1. Улаанбаатар их
сургууль
монгол судлалын
тэнхим
Орчин цагийн монгол
хэлний үгзүйн бүрэн
задлал
Ш.Лхагва-Очир

2. • Аль ч их дээд сургуулийн гадаад хэл, харилцааны
мэргэжилтэн бэлтгэх ангийн суурь шалгалтыг монгол
хэлээр авдаг болсон энэ үед гарч байгаагаарай энэ
номын хамгийн гол үнэ цэн , ач холбогдол оршино.
• Үгзүйн бүрэн задлал нь гурван үе шаттай ажил бөгөөд
эдгээр дарааллыг нэг бүрчлэн зааж өгөхдөө, тухай бүрд
хэрэг болох онолын мэдлэгийг бүрэн
шингээж, ойлгомжтой, цэгцтэй мэдлэг олгохуйц бичсэн
нь энэхүү номын хоѐр дахь гол үнэ цэн юм.
• Эрдэмтэн судлаачид өөр өөр тайлбарладаг зарим
зүйлийг журамламал хэлзүй-ЕБДС-ийн монгол хэлний
хичээлийн стандарттай бүрэн нийцүүлж өгсөнд тус
номын удаах ач холбогдол.

3. 1. Үгийн бүтцэд ордог бүтээврүүдийн байр, дэс дарааг сайн
мэддэг байх.
2. Зөрчих тохиолдлуудыг сайн мэддэг байх.
3. Бүтээврийн нийлц дээрх авиа хувьслын болон зөв бичих
дүрмийн үзэгдлийг мэддэг байх.
4. Өгүүлбэрийн хам шинжээс сонгож авсан үгээс бүтээврийн тэг
хувилбар , тэг бүтээврийг харьцаанаас нь ялган таньдаг байх.
5. Язгуурыг төрөл үгтэй нь харьцуулж зөв олж чаддаг байх.
6. Дагавар бүтээврийн байр, утга, үүргийг наийн мэдэж
тодорхойлох.
7. Нөхцөл бүтээвэр, түүний үндсэн шинжийг мэдэж зөв нэрлэн
тодорхойлж чаддаг байх.
8. Үгийн бүтцэд буй хэлбэр ижил боловч утга , үүргээрээ өөр
бүтээврүүдийг ялган таньдаг байх.
9. Үгиййг өгүүлбэр дэх харьцаа ямар үгтэй холбогдож байгаа -
аас нь зөв ажиглан хойноос нь ургаш задлан тайлбарлана.

4. Тухайн хэлзүйн үгийн ямар ямар утгатай хэчнээн бүтээвэр
байгааг тодорхойлох зорилготой задлалыг
бүтээврийн задлал гэнэ.
Нэр үгийн бүтэц:
Язгуур + дагавар( нэр үг бүтээх эсвэл үндэс үүсгэх)+ тооны үндэс
үүсгэх дагавар + тя-ын нөхцөл + хамаатуулах нөхцөл
Ж нь: сур + гч+ д+аас+аа
найз +Ø +Ø +Ø + чинь

5. Үйл үгийн бүтэц:
Язгуур+ дагавар (үйл үг бүтээх эсвэл үндэс үүсгэх )+байдлын
нөхцөл+ үйлийн холбох эсвэл төгөсгөх нөхцөл
Ж нь: уут+ л +чих +аарай
яв+ Ø + Ø + уузай
Харин сургалтын түвшинд дараах хэв маягтай байдаг.
Язгуур+ дагавар (үйл үг бүтээх, эсвэл үндэс үүсгэх)+хэвийн үндэс үүсгэх
дагавар +байдлын үндэс үүсгэх дагавар+ цагт нэрийн үндэс
үүсгэх дагавар эсвэл үйлийн холбох, төгөсгөх нөхцөлийн аль нэг
Ж нь: уут + л + Ø + чих + аарай
яв + Ø + Ø + Ø + уузай

6. А. Нэр үгийн бүтцийг зөрчих тохиолдлууд :
 Дараалан орсон хоёр ЖН –ийн нэг нь хураагдахад хэлэхүйн
хэмнэлээс шалтгаалж тя-ын нөхцөлийн дараа тя-ын нөхцөл
давхарлан ордог . Ийм үед тя-ын эхний нөхцөл нь үг бүтээх
дагаварын үүрэгтэй болно.
Ж нь: найзынд (найзын гэрт) ,ахынхаас (ахын гэрээс) г .м
 Тя-ын нөхцөлийн дараа –х, -хан,( хэн, хон, хөн) гэсэн ганц,
олны харьяалал заасан дагавар орно.
Ж нь: хүнийнх, айлынхан , албаныхан г.м
 Харьяалахын тя-ын нөхцөлийн дараа үйл үг бүтээх зарим
дагавар тохиолдоно
.Ж нь: өөриймс, хүнийрх г.м
 Нэр үгийн дагаврын өмнө үйл үгийн хэвийн үндэс үүсгэх
дагавар орох тохиолдол байна.
Ж нь: сургууль ( сур +га +ууль )
шахцалдаан (шах+лц +лд +аан )

7. Б. Үйл үгийн бүтцийг зөрчих тохиолдлууд :
 Үйлийн нөхцөлдүүлэн холбох зарим нөхцөлийн дараа нэрийн
хамаатуулах нөхцөл ордог.
Ж нь: хэлмэгцээ, явангуут нь, ирвэл чинь , очтол нь
 Хэлэхийн хэмнэлээс шалтгаалж үйлийн цагт нэрийн үндэс
үүсгэх дагавар ( тодотгон холбох нөхцөл) –ын дараа нэрийн
тоо, тя , хамаатуулах нөхцөлүүд ордог.
Ж нь: ажиллагсадтайгаа ажилласан хүмүүстэйгээ
( ажил+ л+ Ø +Ø + сан +д олон тооны +тай +аа )
 Үйлийн цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагаварын дараа үгүйсгэх
-гүй нөхцөл орно.
Ж нь: хэлсэнгүй, хэлдэггүй, хэлмээргүй г.м
 Нөхцөлдүүлэн холбох –н нөхцөлийн дараа сэтгэлийн аяс илтгэх
–хан (–хэн,-хон, -хөн) нөхцөл тохиолддог.
Ж нь: цэлэлзэнхэн, хотолзонхон г.м

8. Монгол хэлэнд дараах 6 тэг бүтээвэр
А . Оны шилдэг тамирчны тухай
байна. зурагт, радио, сонин, сэтгүүлээс
олж мэдээрэй.
Ганц тооны тэг нөхцөл (зурагт, радио, сонин гэсэн үгэнд
Нэрлэхийн тя-ын (өгүүлэгдэхүүн, нэрээр гарахын тя –ын тэг нөхцөл )
илэрсэн өгүүлэхүүний байранд илэрнэ) Б. Би цонх арчлаа. (цонх заахын
Өөрөө үйлдэх хэвийн тэг дагавар тя –ын тэг нөхцөлөөр хувирсан )
Энгийн үйлдэх байдлийн тэг
дагавар В. Гал дээр (галын дээр) ,
ой дотроос (ойн дотроос )
Үйлийн 2-р биед шууд захирах тэг
нөхцөл
Үндэс үүсгэх тэг дагавар (идэвхтэй
язгуурын дараа нөхцөлийн өмнө байрлана. )
Монгол хэлэнд ЖН-ийн
олон тоо, нэрлэхээс
бусад тя, хамаатуулах
нөхцөлүүд тэг
хувилбартай байна.

9. Тэр малчин залуу гал дотроос нялх хүүхэд аварсан гэж
сайшаагдан магтуулж байхад жинхэнэ гавьяатан нь
чимээгүйл явжээ.
 залуу- залуу+ Ø+ Ø+ Ø
- Ø -нэрлэхийн тя-ын нөхцөл
- Ø – ганц тооны үндэс үүсгэх тэг дагавар
- Ø – үндэс үүсгэх дагавар
- залуу- идэвхтэй нэр язгуур
 сайшаагдан – сай+ шаа+ гд +Ø + н
- н- хам холбох нөхцөл
-Ø -энгийн үйлдэх байдлын үндэс үүсгэх дагавар
- гд- үйлдэгдэх хэвийн үндэс үүсгэх дагавар
- - шаа – идэвхгүй язгуураас үйл үг бүтээх дагавар
- - сай- идэвхгүй язгуур
 Магтуулж – магт + Ø + уул +Ø + ж
- ж- зэрэгцүүлэн холбох нөхцөл
- -Ø – энгийн үйлдэх байдлын үндэс үүсгэх дагавар
- - уул- үйлдүлэх хэвийн үндэс үүсгэх дагавар
- - Ø – үндэс үүсгэх дагавар
- - магт- идэвхтэй үйл язгуур
 Гавьяатан нь – гавьяа+ тан+ Ø+Ø+Ø +нь явжээ- яв+ Ø+Ø+Ø +жээ

10. Устгалаар- ус +д+ га+ л+ Ø+ аар
Хатгамал- хад +га+ мал
Нэгтэгчихийг- нэг+ д+ гэ+ чих+ х+ ийг
Ухааруулчихыг- ух+ аан+ р+ уул+ чих+ х+ ыг
Бүлээсгэв- бүл+ ээн+ с+ гэ+ Ø+ в
Ногоорчээ- ногоон +р +Ø+Ø+ чээ
Суралцагчдын- сур+ лц+ гч+ д+ ын
Зорчигчдын- зорч +гч+ д+ ын
Олчхоорой- ол+ Ø+Ø+ чих+ оорой
Гялсхийхээр- гял +схий+ Ø+Ø+ х+ ээр

11.  Д.Бадамдорж “Монгол
хэлний утга судлал УБ 2001
 М.Базаррагчаа
“ Монгол хэл “УБ 2000
 Ц. Өнөрбаян “Орчин
цагийн монгол
хэлний үгзүй” УБ 2004

htt:// Khelzasag.mn/ вейб сайт
 htt://greenbough.mn/

12. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа
2013.03.16
Гёте