm3.
Este volume aumentou co
transcorrer da historia do
Homo erectus. Tiña un toro
supra-orbitario bastante
marcado, ademáis dunha
mandíbula forte carente de
queixo e dentes pequenos.

12. HOMO ERECTUS
Femia de Homo Erectus.
O seu dimorfismo sexual
era maior que no home
moderno.

13. HOMO ERECTUS
Este homínido era bastante
robusto e posuía unha talla
de casi 1.80 metros. Miles
de ferramentas de tipo lítico
foron atopadas en relación
co H. Erectus. O H. erectus
usaba o lume para cociñar,
xa que nas súas covas
atopáronse restos de
cinzas e carbón vexetal,
xunto con sementes
queimadas e osos de
animais.

14. HOMO ERECTUS
Comparativa H. Erectus,
Australopitecus
afarensis e Homo
sapiens

15. HOMO ANTECESSOR
Considerada a especie
homínida máis antiga de
Europa. Son individuos
altos, fortes, e co rostro
máis moderno, aínda que
o seu cerebro era máis
pequeno que o do home
actual. A definición desta
especie é froito dos máis
de 80 restos atopados no
antigo xacimento de Gran
Dolina, na Serra de
Atapuerca (Burgos).

16. HOMO ANTECESSOR
Na actualidade, a validez desta
denominación como especie
diferente é defendida polos
seus descubridores e outros
expertos, que consideran que
H. A. precede a H.
Heidelbergensis e, polo
tanto, é antepasado do Home
de Neandertal. Sen embargo,
parte da comunidade
científica considéraa unha
simple denominación, non
específica, para referirse a
restos atopados en
Atapuerca, que eles asignan
á especie H. H., ou ben a
consideran unha variedade
de H. Erectus/H. Ergaster.

17. HOMO
HEIDELBERGENSISApodado
Individuos moi altos (1,75) e moi
fortes (100 kg.).
“Goliath”. Considerado
ancestro do Home de
Neandertal. Tiñan grandes
cranios moi aplanados,
mandíbulas saíntes e gran
abertura nasal. Na Serra de
Atapuerca (concretamente na
Sima dos ósos) foron atopados
máis de 5.000 fósiles, que
pertencen a un grupo duns 30
individuos de todas as idades e
sexos. Entre os restos
humanos recuperados destaca
o nº 5, o cranio de H.
Heidelbergensis mellor
conservado do mundo. Recibe
o nome de “Miguelón” en
honra a Miguel Indurain.

18. HOME DE NEANDERTAL
Era rechoncha, de
constitución adecuada
para soportar o frío, forte,
e cun cerebro maior co
noso; os científicos
chamaron a esta muller
neandertal Krapina 3, pola
cova dos Balcáns onde
desenterraron o seu
cranio. Nesta cova
atopáronse cranios con
cortes: para algúns
significa que lles gustaba a
carne humana, outros
pensan que se trata de
marcas cerimoniais

19. HOME DE NEANDERTAL
Tiñan un cerebro máis grande
co noso, pero neste caso, o
maior tamaño non significa
necesariamente maior
intelixencia. Algúns
expertos cren que os
neandertais necesitaban
máis neuronas para
coordinar a súa masa
corporal extra. Tal vez non
usaban unha linguaxe tan
completa coma a nosa,
pero podían comunicarse
entre si.

20. HOME DE NEANDERTAL
Os Neandertais
obrigaban aos uros,
especie extinguida de
bóvidos xigantes, a
dirixirse ás ciénagas
antes de rodealos e
matalos.

21. HOME DE NEANDERTAL
Algúns estudosos compararon
as lesións dos neandertais
cas das poboacións
modernas, e , ao parecer,
son os xinetes de rodeo
quen sofren traumatismos
similares en cabeza e
pescozo. Parece que eran
incapaces de concibir
proxectiles. Clavar as
lanzas en lugar de lanzalas
poñía aos cazadores nunha
situación perigosa.

22. HOME DE NEANDERTAL
Catro dos seis esqueletos de
neandertais adultos atopados
nunha cova en Irak,
presentan deformacións por
enfermidades ou lesións. Un
individuo, chamado Shanidar
I sufriu feridas por
aplastamento na perna, o
nocello e o pe dereitos, un
golpe no cranio que
probablemente o deixou cego
dun ollo, e a amputación do
brazo dereito por riba do
cóbado. Todas as feridas
amosan signos de curación,
o que indicaba que o grupo
alimentaba, protexía e
axudaba aos enfermos ou
lisiados.

23. HOME DE NEANDERTAL
Os enterros supoñen outro
fito na historia da
humanidade: un sentido
da inmortalidade. A
persoa máis anciá de
Shanidar viviu uns 45
anos. A maioría dos
neandertais non
acadaban os 30.

24. HOME DE NEANDERTAL
Tal vez neandertais e humanos
modernos viviron xuntos
durante decenas de miles de
anos. Fai uns 50.000 anos,
apareceron follas máis
delgadas e armas
arroxadizas, novas
tecnoloxías asociadas aos
humanos modernos. Pode
ser que houbera unha
mutación (quizais novas
conexións neurolóxicas) nos
cerebros dun grupo de
humanos anatomicamente
modernos, que vivían en
África ou Oriente Medio.

25. HOME DE NEANDERTAL
Non sabemos por que
desapareceron os neandertais.
Arredor de 10.000 anos despois
da chegada dos homes
modernos a Europa, acaba todo
indicio de vida neandertal. É
posible que os humanos
modernos conquistaran e
destruíran aos neandertais.
Pode ser que aqueles
introduciran novas enfermidades
mortais. Quizá houbo un cruce
entre ambos. Ou ben
extinguíronse lentamente,
incapaces de competir cuns
humanos máis adaptables ao
medio.

26. HOME DE NEANDERTAL
Hoxe en día podemos descartar
unha das hipóteses anteriores.
Moi recentemente, un grupo de
científicos españois
secuenciaron o primeiro ADN
mitocondrial de restos
neandertais na península ibérica,
de 43.000 anos de idade,
achados no xacemento asturiano
de El Sidrón. O traballo conclúe
que non houbo intercambio entre
neandertais e sapiens, xa que
ningún europeo ten nada no seu
ADN que sexa parecido ao
destes.

27. HOME DE NEANDERTAL
Unha exposición no
Museo Neandertal de
Erkrath, Alemania,
rende honras ao
Neandertal.

28. HOME DE NEANDERTAL
A península Ibérica (Xibraltar),
quizais foi o último refuxio dos
Neandertais. Non se
aventuraron máis alá, aínda
que África estea a uns poucos
kms. ao outro lado do Estreito.
Este é un máis dos misterios
dos neandertais xa que,
naquelas datas, os humanos
cruzaban no resto do mundo
distancias acuáticas moito
maiores. Tal vez non eran
curiosos? O que podemos
afirmar é que, durante máis de
200.000 anos os neandertais
adaptáronse a un mundo duro
e desafiante. Poderemos nós
dicir o mesmo?

29. HOMO SAPIENS

30. HOMO SAPIENS
A hipótese máis sostida hoxe en
día afirma que os humanos
modernos surdiron en África
fai uns 500.000 anos, e dende
alí, expandíronse polo mundo.
Os restos máis antigos,
atopados no Lago Turkana,
Kenia, pertencen a un Homo
sapiens arcaico que viviu fai
270.000 anos. Outros fósiles
máis recientes son os
achados en Etiopía (uns
200.000 anos), Sudáfrica e
Israel (duns 100.000 a 90.000
anos de antigüidade)

31. HOMO SAPIENS
Naquela época, o norte de
Europa, Siberia, Australia e
toda América estaban
deshabitadas. O Homo
sapiens ocupaba boa parte
do continente africano, os
neandertais (especie
autóctona europea)
estendíanse desde a
Península Ibérica ata
Uzbekistán, Asia Central, e no
sudeste asiático vivía o
primitivo Homo Erectus, cuxo
representante máis importante
é o home de Xava.
A esquerda, esqueleto de
cromagnon atopado na
República checa.

32. HOMO FLORESIENSES
Un descendente do home de Xava, o
Homo floresienses, evolucionou
dunha forma moi particular na
pequena illa Indonesia de Flores,
fai 18.000 anos. Tiña unha altura
aproximada de case 1 m., e un
peso duns 25 kg. Tiña brazos
relativamente largos e un cerebro
pequeno, 380 cm3, fronte aos
nosos 1600. Coñecía o lume e
usaba ferramentas de pedra. De
feito, unha análise da superficie
interior do seu cranio, descuberto
en 2003, pon de manifesto que
posuía un cerebro complexo,
creativo e innovador, capaz, por
exemplo, de realizar ferramentas
líticas complexas.

33. HOMO SAPIENSpoboacións eran moi
As tres
primitivas en canto a
ferramentas, conduta, e limitada
capacidade de innovación. Nada
facía pensar que ningunha se
impuxera sobre as demais. Pero
nalgún momento da última
glaciación, o desexo de
expansión apoderouse do Homo
sapiens e abandonou o seu
berce africano. Fai 40.000 anos
estendeuse por Eurasia. Moitos
autores sosteñen que incluso
chegou a Australia antes, fai
máis de 50.000 anos. Pero o que
é seguro é que tiveron que
utilizar algún tipo de
embarcación para atravesar os
100 km que separaban Australia
e Asia. Estes individuos
similares a nós, son coñecidos
como Home de Cro-Magnon.

34. HOMO SAPIENS
Co Homo sapiens, a tecnoloxía
acadou o seu máximo
expoñente, cunha extensa
variedade de instrumentos,
moi especializados,
fabricados con tal mestría
que, a igualdade de peso,
eran dez veces máis afiados
cos anteriores. Por primeira
vez, tállase o oso, a
cornamenta e o marfil e
combínanse diferentes
materiais para fabricar
utensilios máis eficaces.

35. HOMO SAPIENS
Arriba observamos a fabricación
basta de machadas de pedra
correspondentes aos H.
Erectus. Máis abaixo aparece
a máis mellorada i eficiente
tecnoloxía Neandertal.
Na anterior diapositiva aparece
unha elaboración moito máis
complexa, que require de
varias ferramentas. As súas
machadas eran cómodas de
manexar, de corte limpo,
lixeiras... O tempo de
preparación oscilaba entre 1
hora e 2 semanas. Aparece,
así, a especialización.

36. HOMO SAPIENS
Os cromagnons inventaron armas
de caza e artes de pesca que
permitían cobrar todo tipo de
pezas a distancia e, polo tanto,
con maior seguridade. O home
converteuse, así, nun eficaz
depredador. A extinción de
moitos animais que
sobreviviran a anteriores
glaciacións puido ser causada,
en boa parte, pola actividade
cinexética do ser humano. Así,
desapareceu o mamut, os
grandes búfalos, os canguros
xigantes...
Arriba, arroxa-lanzas, abaixo,
punta de lanza separable en
tres segmentos.

37. HOMO SAPIENS
A mellor adaptación ao medio
permitiu a expansión
demográfica dos cromagnons
e a súa expansión polos cinco
continentes. A colonización
das xélidas Rusia e Siberia foi
posible grazas ao invento da
agulla, a construción de
cabanas con osos e cabeiros
de mamut cubertos con pel de
animais, e cun lugar especial
para o lume... Cara o nordeste,
a emersión do estreito de
Bering dou acceso a unha
América deshabitada. Fai uns
27.000 anos, o home chegou a
Alaska e, en apenas dous
milenios, acadou a Tierra del
Fuego.

38. A EVA DE ÉBANO
Os estudios xenéticos parecen
confirmar a evidencia fósil
sobre a orixe africana da
humanidade. En 1987
publicouse un traballo
comparativo do ADNmt,
presente nas mitocondrias –as
fábricas de enerxía no interior
das células, que se transmiten
de nais a fillos-, de 147
persoas pertencentes a cinco
poboacións xeográficas de
África, Asia, Australia, Nova
Guinea e Europa. A conclusión
foi que os humanos temos
unha orixe africana feminina
común datado datado nuns
200.000 anos: a Eva negra ou
Eva mitocondrial.

40. RETRATO DE FAMILIA