1. TEMA 9. A LITERATURA DO EXILIO ENTRE 1936 E 1976: POESÍA, PROSA E TEATRO LITERATURA GALEGA DOS SÉCULOS XX E XXI

2. Recoméndase realizar o visionado desta presentación estando conectado a Internet. Deste xeito poderá accederse ás ligazóns que ao longo dela se propoñen Clicando sobre estes símbolos obterase a seguinte in- formación, procedente de distintos recursos web ou cargadas na propia presentación: Información sobre un autor citado Información complementaria sobre un determinado asunto ou texto literario Ligazón a un arquivo de vídeo Arquivo de audio: poema musicado, lectura dun texto...

3. CONTEXTO HISTÓRICO

4. CONTEXTO HISTÓRICO Este período literario aparece fondamente marcado pola Guerra Civil e as consecuencias políticas e sociais que dela se derivaron. ► Grande represión cultural e lingüística durante a ditadura fran- quista en Galiza, que provoca o exilio de numerosos intelectuais comprometidos co nacionalismo, o republicanismo ou simplemen- te coa democracia ► Ante a práctica imposibilidade de publicar en galego até a dé- cada dos 50 no noso país, cobra unha vital importancia a acti- vidade cultural do exilio ► O exilio galego conta cunha peculiaridade importante: a exis- tencia dunha infraestrutura asociativa estábel en moitos países de Latinoamérica creada por intelectuais que xa vivían na emi- gración antes da irrupción da Ditadura ► En consecuencia, a práctica totalidade do exilio galego diríxese cara a eses países do continente americano

5. A HABANA CARACAS MÉXICO D.F. MONTEVIDEO BUENOS AIRES Principais cidades da actividade do exilio

6. Etapas na actividade literaria do exilio Concéntrase en América toda a nosa produción literaria. Publícanse obras importantes como Jacobusland (1942) de Emilio Pita, Catro poe-mas pra catro grabados (1944) de Lorenzo Va-rela ou Sempre en Galiza (1944) de Castelao 1939-1950 Fundadas en Galiza Galaxia e outras editoriais, asactividades do interior e da diáspora com-pleméntanse. Publícanse en América obras que a censura española non tolera, como A esmorga (1959) de Blanco Amor 1950-1960 A expresión cultural en galego vai adquirindo unha certa normalidade en Galiza e comezan a publicarse obras dos exiliados. Algúns destes inician o proceso gradual de regreso ao noso país xa antes da chegada da democracia 1960-1975

7. CENTRO GALEGO DA HABANA A S A G R U P C I Ó N S D E G A L E G O S IRMANDADE GALEGA DE CARACAS CENTRO GALEGO DE BUENOS AIRES O labor desempeñado polos exiliados galegos foi variado e intenso, tanto no campo cultural como no político. A existencia previa de ba-ses estábeis de asociacionismo dos galegos emigrados, centradas en boa parte nos centros galegos e nas asociacións culturais, foi esen-cial para a eficacia do seu traballo

8. E D I T O R I A I S , X O R N A I S E R E V I S T A S Fúndanse editoriais ( Emecé, Alborada ), coleccións bibliográficas (“Hórreo”, “Dorna”), xornais ( Galicia, Opinión gallega ) e revistas ( Vieiros, Galicia emigrante, De mar a mar )

9. C O N F E R E N C I A S E E X P O S I C I Ó N S Conferencia de Blanco Amor no Centro Galego de Caracas nos Actos polo III aniversario da morte de Castelao (1953) O labor político céntrase na realización de exposicións e conferen-cias en apoio á causa republicana e en defensa da identidade galega, sendo neste campo a figura de Castelao, membro do Goberno Repu-blicano no Exilio e autor do texto teórico máis importante do nacio-nalismo ( Sempre en Galiza ), o principal referente

10. C O N F E R E N C I A S E E X P O S I C I Ó N S Conferencia de Blanco Amor no Centro Galego de Caracas nos Actos polo III aniversario da morte de Castelao (1953) O labor político céntrase na realización de exposicións e conferen-cias en apoio á causa republicana e en defensa da identidade galega, sendo neste campo a figura de Castelao, membro do Goberno Repu-blicano no Exilio e autor do texto teórico máis importante do nacio-nalismo ( Sempre en Galiza ), o principal referente

11. A U D I C I Ó N S R A D I O F Ó N I C A S En Arxentina, realízanse desde 1945 varios programas radiofónicos con temática cultural galega: “A hora Iberoamericana” en Radio del Pueblo, que conta coa colaboración de Tacholas , “Recordando a Ga-licia” en Radio Ribadavia, dirixida por Maruja Villanueva, “La voz de Galicia”, dirixida por Tacholas e coa colaboración de Blanco Amor...

12. E S P E C T Á C U L O S T E A T R A I S Lévase a cabo unha intensa actividade teatral, tanto a nivel de pequenas asociacións, como a nivel de grandes producións. Neste campo cómpre salientar a estrea da obra de Castelao Os vellos non deben de namorarse en 1941 en Buenos Aires e o labor do Teatro Popular Galego de Blanco Amor O Teatro Solís de Montevideo

13. E S P E C T Á C U L O S T E A T R A I S Lévase a cabo unha intensa actividade teatral, tanto a nivel de pequenas asociacións, como a nivel de grandes producións. Neste campo cómpre salientar a estrea da obra de Castelao Os vellos non deben de namorarse en 1941 en Buenos Aires e o labor do Teatro Popular Galego de Blanco Amor O Teatro Solís de Montevideo O Teatro Popular Galego, dirixido por Blanco Amor

14. LUÍS SEOANE AUTORES DE POESÍA Fardel de eisilado Na brétema As cicatrices A maior abondamento Artista polifacético, destaca polo seu labor nas artes plásticas. Como poeta, móvese dentro da temática social, con predominio do tema da emigración, cun estilo que tende ao coloquia-lismo e no que destaca o verso longo e un mar-cado ton épico P • O • E • S • Í • A TEXTO

15. LORENZO VARELA Catro poemas pra catro gravados Lonxe Os temas recorrentes da súa obra, inscrita na órbita da poesía social, son a reconstrución histórica desde o punto de vista das clases populares e a saudade da terra, provocada pola distancia do exilio P • O • E • S • Í • A AUTORES DE POESÍA TEXTO

16. N • A • R • R • A • T • I • V • A AUTORES DE NARRATIVA Vilardebós O silencio redimido Nas súas novelas, de carácter autobiográfico, relata a súa infancia na súa aldea natal ( Vilardebós ) e a súa aventura para lograr fuxir da España de Franco e exiliarse en Caracas ( O silencio redimido ). SILVIO SANTIAGO

17. N • A • R • R • A • T • I • V • A AUTORES DE NARRATIVA Non agardarei por ninguén Era tempo de apandar O naranxo A súa primeira novela, publicada en Buenos Aires, relata as peripecias de Gonzalo Ozores (trasunto do propio autor), guerrilleiro nos mon-tes de Galiza e soldado na fronte de batalla. En Era tempo de apandar céntrase na súa ex-periencia no exilio e nos cárceres franquistas RAMÓN DE VALENZUELA

18. N • A • R • R • A • T • I • V • A AUTORES DE NARRATIVA A esmorga Os biosbardos Xente ao lonxe A primeira novela deste autor (estudado no tema 6) é unha das principais obras escritas no exilio (Buenos Aires, 1958) e unha das princi-pais referencias da narrativa galega E. BLANCO AMOR

20. Os tres vellos representan distintos sectores da sociedade da época: o burgués de formación universitaria (D. Saturio), o fidalgo en decadencia (D. Ramón) e o labrego rico (Sr. Fuco). As tres mozas pertencen a un estrato social inferior ao dos vellos. Aparecen caracterizadas negativamente; é a súa deshonestidade e o seu materialismo o que provoca a desgraza dos vellos. T • E • A • T • R • O AUTORES DE TEATRO Os vellos non deben de namorarse Estreada en Buenos Aires en 1941, foi concibida como unha “síntese estética”, un espectáculo artístico integral composto por texto, efectos escenográficos moi elaborados, música e danza. En tres actos de grande simetría, seguidos por un epílogo, presenta tres versións diferentes dunha mesma historia: un vello paga coa morte o seu namoramento dunha rapariga nova A.R.CASTELAO

22. A súa obra dramática divídese en farsas , pezas imaxinativas, cheas de elementos fantásticos e satíricos, con personaxes esquemáticos e esce-nografía austera (“Romance de Micomicón e Ad-helala”, “Un refaixo para Celestina”) e autos , pezas de realismo costumista que recrean personaxes e situacións do mundo rural galego (“Anxélica no ombral do ceio”, “A verdade vestida”) T • E • A • T • R • O AUTORES DE TEATRO Farsas para títeres Teatro pra a xente E. BLANCO AMOR

23. “ Romance de Mico- micón e Adhelala” (Sarabela Teatro) “ Anxélica no ombral do ceio” (Monicreques de Kukas) “ Un refaixo para Celestina” (CDG)

24. Participa como actor e director nas compañías Aires da Terra e Maruja Villanueva, de Arxentina e escribe numerosas comedias de corte ruralista e costumista, non exentas de crítica social, que alcanzan grande popularidade e son moi representadas, tanto no exilio como nos escenarios galegos T • E • A • T • R • O AUTORES DE TEATRO A xustiza dun muiñeiro O ferreiro de Santán O cego de Fornelos M.VARELA BUXÁN

25. Presenta unha temática histórica n’ A soldadei-ra e n’ O irlandés astrólogo (a revolución irman-diña do séc. XV e a persecución da liberdade individual pola Inquisición no séc. XVII, respec-tivamente) e contemporánea en Esquema de farsa (denuncia da falsa visión dada polas auto-ridades franquistas da vida dos emigrados) T • E • A • T • R • O AUTORES DE TEATRO A soldadeira Esquema de farsa O irlandés astrólogo LUIS SEOANE

26. A LITERATURA DO EXILIO ENTRE 1936 E 1976 ESQUEMA PARA IMPRIMIR ETAPAS NA ACTIVIDADE LITERARIA DO EXILIO ► 1939-1950: Concéntrase en América toda a nosa produción literaria. Publícanse obras importantes como Jaco- busland (1942) de Emilio Pita, Catro poemas pra catro grabados (1944) de Lorenzo Varela ou Sempre en Galiza (1944) de Castelao ► 1950-1960 : Fundadas en Galiza Galaxia e outras editoriais, a actividade do interior e da diáspora compleméntan- se. Publícanse en América obras que a censura española non tolera, como A esmorga (1959) de Blanco Amor ► 1960-1975 : A expresión cultural en galego vai adquirindo unha certa normalidade en Galiza e comezan a publi- carse obras dos exiliados. Algúns destes inician o proceso gradual de regreso ao noso país xa antes da chegada da democracia ACTIVIDADES REALIZADAS ► Actividade cultural e política centrada nos centros galegos e asociacións culturais de Buenos Aires, Montevideo, Caracas, México e A Habana, principlamente ► Fúndanse editoriais (Emecé, Alborada), coleccións bibliográficas (“Hórreo”, “Dorna”), xornais ( Galicia, Opinión ga- llega ) e revistas ( Vieiros, Galicia emigrante, De mar a mar ) ► Realízanse exposicións e conferencias en apoio á causa republicana e en defensa da identidade galega, sendo nes- te campo a figura de Castelao, autor do texto teórico máis importante do nacionalismo ( Sempre en Galiza ), o prin- cipal referente ► En Arxentina, realízanse programas radiofónicos con temática cultural galega: “A hora Iberoamericana” en Radio del Pueblo, “Recordando a Galicia” en Radio Ribadavia, “La voz de Galicia” (na que colabora Blanco Amor) ► Lévase a cabo unha intensa actividade teatral . Neste terreo cómpre salientar a estrea da obra de Castelao Os vellos non deben de namorarse en 1941 en Buenos Aires e o labor do Teatro Popular Galego de Blanco Amor

27. AUTORES ► POESÍA - Luís Seoane . Artista polifacético, destaca polo seu labor nas artes plásticas. Como poeta, móvese dentro da temática social, con predominio do tema da emigración, cun estilo que tende ao coloquialismo e no que destaca o verso longo e un marcado ton épico ( Fardel de eisilado, Na brétema, As cicatrices, A maior abondamento ) - Lorenzo Varela. Os temas recorrentes da súa obra, inscrita na órbita da poesía social, son a reconstrución histórica desde o punto de vista das clases populares e a saudade da terra, provocada pola distancia do exilio. ( Catro poemas pra catro gravados, Lonxe ) ► NARRATIVA - Silvio Santiago. Nas súas novelas, de carácter autobiográfico, relata a súa infancia na súa aldea natal ( Vilar- debós ) e a súa aventura para lograr fuxir da España de Franco e exiliarse en Caracas ( O silencio redimido ) - Ramón de Valenzuela . A súa primeira novela ( Non agardarei por ninguén ), publicada en Buenos Aires, relata as peripecias de Gonzalo Ozores (trasunto do propio autor), guerrilleiro nos montes de Galiza e soldado na fron- te de batalla. En Era tempo de apandar céntrase na súa experiencia no exilio e nos cárceres franquistas - E.Blanco Amor . A súa primeira novela, A esmorga , é unha das principais obras escritas no exilio é unha das no- velas máis importantes e influentes da literatura galega. Conta a historia de tres homes que, durante un día de esmorga, viven unha serie de tráxicas peripecias que os conducen inexorabelmente á morte. É unha novela de vocación sociolóxica que presenta importantes innovacións técnicas, temáticas e expresivas ► TEATRO - A. R. Castelao. Estreada en Buenos Aires en 1941, Os vellos non deben de namorarse foi concibida como unha “síntese estética”, un espectáculo artístico integral composto por texto, efectos escenográficos moi elabora- dos, música e danza. En tres actos de grande simetría, seguidos por un epílogo, presenta tres versións dife- rentes dunha mesma historia: un vello paga coa morte o seu namoramento dunha rapariga nova - E.Blanco Amor . A súa obra dramática ( Farsas para títeres e Teatro pra a xente ) divídese en farsas, pezas imaxinativas, cheas de elementos fantásticos e satíricos, con personaxes esquemáticos e escenografía austera e autos, pezas de realismo costumista que recrean personaxes e situcións do mundo rural galego - M. Varela Buxán . Ademais de actor e produtor, escribe numerosas comedias de corte ruralista e costumista, non exentas de crítica social, que alcanzan grande popularidade e son moi representadas, tanto no exilio como nos escenarios galegos ( A xustiza dun muiñeiro, O ferreiro de Santán, O cego de Fornelos ) - Luís Seoane . Presenta temática histórica n’ A soldadeira e n’ O irlandés astrólogo (a revolución irmandiña do séc. XV e a persecución da liberdade individual pola Inquisición no séc. XVII) e contamporánea en Esquema de farsa (denuncia da falsa visión dada polas autoridades franquistas da vida dos emigrados)

28. A LITERATURA DO EXILIO ENTRE 1936 E 1976 ACTIVIDADES 1 1 .- Le este artigo sobre a curiosa historia de Antonio Alonso Ríos, o siñor Afranio , e visiona o tráiler da película que se fixo sobre a súa vida. Reflexiona sobre o alcance da repre- sión franquista na posguerra para que se puidesen dar situacións como esta. Tamén podes ver a curtametraxe 1939, un berro no silencio , sobre esta mesma temática 2 .- Le o poema dedicado A Roi Xordo, de Lorenzo Varela, e reali- za as actividades propostas nas páxinas 29-30 (69-70) desta unidade didáctica sobre Lorenzo Varela .- A seguinte ligazón da acceso a un fragmento de vídeo da obra de teatro de Luís Seoane O irlandés astrólogo . Nela abórdase o tema da represión da Inquisición na Galiza do sé- culo XVII. Destaca os paralelismos entre esa época e a situación histórica na que foi escrita (1959) 3

29. 2 4 .- Le o 2º acto d’ OS VELLOS NON DEBEN DE NAMORARSE , visiona estes fragmentos do mesmo: VELLOS-1 e VELLOS-2 e responde a estas cuestións: ► Caracterización persoal e social do personaxe do vello ► En medio de que celebración se desenvolve a acción? Cal é a funcionalidade dos choqueiros? ► Cal é o interese da moza a respecto do vello e que consecuencias provoca neste? A LITERATURA DO EXILIO ENTRE 1936 E 1976 ACTIVIDADES

30. PROCEDENCIA DAS IMAXES EMPREGADAS Colocando o punteiro sobre as imaxes, vense as referencias das páxinas web de onde foron tiradas. Picando nelas, accédese directamente a esas páxinas

32. “ A DERRADEIRA IMAXE” Seis ou sete séculos despois. Denantes ou despois. ¡Que máis ten!... Puido ter sido mil trescentos trinta e seis Ou mil catrocentos trinta e seis Tocaban a morto e non o sabían os culpables. Tódalas campás da cidade tocan a morto dendentón Foi mil novecentos trinta e seis. Ogallá endexamais poida ser. Eran soio ceibes a mar e os paxaros. A filla do zapateiro, ou do ferreiro, ou do xastre, era levada en camisa polas rúas, Marcadas a fogo tres letras na fronte, a cabeza enfeitada, escarnecida, despoxada dos longos rizos loiros. Berrábanlle as letras da fronte. Eran soio ceibes a mar e os paxaros.

33. Deixaron caír asasinados sobor das gavias Os homes que soñaron un mundo difrente. Á beira dos cadavres vivían abraiadas as lagartixas verdes, os insectos, as plantas, a terra e a auga. A eles somente non lles tiñan permitido vivir máis. Soio eran ceibes a mar e os paxaros. A eses estudantes de pousadas pobres da Rúa de San Pedro, do Campo do Galo, da Rúa das Hortas, de bairros pobres, de aldeas pobres. de país pobre, estudantes de “pan e sardiña”, con libros amostrándose polos petos deformados dos vellos abrigos con lixaduras, tíñanos matado ao abrente á beira dos camiños. Un preto can vagabundo os velaba. Eran soio ceibes o mar e os paxaros [...] (LUÍS SEOANE: Na brétema ) VOLVER A L. SEOANE

34. “ A DERRADEIRA IMAXE” Compañeiros da miña xeración mortos ou asesiñados ¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa, de todos nós co mundo! Facíamos un feixe de campos e de estrelas, e ó pisar ise chao que latexaba sentíamos subir pola sangue o misterio. O noso corpo era o camiño da maxia, a escada pola que viña a lúa, o zume de todol-os segredos, a canzón da herba que resucitóu. E o mismo verme era unha folla leda, un mensaxeiro do sagrado alén. Morréchedes, matáronvos, deixáronme. Quedéi eiquí, lonxe das vosas sombras. E gardo, coma un morto, no centro do silenzo, da sede, da agonía, o día que vos poda levar á sepultura unha cesta de pombas e mazás. ¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa, de todos nós co mundo! (LORENZO VARELA, Lonxe ) VOLVER A L. VARELA

35. VOLVER A A ESMORGA - -Non señor, non lle foi eisí como está nise papel que léron, que os papéis teñen conta do que lle poñen enriba, anque non foi moito o que entendín. Eiquí, o siñor, bulía moito a ler, e a máis diso non estamos moi afeitos a ouvir lér en castelán, que eiquí nono falamos; e cando un que non sexa señorito se bota a falalo, decímoslle que fala castrapo... Pro, con todo, non foi eisí anque o diga a Guardia Civil, a tía Esquilacha ou o sulsuncordia, con premiso da súa cara. Nin do escomenzo das cousas, nin do que veu dimpóis nin do remate, ninguén sabe nada porque ninguén viu nada, ou si o viron non repararon, que unha cousa é vere e outra reparare. - -Eu, coma xa dixen, que eiquí nono apuntaron, ía pra o meu traballo, eisí Deus me dea, que endexamáis saíra da miña casa, ou da casa da Raxada, que pra o conto ven sere o mesmo, tan determiñado a ir pra o traballo. [...] (E. BLANCO AMOR: A esmorga )