Letersia e Gjuhes Shqipe e reduktuar per provim mature (material i dobishem - m.d)

1. • LIRIDON SULEJMANI • HEROLI ND OSMANI • DUGAGJIN LATIFI
• QAMIL AVDILI • FATLUME AVDIU • FISNIK AZEMI
• FLORENT AZEMI
1

2. Parathënie :
I dashur lexues , në dorë ke skriptën e përpiluar nga një grup nxënësish maturantë. Në vitin e
kaluar pra në vitin 2011 kur edhe ne ishim maturantë gjithnjë na brengoste fakti se si t‟i
mësonim vetëm ato që na kërkoheshin si përgjigje gjat provimit të maturës , kurse krahas kësaj
ne kishim librat e gjuhës dhe letërsisë shqipe të cilët brenda tyre kishin përmbajtje të detajuar .
Duke u gjendur para këtij fakti dhe duke pasur dëshirë për një mësim selektiv të asaj e cila me të
vërtetë kërkohej , mes nesh si grup nxënësish lindi një pyetje se çfarë të bënim lidhur me
letërsinë ngase në të siç do të vëreni edhe vetë më poshtë kishte një numër të madh autorësh , një
numër të madh veprash , një numër të madh rrymash letrare si të vendit ashtu edhe të huaj ,
pastaj kësaj i shtohet edhe numri i madh i veprave letrare të shpjeguara detajisht . Ne meqë
kishim këtë problem vazhdimisht mes temash që debatonim kishim edhe si të mësonim më lehtë
në gjuhë shqipe . Duke parë pyetjet që parashtroheshin në provimet paraprake që ishin dhënë
viteve të kaluara nga ministria e arsimit , pastaj duke e marrë këtë mendim dhe duke e krahasuar
me atë se çka realisht përmbanin librat , ne si grup nxënësish të një klase , një ditë nga ditët e
shkollës vendosëm që të përpilojmë këtë skriptë . Këtu brenda këtij teksti do të gjeni shpjegime
mbi rrymat letrare , mbi veprat e autorëve , mbi ideologjinë e secilit nga drejtimet apo thënë më
drejtë do të gjeni të gjitha ato mësime që përfshihen në materialin mësimor të gjuhës dhe
letërsisë shqipe që nga viti i parë e deri në vitin e katërt në gjimnazin e reformuar mirëpo në një
format të reduktuar . Këtu kur themi format të reduktuar duhet të kihet parasysh fakti se nga
teksti i vërtetë që përmbahet në libër janë hequr shpjegimet e përsëritura e të detajura thellë gjë
e cila nga aq sa ne kemi mundur të kuptojmë nuk kërkohen nëpër provime . Përqendrimi ynë më
tepër është i orientuar në emra , data , përkatësisht në pjesën numerike dhe atë teorike që është
nga më e kërkuara . Këtu në tekstet paraqiten së pari rryma letrare e përshkruar nga bartësit
respektivisht autorët me emra , pastaj vitet kur paraqitet , vendi ku paraqitet , zhvillimet politike ,
qëllimi i rrymës , autorët , biografitë e tyre të konkretizuara me vite , vende lindjeje , shkollime ,
pastaj veprat e tyre të paraqitura janë në formë listash , e pas kësaj veprat e tyre ku janë dhënë
informata konkrete pra personazhe , zhvillime ngjarjesh të përgjithësuara , arsyet etj . Pra nga
kjo ne skemi bërë gjë tjetër përpos që kemi vendosur të gjithë atë material në një skriptë si kjo ku
qasja në informacionin e dëshiruar është më konkrete dhe më e shpejtë . Lexuesit i drejtohemi
me një kërkesë faljeje mjaftë të sinqertë lidhur me gabimet e mundëshme drejtëshkrimore të bëra
brenda tesktit që për mungesë kohe nuk mundëm ti evitojmë dhe aq sa duhet . Nxënësit i
drejtohemi me urdhërin e përvojës që ta lexojë skriptën nja pesë a gjashtë herë , nga fillimi deri
në fund , dhe së bashku në kombinim me atë që ka mësuar më pare me shumë sukses do të
ballafaqojë sfidën e provimit të matures në pjesën e letërsisë së gjuhës shqipe . Teksti në fjalë
gjatë përpilimit është ndarë në grupe me nga dy ose një person që për hirë të mundit të dhënë do
i përmendim edhe emrat e atyre që e bënë këtë punë jo me pak vlerë : materialin e vitit të parë e
kanë përpunuar nxënësit Qamil Avdili dhe Herolind Osmani , materialin e vitit të dytë e ka
përpunuar nxënësi Liridon Sulejmani , materialin e vitit të tretë e ka përpunuar Dugagjin Latifi
me asistencë të Fatlume Avdiut kurse materialin e vitit të katërt e kanë përpunuar Fisnik Azemi
dhe Florent Azemi. Ju dëshirojmë lexim të vëmendshëm dhe suksese në provim.
2

3. MATERIALI MËSIMOR I VITIT TË PARË
LETËRSIA E VJETËR SHQIPTARE
Fillon në shek. XVI (Marin Barleti) deri më 1836 (Milosao, J. De Rada). Para kësaj faze kemi
fazën e dëshmive:
1. Dëshmia e Guilem Adeas (1332) , letra e Skenderbeut dërguar princit të Torontos (1460) dhe
M. Barleti Rrethimi I Shkodrës;
2. Dëshmia e Pal Engjëllit (1462), fjalorthi i Arnold Von Harfit (1497) dhe Perikopeja e ungjillit
( shek. XV-XVI).
Pal Engjëlli (1417-1470)
Ishte Nga Drishti, kryepeshkop i Durrësit, diplomat dhe këshilltar i Skenderbeut. Në kuvendin e
8 Nëntorit 1462 në kishën e Shën Trinisë së Matit shkroi veprën Rregullat, ku gjendet
Formula e Pagëzimit (afabet latin dhe Italian, dialekti gegërishte) , të cilën historiani Nikolla
Jorga (rumun) e zbuloi në bibliotekën Laurentiana (Firence).
Arnold Von Harfi
Ishte nga Kolni (Gjermani), kalorës që u ndal në Ulqin,Durrës dhe Sazan (ishte nisur për
Palestinë). Nga nevoja për komunikim në fjalorth (shqip- gjermanisht) shënoi: 26 fjalë, 8
shprehje dhe 12 numërorë , kishte perdorur alfabetin latin-gotik. Më 1860 e zbuloi Von Grote.
Anonimi i Perikopesë së ungjillit (përkthim i tekstit biblik)
Autori (sipas Kolë Ashtës është shqiptar, sepse bën më shumë gabime në gjuhën greke se shqipe
alfabet grek), përktheu një tekst të shkurtër biblik Ungjilli i Shën Mateut, kaptina XVI , 62-66.
E zbuloi Spiridon Lambrosi (bibliotekën e Milanos), 1906.
HUMANIZMI
Humanizmi u ngrit kundër shtypjes feudale për të ndërtuar një rend të ri shoqërorë- ekonomik,
kundër errësirës kishtare dhe pushtetit të kishës. Në këtë periudhë fillon edhe zëvendësimi i
prodhimeve zejtare në ato manifakturale dhe u krijua edhe shtresa e borgjezisë (manifakturistë,
bankierëve e financierëve .Ku në vend të dogmave fetare (nihilizmi, fanatizmi, asketizmi) lindi
vështrimi kritik duke u bazuar në arsyen e mendjes së njeriut. Humanistët luftonin për lirinë
personale e lirinë e fjalës. Ata shfytëzuan kulturën greko-romake dhe folklorin, përdorinin
gjuhën kombëtare e pjesërisht latine. Humanizmi lindi në Itali, pastaj në Spanjë, Francë, Angli,
Gjermani, Shqipëri etj.
Humanizmi në letërsinë shqiptare- dallojmë dy faza:
1. Atë brenda territorit shqiptar (deri më 1479)
2. Atë jashtë territorit (fillon prej 1479- gjatë tërë shek. XVI).
Faza e parë është pak e njohur, në të dytën kemi humanistë që shkruajtën për: luftërat e
Skenderbeut e të Shkodrës ( Marin Barleti, Marin Becikemi dhe Martin Segoni); gjeografinë e
Shqipërisë ( Martin Segoni); filozofi, poezi, astronomi (Gazulli, Tomeu dhe Maruli). Këta ishin
doktorë të shkencave e akademik, edhe profesorë në universitetet si të Padovës e të Breshias.
3

4. BIOGRAFIA E HUMANISTIT MARIN BARLETI
Lindi: (1460-1463), Shkodër ( sipas dok. në noterin e Padovës, dhe nga një testament I vitit
1501).
Shkollimi: mësimet e para nga ndonjë qendër humaniste, të mesmet në Venedik.
Aktivitetet: meshtar në Shkodër.
KRIJIMTARIA E HUMANISTIT MARIN BARLETI
Në veprën e tij ka letra që dergojnë kundërshtarët, dialogje të palëve luftuese, fjalime të gjata,
përskrime të natyrës dhe personazheve. Barleti ka shkruar vepra për Skënderbeun. Ato vepra
janë: “Rrethimi I Shkodrës” dhe “Historia e Skënderbeut”.
ANALIZA E VEPRËS HISTORIA E SKËNDERBEUT
Rëndësia: rol të madh edukativ në brezat e ardhshëm pse i ka edukuar në frymën patriotike , si ta
duan dhe mbrojnë atdheun. Kjo vepër ka vlerë edhe për idetë humaniste ku çmon mendjen dhe
gjykimin njerzor. E afirmon konceptin e lirisë politike të njëriut. Nga Barleti tradhëtarët quhen
“qytetar të fëlliqur” dhe bukëshkalë. Barleti njeh lufra të drejta, që janë mbrojtëse dhe padrejta
që janë okupuese. Ndahet në 13 libra ose kaptina.
Tema: jeta dhe luftrat e Skënderbeut.
Personazhet:
Skënderbeu- pamje ideale, intelektual, ka kultura të huaja,ushtarak dhe me portrete si etik,
psikologjik.
Ballaban Pasha - renegat shqiptar,
Ali Pasha, Mehmeti i II , sulltan Murati II, Mustafa Pasha- armiq.
Subjekti:Pjesën më të madhe ua kushton luftrave të Skënderbeut kundër Perandorisë Osmane që
fillojn pas kuvendit të Lezhës (mars 1444). Në qershor 1444 zhvilloi luftën e parë kundër Ali
Pashës ( në fushën e Torviollit, afër Dibrës), pastaj me Mustafa Pashën, më 1450 me sultan
Muratin e II, Krujë ( ky sultan vdes në Edrene, 1451), mundi edhe Mehmetin e II (birin e
Muratit II), në Krujë, pastaj pësoi edhe Ballaban Pasha (renegat shqiptar). Skënderbeu korri
suksese edhe në Itali, 1461, i ndihmoi Ferdinandit (djalit të mikut të tij Alfonsit V. Skënderbeu
vdes më 17 janar 1468. Kjo vepër ka vlerë edhe për idetë humaniste ku çmon mendjen dhe
gjykimin njerzor. E afirmon konceptin e lirisë politike të njëriut. Nga Barleti tradhëtarët quhen
“qytetar të fëlliqur” dhe bukëshkalë. Barleti njeh lufra të drejta, që janë mbrojtëse dhe padrejta
që janë okupuese
Vendi i ngjarjes: Krujë, Dibër dhe Itali.
4

5. BIOGRAFIA E HUMANISTIT GJON BUZUKU
Lindi : nuk dimë asgjë, për vendlindjen, sipas Norbert Jokli (austriak) dhe Marko La Piana
(arbëresh) thuhet se është nga pjesa verilindore; ndërsa sipas Justin Rrotës dhe Eqrem Qabej
është nga pjesa veriperëndimore.
Aktivitetet: meshtar i një kishe.
KRIJIMTARIA LETRARE
E shkroi vetëm veprën Meshari dhe nuk është një vepër origjinale por e përkthyer.
ANALIZA E VEPRËS MESHARI
Rëndësia : më i pari monument i literaturës shqiptare, pa këtë vepër nuk mund ta studionim
fonetikën, morfologjinë e dialektologjinë historike të gjuhës shqipe. Gjuha është gegërishte
arkaike. Alfabeti është latin por pesë shkrojnja janë të huazuara nga ai gllagolitik i sllavëve të
bosnjës.
Tema: vargje nga bibila.
Vecori: nga 220 faqe I kshin mbetur 188 kur e gjeti Gjon Kazasi( e quajti Meshari), pa kopertinë.
Për vendbotimin ka mendime të ndryshme si p.sh. Tivar, Shkodër, Obod dhe më I besueshëm
Venedik. Sipas E. Qabej është përkthyer nga: gjuha latine, italiane dhe sërbe.
Dallimi: tip i veprave fetare që përbëhet nga libri i orëve dhe nga i mesharit, ka edhe disa lloje
poezish si himne dhe psalme.
BIOGRAFIA E HUMANISTIT PJETËR BUDI
Lindi: 1556, Gur të Bardhë të Matit.
Shkollimi: rrethin familjar.
Aktivitetet: në moshë 21 punoi si meshtar në Kosovë e Maqedoni.
1599 vicar i përgjithshëm i kishave të Sërbisë (shërbeu 17 vjet).
1616 shkoi në Vatikan (pas Kuvendit të Prokuplës) për disa kërkesa, nuk pati sukses.
1618 në Romë, botoi 4 vepra.
1621 I shkruan një letër kardinal Gocadinit,organizimin e kryengritjeve.
1622 (Shqipëri ) ipeshkv i Sapës, mban mbledhje për ndalimin e veprimtarëve të huaj që ishin
antikombëtar.
Vdiq: dhjetor 1622 (aksidentalisht duke kapërcyer lumin Drin, ndërsa I. Zamputi thotë se ishte
komplot).
5

6. KRIJIMTARIA LETRARE
1. Doktrina e kërshtenë, Romë 1618;
2. Pasëqyra e t‟rrëfyemit, Romë 1621 (përkthim nga latinishtja)
3. Rituali roman, Romë 1621;
4. Kush thotë meshë këtë kafshë duhet me shërbyem, Romë 1621.
ANALIZA E VEPRAVE TË PJETËR BUDIT
Tipi i ligjeratës është Budi është prozator dhe poet. Proza është e përkthyer nga italishtja dhe
latinishja dhe origjinale. Budi ka shkruar 3 200 vargje. Poezitë janë me motive:
1. Biblike- dhiata e vjetër dhe e re (vëllavrasja- Kaini vret Abelin; motivin e vajeve- Shën Mëria
vajton Krishtin)
2. Personale- të poetikës letrare: aktit të frymëzimit, krijimit dhe zgjedhjes së motivit.
Budi përdor vargun tetërrokësh dhe alfabetin e Buzukut.
BIOGRAFIA E HUMANISTIT FRANK BARDHIT
Lindi:1606, Kallmet të Zadrimës,
Familja: e shquar e Bardhajve,
Shkollimi: mësimet e para në familje, 1628 në Loreto, 1633 në kolegjin e propagandës Fide të
Romës. 1635 kreu studimet.
Aktivitetet:
1636 ipeshkv në Sapë e Sardë,
1642 kërkoi të mbahet gjyq për vrasjen e Budit, u dëshpërua nga vendimi I gjyqit.
Është shkenctari i mirëfilltë i shek. VII.
Vdiq:1643.
KRIJIMTARIA LETRARE
1. Dictionarium latino-epiroticum (fjalor latinisht-shqip), Romë 1635;
2. Gjergj Kastrioti Venedik 1636
ANALIZA E Dictionarium latino-epiroticum
Në parathënie jep dy motive se pse e shkroi:
1. Kombëtar- ti ndihmoj gjuhës shqipe që kishte filluar të humbej,
2. Religjioz - ti ndihmoj priftërinjtë që përmes këtij fjalori të përkthejnë cdo libër që u bie
në dorë.
6

7. Është e tipit 2 gjuhësor por del edhe 4 gjuhësorë si latinisht, italisht, shqip, turqisht. Ai shënon
emrat në të pashquar, foljet në paskajore. Në pjesën e dytë ka pjesë gramatikore si: numërorët,
ndajfoljet, lidhëzat, pasthirrmat dhe pjesë nga folklori, 113 proverba dhe 2 biseda. Ka 2544 fjalë.
ANALIZA E VEPRËS Gjergj Kastrioti…
E shruar latinisht dhe flet për Skënderbeun në formë të një apologjie ku dëshmon origjinën e
Skënderbeut dhe mohon boshnjakun Tomko Marnaviqi. Ndahet në 2 pjesë:
1. Origjinën e familjes së Marnaviqëve,
2. Origjinën e familjes së Kastriotëve.
Në apologji shfrytëzon veprat e Barletit, Becikemit; të huajve si Sabelikos dhe Orbinit.
Përdor alfabetin e Buzukut dhe Budit
BIOGRAFIA E HUMANISTIT PJETËR BOGDANI
Lindi:1628, Gur të Bardhë të Hasit të Prizrenit
Familja: e përmendur që ka nxjerrë mjaft intelektual.
Shkollimi:mësimet e para në familje, i vazhdoi në Kolegjin Ilirik të Loretos, studimet i vazhdon
më 1654 në Kolegjin e Propagandës Fide të Romës ( me ndihmën e Andrea Bogdanit), 1656
diplomon për teologji dhe filozofi.
Aktivitetet:
Pas shkollimit të lartë punoi si peshkop në shkodër dhe administrator i Tivarit. U arrestua më
1671 por nga burgu e nxorrën Pepë dhe Nikollë Kastori ( veprimtari politike kundër perandorisë
osmane).
1677 emërohet ipeshkv në Shkup ( me kërkesë e Andrea B. dhe me urdhrin e Papës.
1682 strehohet në Dubrovnik, kthehet në Shkup më 1683.
1689 I bashkohet generalit austriak Pikolomilit me 6000 ushtarë.
Vdiq:1689, dhjetor, Prishtinë.
KRIJIMTARIA LETRARE E HUMANISTIT PJETËR BOGDANI
-Cuneus Prophetarus (ceta e profetëve), 1685, Padovë.
-Krijimi I Rrozullimit, poezi refleksive
-Jeta e dhjetë sibilave dhe kankat e tyne.
Përdori alfabetin e paraardhësve, është I pari që shënon shkronjën ë me symbol të vecantë. Në
poezi përdor vargun 11 rrokësh, strofa tetëvargjëshe, me rimën ab, ab, ab, cc.
ANALIZA E VEPRËS ÇETA E PROFETËVE
Fillon me një parathënie , Të primtë përpara letërarit. Në këtë parathënie shpreh brengën për
gjndjen politike-kulturore të popullit shqiptar I robëruar, flet për arsimin e lartë ku thotë se duhet
të hapen këtu shkolla të larta e mos të shkojnë përtej detit, flet edhe për pasurimin e gjuhës me
fjalë plaka dhe fjalë të reja dhe të mos huazoje nga popujt përreth.
Vazhdon me tekstin themelorqë ndahet në dy pjesë.
Në pjesën e parëflet për imanencën e Zotit që ai e quan Hyji, fuqinë e tij dhe se krijoi gjthëcka
madje edhe njeriun.
7

8. Në pjesën dytë flet për Jezu Krishtin, nënën e tij, për fëmijërin e tij, ndërtimin fizik dhe psikik,
edhe për vendimin që të martirizohet. Në vepër ka fragmente me temë kombëtare ku thotë se
Cesar Augustit që ka dashur ti ketë vetëm shqiptarë se janë trima e të fortë. Flet për Vuce Pashën
që humbi nga Kelmendasit. Përmend toponime si Prizrenin, Pashtrikun etj.
BIOGRAFIA E HUMANISTIT JUL VARIBOBA (arbëresh)
Lindi: 1724,Mbusat, rrethi i Kozencës
Shkollimi: në kolegjin arbëresh Shën Benedeto Uliano.
Aktivitetet:
1751- rektor I kolegjit Shën Benedeto Uliano ( u shkarkua sepse opinion arbëresh u ankua te
Papati).
Shkoi në Mbusat të punojë si prift. Mbante korin me vajzat e fshatit të cilat këndonin këngë për
Shën Mërin që i thurrte ai. U shkarkua për arsyen e nnjejtë “ sepse propagandonte katolicizmin e
arbëreshëve.
Vdiq:1788, Romë.
KRIJIMTARIA LETRARE
Shkroi veprën origjinale por me personazhe të huazuara nga bibla “Gjella e Shën Mërisë
Virgjër”.
ANALIZA E VEPRËS GJELLA E SHËN MËRISË VIRGJËR
Rëndësia: vepër origjinale, poetike.
Mënyra e botimit: 1762 në Romë.
Personazhet:
Shën Bambini (Krishti)
Shën Mëria- nëna e Krishtit.
Subjekti: është e ndarë në dy pjesë:
1. Flitet për Shën Mërinë, e cila dallon nga personazhi biblik, sepse Shën Mëria e Varibobës
është një nënë e vertetë, fshatare dhe grua e rëndomtë, ajo gëzohet kur njen se është
shtatëzënë, vepron sit ë gjitha nënëat, e lidhë, e zgjidhë, i jep sisë, e lëmon, e shtrëngon
në kraharor, e puthë, e mban në duar, edhe kur fillon të rritete ajo i këndon ninulla, e quan
pëllumb, brengoset për të dhe vajton kur martirizohet përderisa ajo Biblike është
indiferente, nuk i jep sosë, nuk kujdeset për të, nuk afrohet ta shikojë dhe nuk e pranon se
është fëmija i saj.
2. Flitet për dy modele të Krishtin: kur flet për fëmijërin e tij është real e natyror dhe
vazhdon deri kur martirizohet, ai luan me shokët si fëmijë i rëndomt, i do shokët dhe e
duan, i sjellin dhurata shokët dhe i ndihmon të ëmës në punët e shtëpisë; prej martirizimit
deri në vdekje tregohet sipas Biblës.
8

9. Vecori: vepra vuan nga proliksiteti, pjesët nuk janë të lishura mirë dhe ndihen zbrastira ndërmjet
tyre. Ka përdorur metaforën, krahasime, epitete. Përdor varg të larmishëm nga 5-14 rrokësh.
Gjuha është me bazë popullore por ka edhe shumë italinizma.
Vendi i ngjarjes: fshat.
ALAMIADA SHQIPTARE
Zhvillohet nga fillimi i shek. XVIII gjatë tërë shek. XIX. Më parë është quajtur letërsia me
alfabet arab dhe letërsia e bejtexhinjve. Letërsinë shqiptare e pasuroi me motiv të reja si:
poetikës letrare, nostalgji, patriotizëm , moral-estetik, social dhe fetar. Nezim Frakulla botoi
veprën e parë arstistike në letërsinë tonë Divanin (1730-1735). Përdorën gjuhën shqipe, paraqitën
forma letrare fetare si: ilahi, elife, mevlude; jofetare si: poemat, kasidet, gazelet, humored,
satirat, divanet. Përdorën ligjeratën poetike dhe zhvilluan lloje të ndryshme të vargjeve e të
strofave, veçmas distihët e katrenat.
BIOGRAFIA E ALAMIADISTIT HASAN ZYKO KAMBERIT
Lindi:1743, Starje të Kolonjës.
Shkollimi:medresen në lindje.
Aktivitetet: 1789 mercenari Ali Pashë Tepelenës në luftën e Smederevës.
Vdiq:mendohet për vitin 1810
KRIJIMTARIA LETRARE
Sipas temave ndahahet në temë : fetare dhe jofetare (laike).
Temë fetare:
1. “ilahi”, 1749
2. përmbledhje poezish “Mexhnua”, “ Mevludi” etj.
Temë jofetare:
Poezitë: Paraja, Bahti im, Trahani, Lufta Mbretërore (Seferi humajun), Gratë e va, Gjerdeku i
vashës, Munafiku, Ty bota ta kanë zili dhe Vasijetname.
ANALIZA E POEZISË PARAJA
Rëndësia: është me motiv social dhe më e rëndësishmja e kësaj periudhe.
Personazhet: personazhet jan të shtresave të ndryshme.
1. feudalët (mbreti,vezirët, pashallarët, tregtarët, zejtarët)
2. klerikët (i pari i fesë, myftiu, myderrisi, kyrët e vaizët)
3.të varfërit (servilët, mundqarët, sahanlëpirësit, pakurrizorët)
Subjekti: flitet për veprimet, sjelljet e njerëzve që të aarijnë deri te para. Ku dy shtresat e para
zhvillojnë luftë pa kompromis, ndërsa e treata veprojnë kundër ndërgjegjes, moralit, karakterit
për të fituar para.
Qëndrimi i autorit: Shkrimtari dy grupet e para i satirizon dhe ironon ndërsa për shtresëne tretë i
vjen keq për jetën e tyre.
ANALIZA E POEZISË BAHTI IM (FATI IM)
Subjekti: flitet për jetën e poetit dhe eksperiencën e njeriut në jetë. Shtron pyetje shoqërisë se
kush duhet ta bëjn të lumtur një njeri: ryshfeti, paskrupulliteti, hipokrizia etj; apo dituria,
9

10. intelegjenca, puna sakrifica. Të parat i kishte shtresa feudale dhe për këtë arsye atë qeveri e quan
zaife, hokabaza, pijanece, e të sëmurë.
ANALIZA E DISA TJERA POEZIVE
Trahani-shpreh keqardhjen për barinjtë e bujqit që hanë të njejtin ushqim , edhe atë 12 muaj në
vit, trahanin. Edhe në këtë poezi bën ironi e sarkazëm për të pasurit.
Lufta mbretërore: flet për mercenarizmin dhe luftat feudale i quan si mshtruese,cvlitëse,
rrënuese.Gratë e va dhe Gjerdeku i vashës: trajton temën e gruas së ve në shoqëri e cila bëhet
edhe burra për fëmijët e tyrë. Trajton fatin e vajzave që prindërit i fejojnë me kë të duan ata.
BIOGRAFIA E MUHAMED KYÇYKUT
Lindi:1782, Konispol, Gjirokastër .
Familja: mbeti herët pa baba u rrit nga ungji i tij.
Shkollimi: medresen në Konispol, në Kairo studioi.
Aktivitetet: hoxhë dhe muderriz në Konispol, merret me krijimtari përkthyese, përpilues tekstesh
dhe krijues origjinal.
Vdiq:1844, Konispol.
KRIJIMTARIA LETRARE E MUHAMED KYÇYKUT
Shkroi vepra me tematik fetare dhe jo fetare.
Fetare:
-Kaside byrda (përkthyer nga arabishtja)
-Mevlud (origjinale).
Jofetare:
Poezitë:
- Gurbetlinjtë
- Bekriu
- Zaptimi i Misolongut
Poema:
- Erveheja, 1818-1820
- Jusufi e Zylejhaja.
ANALIZA E VEPRËS ERVEHEJA
Në këtë vepër është e paraqitur jeta e një gruaje e quajtur Erveheja. Përvec bukurisë ka edhe
mencurinë. Gjthcka shkonte mir derisa burri i saj shkon në kurbet, kunati i saj dëshiron ta bëjë të
tijën por nuk mundështe sepse hasi në vigjilencën dhe moralin e Ervehesë. Erveheja është edhe
humaniste kur e shpëton nnga litari një të huaj duke i paguar 400 dukatë. Veprës ia humbin
vlerën artistike disa fenomene psh kur anija përmbyset dhe shpëton vetëm ajo, bëhet mjek i syve.
10

11. Letërsia Botërore
Apo ajo e pgjitshme, është degë e shkencës mb letërsinë. Përfsin veprat letrare të të gjitha
kohëvedhe të të gjithë popujve. Ka kritere teorike-letrare se cila vepër mund të integrohet në let.
Botërore. P.sh. vepra që shquhen me idetë, mendimet e porositë dhe veprat që kanë përsosmëri si
nga përmbajtja ashtu edhe nga forma.
Miti dhe Mitologjia
Mitet- janë tregime ose rrëfime për qeniet hyjnore si perënditë dhe gjysëmperënditë, për qeniet
njerëzore si heronjë dhe fenomene natyrore.
Mitologji- quajmë tërësinë e tregimeve dhe rrëfimeve për ngjarjet nga jeta e perëndive dhe e
hyjnive, e heronjëve dhe e fenomeneve natyrore.
Mitet ndahen në 3 cikle: teogonike, kozmogonike, heroike
Teogonike- flasin për historinë e perëndive.
Kozmogonike- flasin për zanafillën dhe krijimin e botës.
Heroike- flasin për heroizmat e trimave legjendarë, të njerëzve viganë ose të njerëzve
gjysëmperëndi. Të tillë janë: Gilgameshi,gjysëmperëndi, lufton kundër Humbabës, sjell paqe
dhe lumturi te njerëzit e një krahine.
Çdo popull ka mitet e tyre p.sh: të faraonëve, sumero-asiro-babilonase, kineze, indiane, greke,
romake, shqiptare etj.
Letërsia Mesopotamase
Mesopotamia shtet i lashtë në Lindjen e Mesme I krijuar që në mijëvieçarin e pestë p.e.r , la një
kulturë material dhe shpirtërore të pasur.
Kult. shpirtërore u zhvillua së pari në gjuhën sumere. Sumerët,popull indoevropian,nga India e
Irani. E ruajtën gjuhën e tyre në rrasa guri dhe në pllaka argjili e shkruar me shkronja të veçanta,
sot të zbuluar afër Bagdadit.
Gjuha dhe populli sumer u shuan në mijëvjeçarin e dytë p.e.r, kulturën dhe shkrimin e vazhduan
asiro-babilonasit, prandaj kjo let. ndryshe quhet let. sumere-asiro-babilonase. Kjo let. është me
përmbajtje religjioze dhe laike, ka qenë i zhvilluar edhe epi, më të njohura janë: Zbritja e Inanës
në botën nëntokësore, Epi për Lugalbandën, Rrëfimi për përmbytjen etj.
11

12. Epi i Gilgameshit
Së pari i krijuar në gjuhën sumere, aty nga shek. XXII deri në shek. XVIII p.e.r.
Tregimet për Gilgameshin, të njohura në gjithë Lindjen e Mesme, por nuk I dihet autori.
NDËRTIMI
I ndarë në 12 këngë, sipas temave e ndajmë në 2 pjesë
TEMA E PARË
Kjo pjesë shkon deri në këngën VIII, ka si temë luftën që bën njeriu kundër së keqës njerëzore
Subjekti: Gilgameshi personazh kryesor i epit, me prejardhje hyjnore (2/3) dhe njerzore (1/3).
Themelues i Urukut, dhe mbret i saj. Krijues i një mbretërie të pasur, ishte një sundimtar i
vrazhdë që nuk pyeste shumë për popullin, veçmas i mundonte të rinjt, nuk i linte të bashkohen.
Perënditë i pranuan ankesat e popullit, dërgojnë një krijesë hyjnore Enkidujin, i cili e humbi
betejën kundër Gilgameshit. Më vonë këta dy bëhen vëllezër dhe bashkëluftëtarë.
Këta dy luftuan kundër një të keqe, Humbabës, krijesë hyjnore që i tmerronte njerëzit e një
krahine. Këta dy korrën fitore në këtë betejë me ndihmën e hyjnive të Shamashit (zotit të
diellit), dhe të Ninibit (hyjit të luftës).Gilgameshi dhe Enkiduji luftuan për të mirën e
përgjithshme e jo personale.
TEMA E DYTË
Fillon nga kënga e IX e deri në fund, ka si temë fikën nga vdekja dhe nga bota e nëndheshme dhe
përpjekjen për të gjetur pavdekësinë. Konsiderohet si tema kryesore e epit të Gilgameshit.
Subjekti: Është si vazhdim i pjesës së parë, por me përmasa shqetësuese, vdekja e Enkidujit.
Vdekjen e Enkidujit Gilgameshi e përjetoi rëndë, dhe që në atë moment koncepti i epit merr një
kaje tjetër, jo të luftës dhe të guximit, por atë të nënshtrimit dhe të frikës nga vdekja. Me vdekjen
e Enkidujt Gilgameshi kuptoi domosdoshmërinë e vdekjes, se edhe ai një sit duhej të vdiste.
Gilgameshi mbante iluzione se Enkiduji do të zgjohet, e mbajti 6 ditë të pavarrosur,të 7 dha
urdhër për ta varrosur. Atij i mbeti vetëm një shpresë, gjyshi i tij Utnapishtimi, i cili e kishte
fituar pavdekësinë me barkën e tij që shpëtonte njerëz. Gilgameshi me shumë vështirësi arriti te
gjyshi i tij, ai ia tregon një bari në fund të detit, mirëpo ai bari nuk ishte bari për ta fituar
pavdekësinë por në të cilin ishte i vendosur rinia dhe fuqia,edhe këtë nuk arrin ta merr sepse para
tij e merr një gjarpër. Tani e kupton se edhe ai një dit duhet të vdesë dhe kthehet në Uruk, i
kërkon priftërinjëve të shkoj në botën e nëndheshme që ta takoj Enkidujin. Bisedon me hijen e
tij, dhe e kupton tmerrin që e pret.
Vepra e Gilgameshit mbetet një porosi e madhe për të gjithë njerëzit,se njeriu është i vdekshëm.
12

13. Homeri
BIOGRAFIA
Thuhet se ka jetuar ndërmjet shek XI p.e.r dhe shek. IX p.e.r por disa thojn prej shek IX deri VII
p.e.r.
Shkrimtar i parë i letërsisë arkaike, i vë themelet e let. Greke.
Shkenca që merret me Homerin dhe veprat e tij quhet Homerologji.
Dy poemat e tij heroike Iliada dhe Odiseja
NDËRTIMI (Iliada)
Zhvillohet lufta në 51 ditët e fundit
Lexuesi e di ngjarjen deri në ditën e 10
Ka 15.700 vargje e ndarë në 24 libra, në bazë të alfabetit grek.
POEMA ILIADA
Tema: Poem heroike, tregohet për trimat e mëdhenj të luftës së Trojës dhe për luftën në mes
grekëve dhe trojanëve.
Subjekti: Shkaktar i luftës, hipokrizia e mbreti të Trojës Parisit , i biri i mbretit Priam. Parisi si
mik i Menelaut (vëllau i Agamenonit), i rrëmbeu shumë pasuri dhe gruan Helenën, me këtë
gjest të bërë nga Parisi filloi lufta 10 vjeçare greko-trojane.
Kryepersonazh i Iliadës është Akili, biri i mbretit Pelejës dhe i biri i perëndeshës së detrave
Tetidës. Ngjarja e veprës fillon me hidhërimin e Akilit – Agamenonit, Agamenoni ia rrëmbeu
vajzën e Krisit dhe e bëri robresh. Agamenoni pranon ta lëshoj vajzën e Krisit si kompenzim
rrëmben robreshën e Akilit Briseidën. Agamenoni dëshiron të kthehet në Greqi por pengohet
nga Odise.
Përçarjet e grekëve i shfrytëzonin trojanët duke marrë iniciativ për të dalur jashtë kalasë.
Parisi në duel me Menelaun, fituesi e merr Helenën. Parisin e shpëton Afërdita. Hektori lufton
me Ajaksin, e shpëton Apoloni.
Lufta ndikon edhe tek perënditë të cilët ndahen në dy tabore, me grekët dhe kundër tyre, mirëpo
Zeusi ia ndalon perëndive të marrin pjesë në këtë luftë.
Hektori (sypatremburi,grauja e tij Andromaka), del në luftë me Petroklin( shuku i ngusht i
Akilit, i cili ia kishte dhënë veshjet e tij) mirëpo ky vritet nga Hektori. Akili i zemëruar del në
dyluftim me Hektroin i cili e mundi atë, me ndihmën e perëndeshës Athina, e cila kinse ishte me
Hektorin i ndihmoj Akilit.
Si hakmarrje Akili ia lidh kokën për qerre dhe e tërheqë rreth kalasë ku e shohin prindërit e
Hektorit.
Me këngën XXIII bëhet varrimi i Petroklit. Me këngën XXIV, Priamai babai i Hektori i bie në
gjunjë Akilit t‟ia marr kufomën të birit, Akili ia jep hhe i premton 12 ditë armëpushim Ngjarja
përfundon me varrimin madhështor të Hektorit.
13

14. POEMA ODISEA
Tema: Flitet për kthimin e burrit në shtëpi, në momentin kur gruaja e tij duhej të martohej me
një burrë tjetër, dhe burri i vërtet e ndërpret martesën.
Subjekti: Odiseu mbreti i Itakës bashk me një grup luftëtarësh marrin rrugën për tu kthyer në
Itakë. Gjatë rrugës së kthimit Odiseu haset në shumë pengesa të ngyrosura me mitologji, ku
ndikojnëe edhe perënditë.
Posejdoni, zoti i detit, ia çon anijen në ujdhesën e nimfës Kalipso,e cilado ta përvetësojë për
burrë në kohën kur Penelopës gruas së Odiseut, shumë mësitë e duan dorën e saj. Biri i Odiseut,
Telemaku i cili ka dalë ta kërkojë të atin, në rrugë takohet me heronjtë e trojës: Menelaun dhe
Helenën, por jo me Agamenonin sepse atë e kishte vrarë gruaja e tij.
Kalipsa me urdhërin e perëndive e lëshon Odiseun, Posejdoni përsëri ia shkatërron anijen.
Nausika i gjen në breg të detit dhe i çon në pallat ku aty takohet me Demodikun i cili këndon
këngë për luftën e Trojës. Grekët ndërtojnë një kalë të drunjt, në brendin e kalit fshehib qindra
luftëtarë dhe Odiseun, Trojanët e fusin kalin brenda kalasë. Natën dalin luftëtarët dhe e shktrojnë
trojen deri në themele.
Nëpërmjet 4 këngëve Odiseu tregon ngjarje dhe takime të çuditshme ku tregon kthimin nga
Troja.
Së pari arrin në ishullin e Lotofagëve, pastaj shkojnë te kiklopët ku Polifemit ia nxhjerin të
vetmin sy dhe e verbojnë. Depërton në botën e nëndheshme ku takohet me nënën, Agamenonin,
Akilin. Kalon nëpër ngushticën e Skilës dhe Kardibës ku i humb 6 shok dhe 6 tjerë të cilët i
kishin mbetur e vazhdon rrugën Kur arrin në Itakë ai vishet si lypës, takohet me Telemakun birin
e tij, ku aty mbyti të gjithë mësitët. Më në fund vendoset paqja dhe qetësia në Itakë me mbreti ne
dikurshëm Odiseun.
PERSONAZHET
Personazhe e Homerit paraqiten në situata të ndryshme, prandaj pasqyrojnë edhe një diapazon të
gjërë të realitetit.
Akili- hero i madh i epikës greke, ka një dihotomi të veçantë: di të dashurojë dhe të urrejë me të
njejtën fuqi, di të hakmerret dhe të ngushëllohet për të njejtët njerëz.
Hektori- gjithashtu hero i madh, në anën e Trojës, me karakter të fortë, nuk pranon të tërhiqet
nga fronti i luftës edhe pse e pa vetën në rrezik,sepse iu duk vdekja më e ëmbël dhe e ndreshme
në fushën e betejës, paraqitet pak më i kompletuar, është burrë e prind i kujdesshëm.
Agamenoni- ka pozitë të lartë në kierarkinë ushtarake sepse i takonte klasës aristokrate.
Andromaka- gruaja e Hektorit,e kujdesshme që krijon familje të lumtur, e do burrin dhe e
parandjenë tragjikën që do ti ndodhë në të ardhmën.
Odiseu- si personazh e cilëson maturia dhe mprehtësia në veprime, përfaqëson njeriun e kohës,
atë të tregtarit dhe të lundërtarit. Ai ka dashurinë ndaj atdheut dhe asnjëherë nuk e harroi Itakën
dhe gruan.
Penelopa- është gruaja ideale në kohën e Homerit të cilën e cilëson bukuria deh mençuria.
Mungesa e burrit e afirmoi edhe më tepër si shtëpiake e mirë, penelopa mbeti simbol i gruas së
bukur.
14

15. SAFO
Në letësrsinë greke paraqitet një formë e re letrare, ku paraqiten lirika dhe dramaturgjia, në
tematikën përmbajtësore pasqyrohet më tepër realiteti.
BIOGRAFIA
Gruaja e parë poete e lindur në Lesbos, jetoi në shek. VI p.e.r,
Bijë e një aristokrati, u martua me një aristokrat, kishte një vajzë.
Largohet nga Lesbosi për në Sicili, kishte formuar shoqatën e femrave, të cilën e quantë, shtëpia
e shërbtorëve të muzave.
Poezitë e Safos janë të lidhura me dashurinë e një femre ndaj në mashkulli, Safo ishte për një
bukuri të jashtme por edhe të brendshme, e cila thotë: ,,I bukur është ai i cili është i madh në
shpirt‟‟. Safo paraqitet në një vazo greke me shirit në dorë, kah ajo fluturon Erosi me një
mbishkrim ,, i pafat‟‟. Kjo simbolik ka edhe mitin për Safon se ajo ka përjetuar një dashuri të
pafat me Faonin, të cilin e krijoi Afërdita. Safo nga dëshprimi që nuk arriti t‟ia rrëmbej zemrën,
ajo u hodh nga shkëmbinjtë në valët e detit, ngjarja mbaroi tagjikisht.Safo njihet si poete e
epitalmeve. Janë të ruajtura 2 këngë të tilla Kori I dhe Kori II
KORI I
Trajtonë pozitën shumë deprimues dhe degraduese, të një vajze të pamartuar, të virgjëreshës, të
cilën e krahason me një lule shumë të bukur, mirëpo kjo vajzë nuk është si të tjerat, kjo vajzë
karakterizohet me virgjinitet të humbur nga bariu, ku nga një vajzë e tillë ikin meshkujt. Poetja
kërkon shpëtim për një virgjëreshë të tillë, kërkon shpëtim nga Hymena , perëndesha e
bashkëshortësisë dhe e dasmës për t‟i ndihmuar vajzës.
KORI II
Me motiv autonimik, lumturinë e femrës që vë kurorë në rini. Këtë e krahason me një element
produktiv që me frytet e saja i gëzohen të tjerët (hardhinë). Për poetën martesa ngjall 2 ndjenja:
dashurinë e burrit dhe kënaqësinë e prindërve.Edhe në këtë poezi poetja e fton Hymenën që të
vazhdojë me kurorëzimet e të rinjëve.
EPITALAMI I AFËRDITËS
Dallohen 3 komponenta që shprehin vuajtjet e femrës: vokacioni, epiteti, thirrja
Me vokacionin o frontstolisura, o hyjneshë e madhe, o e lumtur e madhëron Afërditën
(hyjneshën e dashurisë).Me epitet si : Afërdita e amshuar, hyjneshë e madhe, fytyrë hyjnore, me
të cilat e ngre më lart personalitetin e saj. Me thirrjet : këtu eja
Zhvillohet dialogu në mes Afërditës dhe poetës. Pjesa e dialogut të Safos flet përdashuri të
plagosur, ku dashnori i ka ikur dhe nuk i kthehet, të cilën e lëndon moralisht.
EPITALAMI PASION DASHURIE
Flet për cfilitjet e femrës që nuk gjen dashuri, për vuajtjet që janë fizike e psikike që shoqërohen
deri në vdekjeSafo është autore e një strofe të veçantë Safike, Përbëhet: 1katren, 3 vargjet e para
i ka në vargun 11 rokësh, vargun e 4 në 5rrokësh.
15

16. Eskili
Fazën e let. Greke atë klasike e karakterizojnë dy nënfaza: zhvillimi i poezisë lirike shek. VII-VI
p.e.r Zhvillimi i tagjedisëdhe komedisë dhek. V-Ivp.e.r
Lindja e tragjeisë e të komesië e kushtëzojnë 2 momente: festat e Dionizit (perëndisë së verës),
lulëzimi i shoqërisë demokratike greke. Festat e Dionizitmbaheshin në pranverë dhe vjeshtë.
Korifeu- kishte rolin e tregimtarit të ngjarjes, ndërsa kori këndontë këngë lirike.
Lulëzimi i demokracisë luajti rolë në zhvillimin e tragjedisë dhe komedisë, u krijuan kushte për
krijimi ne teatrit grek: skena orkestra dhe publiku.
BIOGRAFIA
Krijoi tragjeditë e para, njihet ,,baba i tragjedisë”, për nga vlerat ,,gjeni i tragjedisë”.
Ka lndur në Leuzinë afër Athinës, 525 p.e.r me prejardhje aristokrate, por mbështeti
demokracinë.
Tragjeditë e para, në moshën 40 vjeçare, tragjedia e parë Persët.
Eskili thoshte se demokracia është më e pranueshme se monarkia, lindin mospajtime mes Eskilit
dhe Athinës, ku më 458 u luajt në athinë trilogjia ,, Orestina”, ku u ngritën akuza të rëndadhe u
detyrua të largohet nga Athina, shkon në Sicili, vdes në vitin 456 p.e.r
Për vdekjen e tij ekziston një legjend. Një ditë duke ndenjurnë fushë, kalon një shqiponjë ku
mendon se koka e tij tullace është shkëmb, e lëshon breshkën dhe bie në kokën e Eskilit, dhe
kështu vdes Eskili.
KRIJIMTARIJA LETRARE
Nga 90 sipas disave apo 70sipas disave, vetëm 7tragjedi janë të ruajtura, mirëpo nga 72 tragjedi
ka fragmente dhe dihen titujt
Ndahet në 3 faza:
faza e hershme (Lutëset, Persët
faza e mesme (Të shtatët kundër Tebes, Prometeu i mbërtyer)
faza e fundit (Orestina)
PERSËT
Tema: Lufta e Persëve kundër Grekëve
Subjekti: Është trilogji, i largohet legjendave, i zavendëson me ngjarje bashkëkohore, ku merr
pjesë edhe vet. Kjo luft zhvillohet në krye me Kserksin, biri i Darit, ngjarja zhvillohet në
oborrin e Persëve. Tragjedia fillon me kori ne pleqëve persianë, që e lëvdojnë mbreitn dhe
ushtrinë persiane.
Nëna e Kserksit sheh ëndrra të tmerrshme, Dari flet për humbje të mdha, që vjen si rezultat i
krenarisë së tepruar të Kserksit. Ngjarja religjioze dhe porosia morale e përcjellin fati ne ngjarjes.
Ngjarja nuk zhvillohet para spektatorëve por përmes lajmëtarit i cili e kumton humbjen ose
fitoren.
TË SHTATAT KUNDËR TEBES
Këtu personazhi kryesor merr një rol dominues, roli i korit zvogëlohet duke ia zënë vendin
prologu,
Në tragjedinë Orestia fut edhe personin e tret
16

17. PROMETEU I MBËRTHYER
Tema: Flet për kundërshtimin e Zeusit nga Prometeu, që të mos zhduk racën njerëzore.
Subjekti- Prometeu është një nga titanët e mëdhenj që ia mbajti anën Zeusit deri në momentin
kur Zeusi dëshiroj të sjellë në racë tjetër tënjerëzve dhe në atë moment e kundërshtoi Zeusin.
Zeusi e angazhoi Hefesin, të birin, perëndinë e zjarrit. Zeusi i dhuroi 2 veçori alegorike:
Pushtetin dhe Forcën. Prometeu lidhet për shkëmbi, rri si rojtar i vetmuar dhe në një pozitë
shumë të keqe.
Prometeu i dhuroi njerëzimit zjarrin, i bëri njerëzit që të njohin ciklet natyrore, i bëri njerëzit që
të shohin edhe psekishin sy, të dëgjojnë, zbuloi numratme të cilat i dha mundësi të zhvillohet
shkenca, zbuti kafshët etj, të gjitha këto përkundër dëshirës së Zeusit.
Zeusi me gjithë forca e tij ngriti një stuhi, e cila stuhi e rrëzoi shkëmbin ku ishte lidhur prometeu
dhe ra në det.
Zeusi u tregua i vrazhd edhe ndaj gruas së tij-Herës
Fig. Prometeu ka simbolik njeriun që lufton kundër tiranisë për t‟i dhënë njerëzimit vlerat më të
nevojshme në jetë.
ARISTOFANI
Në këtë kohë lind edhe komedia, fjala komedi nga gre. Komodia, do të thotë këngë e komosëve
(grumbullimi i njerëzve të papunë). Edhe komedia lindi në Athinë në kohën e festave të
Dioniseve. Aristoteli thotë se : tragjedia lindi nga këngët ditirambike, ndërsa komedia nga
këngët follike.
BIOGRAFIA
Lindi në Athinë në vitin 445p.e.r në një familje treftare
Të gjitha temat e komedive janë të lidhura me ngjarjet politike, shoqërore e kulturore.
Vdiq në vitin 388 p.e.r në moshë të re
La një numër të madh komedish, prej 44-50, sot njohim 11 prej tyre.
KOMEDIA KALORËSIT
Me temë plolitike, flet kundër liderit të partisë demokratike radikale- Kleonit.
KOMEDIA ZOGJTË
Tema: Përmes fantazisë të krijoi një jetë të lumtur e të pasur, për një pavarësi të njeriut nga
plotëfuqia.
Subjekti: Dy pleq nga Athina largohen atdheu të pakënaqur, shojnë në një vend imagjinar në
Pupëz, me veti kishin marr pulatë egra dhe sorra. Njërit i bie ndërmend ta krijoi polisin e
zogjëve ku njerëzit dhe perënditë do ti sundonin zogjtë. Zogjtë të shqetësuar vijnë me
maska,sepse në vendin e tyre kishin ardhur armiqt e tyre-njerëzit. Pas fjalimit të mbajtur nga
17

18. njëri prej pleqve arrijnë marrveshje me zogjtë ta formojnë qytetin mes qiellit dhe tokës, emrin
Terqyqari (Nefalokokijati). Në këtë qytet do të pranohen njerëz të shquar, por edhe poetin e
varfur, Herakliti, Posejdoni, Tribali. Komedia përfundon kur Zeusi e marton të bijen me njërin
prej qytetarëve.
KOMEDIA BRETKOSAT
Paraqitet në kohën e shkatërrimit të shtetit detar Athinës pas luftës së Peloponezit.
Tema: Problemin e kritikës letrare, mes Eskilit dhe Euripidit në prezenc të Dionisit.
Subjekti: Secili i bën shkut vërejtje estetike-letrare, ku secili mbrohet me kundërargumente.
Euripidi e kritikon Eskilin mbi psikologjinë e personazheve, ku pozixioni i tyre gjithmonë është i
mbuluar, me fytyra të mbuluara, të heshtur, Eskili i përgjigjet se në tragjedinë e Euripidit dalin
persona të këputur, me rrecka, gojëprishur e çalamnë.
Euripidi thotë se Eskili i lë pa subjekt si në tragjedinë Orestia, Eskili hedhë poshtë këtë vlerësim
duke cituar 3 vargjet e para. Euripidi konstaton se në ato 3 vargje ka më shumë se 20 gabime.
Në fund sipas vlerësimit të Dionizit, në rolin e gjykatësit, dueli përfundon me fitore të Eskilit.
Aristofani në komeditë e tij shprehu një satirë të fuqishme, të guximshme dhe realepër gjendjen
politike-shoqërore në Athinë.
LETËRSIA ROMAKE
Zhvillohet pas gjysmës së dytë të shek. III p.e.r , në kohën kurletërsia klasike greke ishte në
përfundim e sipër, konsiderohet si vazhdim i let. greke. Let. romake zhvillohet në rrethana
politike e shoqërore njejt si ajo greke, vetëm se në një periudhë më të vonë kohore. Shoqëria
romake ka kaluar nga ajo fisnore, në atë klasore, në atë skllavopronare, me polisin ku
mbizotëronin antagonizmat.
Letërsia romake, zhvillohet nëpër dia periudha, e cila ndahet në dy epoka kryesore: në epokën e
let. republikane që arrin derin në vitin 30 p.e.r , epokën e let. mbretërore që fillon nga vitet 30
p.e.r vazhdon deri më 476 p.e.r
Secilën epokë e ndajmë në disa periudha. Epokën e parë e ndajmë në 3 periudha
a) Periudha e parë letrare, fillon në mesin e shek. III, në kohën e helenizmit të let.
romake, kur polisi shllavopronar e zgjeroi pushtetin në tërë italinë, zhvillohen himnet e
kultit, këngët e vajeve, këngët triumfale, fjalët e urta etj.
b) Periudha e shekullit të parë të let. romake, zhvillohet deri në mesin e shek. II, Koha
kur formohet polisi antik. Në këtë periudhë krijues e kemi Plautin me 20 komedi,
Eniusin nga Kalabria italo-grek, konsiderohet si Homeri romak, i përpunoi tragjeditë dhe
komeditë greke: Terenci nga Kartagjena, shkroi 6 komedi dhe Katoni,llogaritet si
histogra e orator.
c) Periudha e shek. të fundit të republikës, zhvillohet nga gjysma e dytë e shek. II deri në
vitet 30 p.e.r . Në këtë kohë kemi luftra të ashpra sociale, kryengritja e robërve si ajo e
Spartakut, këtu kemi edhe diktaturën e Cezarit. Në këtë periudh zhvillohet filozofia dhe
18

19. retorika, paraqitet publicistika, këtu dallojmë: Ciceronin me veprat e tij : Mbi oratorinë,
Bruti dhe oratorët e lavdishëm, Letra miqve, Atika etj. , Katuli- poet i shquar i
epigrameve, elegjive retorike et.
Epokën e dytë e ndajmë në:
a) Periudhën e kalimit nga republika në mbretëri, prej viteve 30 p.e.r deri në vitin 14 e.r,
koha kur sundon Augusti, Më të njohur të kësaj periudhe janë: Virgjili, Horaci- satiristi
më i madh i kësaj periudhe, Ovidi-poeti elegjiak, Tibuli-poet i dashurisë, Tit Livi orator e
moralist.
b) Periudha e letërsisë bretërore e Romës, zhvillohet nga shek. I deri në shek II, u quajt
edhe si periudha e bronztë e let. romake, Më të njohur janë: Petronie-prozator; Fedrie-
fabulist, Kuintiliani-retorist, Marciali-me epigramet, Plini i Ri-orator produktiv, Juvenali-
satirist, Taciti etnografë dhe teorik i oratorisë.
c) Letërsia e vonë romake, Nga shek. II e deri në shek V, kur shkatërrohet perandoria
romake. Krijuesit më të njohur të kësaj periudhe janë: Frontoni, Aula Geli, Apuli etj. G
Gjat shek. V let. romake kalon në letërsi romake mesjetare.
PUBLIE VIRGJIL MARONI
BIOGRAFIA
Lindi në vitin 70 p.e.r në Mantue- Italia Veriore.
Nga një familje e qytetarëve të lirë, Babai me zejatri
U shkollua në Kremona dhe Milano. Në Romë dhe Napoli studioi retorikën dhe shkencat.
Punoi si avokat, por për shkaqe objektive e la , dhe filloi të merret me poezi.
Si poet ishte nën ndikimin e lirikës satirike dhe epikuerane (i la më së shumti përshtypje).
Ishte nën ndikimin e Teokritit.
Vdiq në vitin 90 p.e.r
VEPRAT
Bukoliket
Gjeorgjike ( Bujqësia)
Eneida
BUKOLIKET
Vepra e parë e tij 42-41 p.e.r
Në këtë vepër zhvillohen gara të këndimit se kush thotë poezi më ë gjata, apo më të shkurtra,
këndoheshin këngë për dashurinë.
Virgjili pati sukses me këtë vepër dhe u pranua në rrethin e Augustit.
GJEORGJIKE (Bujqësia)
Në këtë vepër punoi 7 vjet
19

20. Tregohet veprimtaria e tërësishme e fshatit. Vepra ndahet në 4 pjesë: bujqësia, pemtaria me
vreshtarinë, blegtoria dhe bletoria.
Në poemë dy fenomene lëvizin ritmikisht: drita dhe hija.
ENEIDA
Veprat e Homerit i kishte si shembull dhe dëshiroi ta përpiloi një epope për heronjt romak duke u
mbështetur në mitologji.
Poema Eneida ka 12libra e ndanë në 2 pjesë:
Në pjesën e parë flet për udhëtimet e Eneutnga Troja nëpër Kartagjen, Butrint, Sicili e Romë, i
përgjigjet pjesës së dytë të Homerit-Odisea
Në pjesën e dytë flet: kur ngjarja vendoset në Lacio, kur Eneu lufton kundër Mezencit, dyluftimi
i Euralit dhe Turnit, zemërimi i Nisit për vrasjen e shokut të tij Euralit, i përgjigjet veprës së dytë
të Homerit- Iliadës.
Eneu me flotën e tij duke iu afrua Italisë nga Troja, Junina ia shkatërron flotën me stuhin e
dërguar, të cilët kishin arritur afër Kartagjenës. Këtë qytet e krijoi Didona, grua mjaft energjike,
të cilës ia kishin vrarë burrin.
Eneu fillon t‟ia trego ngjarjen Didonës, të cilës i vjen shumë keq për vuajtjet e Eneut dhe i lind
një simpari, dhe nuk dëshiron të largoet nga Kartagjena. Kur Eneu largohet nga Kartagjena,
Didona bën vetvrasje, bie nga shkëmbi.
Rrugës për Sicili, eneu Ndalet në Butrint takohet me Andromakën, gruan e Hektori. Eneu zbretë
edhe në Kumë, Sicili, ku janë profecitë e Apolonit dhe të Sibilave,depërton në botën e
nëndheshme, takohet me të atin Ankizi, e takon Didonën, ajo si flet.
Nga Kumi shkon në Lacio ku fillojnë luftimet, Eneu e merr rolin e Akilit, lufton kundër
Mezencit. Zhvillohet luftë në mes italikëve dhe trojanëve.
Junina kërkon që trojanët të përzihen me latinët, dhe këto dy fise ta pranojnë traditën dhe gjuhen
italiane. Eneu bën dyluftim me Turin, i cili vritet, ashtu si Hektori nga Akili.
Epopeja heroike Eneida idealizon periudhën antike romako- talike, në prani të elementeve
mitologjike
20

21. MATERIALI MËSIMOR I VITIT TË DYTË
PANORAMË E RILINDJES(ROMANTIZMIT) KOMBËTARE SHQIPTARË
Për këtë formacion teorik-letrar të shek XIX kemi dy shprehje terminologjike i pari ,,Letërsia e
Rilindjes Kombëtare‟‟(i përdorur më herët nga rilindësit shqiptar) dhe i dyti ,,Letërsia e
Romantizmit Kombëtar‟‟(i përdorur botërisht).Kjo rrymë zhvillohet në rrethana të shek.XIX kur
populli gjendej nën sundimi e Perandorisë Osmane , si pasoj nuk zhvillohej
ekonomia,kultura,arsimi si te popujt tjerë që gëzonin lirinë politike.Perandoria Osmane në fillim
të shek XIX në saje të lëvizjes si faktor rrëmues i brendshëm dhe në saje të zhvillimit të
ekonomisë monetare ajo tanimë fillon të quhet si ,,I sëmuri i Bosforit‟‟ngase dobësohet
shumë.Nga ky dobësim në territoret shqiptare u formuan dy pashallëqe , ajo e Bushatasve të
Shkodrës dhe ajo e Ali Pashë Tepelenës në Janinë.Këtu përkundër që u fuqizuan , e Ali Pashë
Tepelenës u shkatërrua më 1821 kurse e Bushatasve më 1831.Themelet e portës së lartë u
lëkundën edhe nga reformat e Tanzimatit më 1839 , shfaqen kryengritje shqiptare kundër
reformave që provokuan krijimin e Lidhjes së Prizrenit(qershor 1878).Kongresi i Berlinit nuk i
merr parasysh kërkesat e shqiptarëve,përkundër kësaj i shkëputen territore trungut shqiptar dhe i
dhurohen Malit të Zi , Sërbisë , Bullgarisë dhe Greqisë.Lidhja e Prizrenit formon formacione
ushtarake për mbrojtje territoresh.Ajo ekzistoi 3 vjet.U shkatërrua nga Fuqitë e mëdha ,
Perandoria Osmane , vetëdija e ulët kombëtare.Lidhja e Prizrenit u kushtoi rëndësi hapjes së
shkollave,përpilimi i platformës së qartë.Veprat që shërbyen për ngritjen e ndërgjegjes
kombëtare ishin : ,,Letërqarkorja‟‟ e Naum Veqilharxhit , shkruar 1846, shtron konceptin e
lëvrimit të gjuhës.,,Përmbledhje këngësh popullore dhe rapsodish shqiptare‟‟ e Zef Jubanit ,doli
si vepër e parë e folklorit shqiptar që dëshmon për rezistencën e popullit shqiptar kundër turqive
me këngë.
,,Bleta shqiptare‟‟(1878) e Thimi Mitkos , shpreh shpirtin e pasur krijues të popullit shqiptar.Kjo
vepër ishte thikë kundër propagandës greke se populli shqiptar nuk ka histori, nuk ka kulturë,nuk
ka gjuhë e as shpirt krijues aq të pasur për të shprehur një botë të tërë shpirtërore si edhe popukt
tjerë.,,E vërteta për Shqipërinë dhe shqipëtarët‟‟(1879) e Pashko Vasës , i kushtohet opinionit të
huaj sidomos atij diplomatik, për ti treguar të vërtetën për Shqipërinë.,,Shqipëria çka qenë çështë
dhe çdo të bëhet‟‟-traktat largpamës , për mjerimin politik,ekonomik,kulturor,arsimor e shoqëror
të Shqipërisë së shek XIX.Në pjesën e tretë tregon rrugët që janë përmes iluminizmit
kombëtar,poashtu ai zhdaravit idetë dhe mendimet e disave të cilët nuk mund ta paramendonin
shqipërinë të ndarë nga Turqia.Kjo letërsi fillon me poemën ,,Këngët e Milosaos‟‟(1836) e
Jeronim De Radës e cila me prosedenë , gjuhën dhe koncepcionet mbi historinë e nis këtë
formacion dhe mbaron me Baba Tomorri të Andon Zako Çajupit e cila ka temë sociale të shtruar
në poezitë e 14 vjeç dhëndërr dhe i ndërpret temat romantike dhe fillon me realizmin.Kjo letërsi
zhvillohet mes viteve 1836-1902 ndahet në atë prej fillimit deri te Lidhja e Prizrenit (1878) dhe
atë prej Lidhjes së Prizrenit e deri më 1902.Në etapën e parë kemi gazetën e parë Arbëreshi i
Italisë , poemën Këngët e Milosaos,në etapën e dytë kemi më shumë shkrimtarë dhe
vepra.Romantizmi shqiptar vazhdon gjatë deri në fund të shek XIX kurse ai botëror deri në
gjysmën e dytë të shek XIX.Si veçori të romantizmit janë : karakteri patriotic,popullor,politik
dhe kombëtar,gërsheton iluminizmin që ka qenë i nevojshëm për të gjithë,heronjtë romantikë
europianë largohen nga rrethi shoqëror në shenjë revolte kurse ata shqiptar i kthehen të kaluarës
21

22. së lavdishme,i kundërvihen realitetit,robërisë me tendencë që ta ndryshojnë.Tematika : bën
evokimin e të kaluarës së shkëlqyeshme historike të shek XV , ngjall krenarinë për kontributin që
i ka dhënë populli shqiptar vendeve të Europës,rrah tema filozofike,shoqërore,erotike ,
peizazhiste,fetare .Karakteristikë tjetër është mbledhja e këngëve popullore marrin tema syzhe
,përmbajtje, figuracion dhe metrikë nga folklori.Më tepër spceifizohet poezia lirike,për
formacionin stilistik të realizmit që në letërsinë e realizmit europian u shpreh më tepër me
prozë.Kemi përdorim të alfabeteve si ,,I stambollit i shoqërisë ,,Bashkimi‟‟ , I shoqërisë
,,Agimi‟‟ por ky prb u zgjidh në Manastir më 1908.Shkolla shqipe kish pasur edhe më parë si në
Kurbin(1632),në Pdhanë(1638),në Blinisht(1639),Naimi dhe Samiu mundësuan që të nxirret leje
dhe më 7 mars 1887 në Korçë të hapet shkolla e parë shqipe,pastaj në Kolonjë ,
Pogradec,Prizëren etj që më 1909 të hapet edhe normalja e Elbasanit.Mësues të parë ishin
Pandeli Sotiri,Papa K.Negovani,Gj.Qiriazi,S.Qiriazi-Dako,M.Logoreci.Për përpilimin e teksteve
u formuan Shoqëria e Stambollit(1879) nga Sami Frashëri , P.Vasa , J.Vreto,I.Qemaili etj.Formoi
variantin e abetares së dhënë nga Sami Frashëri me emrin Alfabetare.Më 1881 Jani Vretua
fromoi degët e kësaj lidhje në Bukuresht,në Egjipt dhe në Sofje.Më 1886 dega e Bukureshtit e
themeloi shtypshkronjën e parë në gjuhën shqipe,ku po atë vit në atë shtypshkronjë u botuan 10
vepra.Më 1848 J.D.Rada me titull Arbëresh i Italisë , në etapën e dytë më 1879 doli në Athinë
gazeta ,,Zëri i Shqipërisë‟‟ i Anastas Kulluriotit,më 1888 ,më 1883 J.de Rada në Kozencë nxorri
revistën ,,Flamuri i Arbërit‟‟ , më 1884 në Stamboll doli revista Drita-Dituria,më1888 në
Bukuresht nga N.Naço revista Shqiptari,më 1897 F.Konica nxorri revistën Albania,më 1897
A.Lorekio në Itali nxorri revistën ,,Kombi shqiptar‟‟.Poashtu shumë revista u hapën në fillim të
shek XX.
BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) JERONIM DE RADA
Lindi:më 1814 në fshatin Maki,Kozencë
Shkollimi:mësimet e para i mori në Kolegjin e Shën Adrianos,në kolegj u njoh me idetë
përparimtare të Revolucionit Borgjez të Francës të vitit 1789,kolgjin e kreu më 1883,pushoi një
vit ngase ishte shëndetligj,filloi të mbledhë këngë popullore,më1834 , u regjistrua në fakultetin
juridik në Napoli
Aktivitetet: Qyteti i la përshtypje,u njoh me lëvizjen politike të rinisë së Napolit.Lexoi
shkrimtarë antik , romantikë europian dhe italian.Më 1836 erdhi në pushime në vendlindje me
veprën e parë të botuar Këngë e Milosaos.Ishte aktiv në lëvizjen për të përmbysur dinastinë e
burbonëve,lëvizja nuk pati sukses,u dënua me gjashtë muaj burg,pasi u lirua ishte shum i
varfër,punoi si mësues privat në një shtëpi aristokrte të Napolit.
Vdiq:1903 në vetmi të plotë dhe me brengën e madhe për fatin e mëtejmë të arbëreshëve.
KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) J.DE.RADA
1.VEPRA POETIKE
1.Poema liriko-epike Këngë e Milosaos ,1836,Napoli
2.Poema epiko-lirike Serafina Topia , 1839,Napoli , e ripunoi dhe boti me titull të ndryshuar :
,,Një pasqyrë e jetës njerëzore‟‟Coroliano Calabro 1843.
3.Poema epike Skanderbeku i pafan , 1872
2.VEPRA DRAMATIKE
1.Numidët ,tragjedi 1846
22

23. 2.Sofonizma,tragjedi 1891
3.VEPRA SHKENCORE
1.Parimet e estetikës,1861
2.Rapsodi e një poemi arbëresh ,1866
3.Shkronjat dhe gramatika e gjuhës shqipe , 1894
4.Autobiologjia , 1898-1899
5.Testamenti politik , 1902.
ANALIZA E POEMËS EPIKO-LIRIKE SERAFINA TOPIA
Botuar më 1839 si Këngë e Serafina Topisë dhe më 1897 si Një pasqyrë e jetës njerëzore.Tema
është romantike , gërshetohet dashuria ndaj të zgjedhuri-zgjedhurës me dashurinë ndaj atdheut ,
këtu ngadhënjen dashuria ndaj atdheut , sakrifikohet dashuria nda femrës apo mashkullit , për hir
të dashurisë ndaj atdheut.Serafina , bja e Ndre Topisë dhe mbesa e Gjergj Arianit Topisë ,
sakrifikon dashurinë që ka ndaj Bozdarit , nipit të Skenderbeut dhe martohet me Nikollë
Dukagjinin , duke e respektuar fjalën e prindërve se kjo martesë do të ndihmonte në bashkimin e
forcave kombëtare kundër armikut.Elementet lirike të poemës janë : lindja e dashurisë mes dy të
rinjëve , Serafinës dhe Bozdarit,ëndrrat vajzërore,frika se mos del diçka që do ta pengojë e ta
prishë këtë dashuri e cila konfrontohet në rastin kur marrin vesh prindërit e Serafinës tek e cila
dominon arsyeja mbi ndjenjën apo më mirë thënë detyra ndaj atdheut kundër pasionit të
dashurisë , kur prindërit e Serafinës me pëlqimin e së bijës së vet , vendosin ta fejojnë me
Nikollë Dukagjinin , fisnik i Veriut që do të ndikonte në bashkimin e Veriut të tyre me Jugun e
Topiajve për të luftuar armikun e përbashkët , turkun , Bozdari , dashnori i parë i Serafinës , pasi
e vret një turk , largohet nga atdheu , më vonë kthehet , merr vesh për gjënë që i ka ndodhur merr
vesh për tolerancën e Serafinës .Bozdari zemërohet ashu si Akili i Iliadës së Homerit , aq sa nuk
intervenon kur po e digjnin të gjallë Evodën me djalin e saj turqit.Në dasmën e Skëndërbeut
takohet Nikolla me Bozdarin , te Serafina ndodh ajo që i përtëritet dashuria ndaj Bozdarit dhe në
konfliktin që lind mes Nikollës dhe Bozdarit , Serafina mban anën e Nikollës këtu vërehet morali
i bashkëshortes dhe i nënës që e mban anën e Nikollsë. Në konflikt intervenon edhe Skenderbeu ,
me autoritetin e tij i ndan të rinjtë dhe e shkuan konfliktin , te masa paraqiten revolta kundër
konflikteve individuale, kur kërkohet unitet pët të luftuar kundër armikut të
përbashkët.Evokohen kujtime nga lufta para ardhjes së Skëndërbeut. Serafina është romantike ,
ka dashuri të zjarrtë ndaj atdheut,përballon ndarjen nga dashuria e parë,është dashnoe e
zjarrtë,patriote po ashtu ka edhe shpirt krijues sepse ajo është autore e këngës për Radavanin ku
flet për një dashuri pikëlluese dhe tragjike.Idenë e bashkimit kombëtar e theksojnë të gjitha
personazhet kurse Skëndërbeu i takon mendimit se duhet të luftojnë shqiptarët duke u mbështetur
në forca vetanake këtu në mënyrë të tërthortë i bëhet kritikë vendeve perëndimore që nuk
ndihmuan asgjë edhe pse Skennderbeu luftoi shum për Evropën në kohën kur gjendja e saj ishte
më kritike.Bozdari është personazh romantik kur lufton kundër një ushtari turk dhe kalorsiak kur
shpëton një vajzë të panjohur,kontravers kur dashurinë ndaj atdheut e përzien me dashurinë ndaj
të dashurit-të dashurës,e torturon veten,vajton buzë detit,zbraz hidhërimin duke dashur të shprehë
dashuri ndaj Olimpisë.Radavani është antitezë e Bozdarit,ka dashuri konstante ndaj atdheut ,
dashuri ideale naj femrës , nuk largohet nga atdheu edhe kur i shkatërrohet lumturia me humbjen
e së dashurës Parailës.Dialogët dhe monologët lirikë janë tipare të ligjeratës poetike të kësaj
poeme.Kemi idealizim të skajshëm të Skëndërbeut.
23

24. ANALIZA E POEMËS SKANDERBEKU I PAFAN
Këtu kemi personazhe të njejta si te Serafina Topia.Kemi shfaqje të qëndresës shqiptare kundër
osmanëve gjatë shek.XV.Ngjarje që zhvillohen brenda 26 viteve të vendosura në krahina të
njohura të Shqipërisë , si Krujë ,Shkodër ,Dibër ,Elbasan , Mirditë,Himarë etj.Skenderbeu nuk
është personazh kryesor por popullata pas vdekjes së Skëndërbeut nga ku e mer edhe emrin
Skenderbeu i pafat.De Rada pasqyron të madhërishmen , tragjiken e kohës së Skëndërbeut ,
vepra e vetme e romantizmit shqiptar që e pasqyron aq gjërë periudhën e lavdishme me : motivin
patriotik , atë të çlirimit të vendit me luftë të armatosur e gërsheton me motivin shoqëror,të
çlirimit nga shfrytëzimi feudal dhe me të drejtën që njeriu të vendosë vetë për fatin personal për
të qenë i lumtur.Skenderbeu që lëviz si hije gjithkund vendos për gjithçka , simbolizon njeriun i
cili sakrifikon të sotmen dhe të nesërmen,personalen dhe familjaren për të mirën kombëtare dhe
bëhet si prototip për të gjithë shkrimtarët e Rilindjes Kombëtare.Radavani dhe Astiri janë
personazhe të dashura nga poeti sepse përmes tyre autori shpreh ide , Radavani i thotë dukës së
Venedikur se për fatin e atdheut duhet të vendosin vetë shqiptarët , kurse Astiri është i
tmerrshëm në luftë saqë prijësi osman nuk guxon ti dalë në dyluftim.Shtohet galeria e femrave ,
Imotea që shquhet për pastërti morale dhe guxim e mbyt pashanë turk duke i thënë jam arbëreshe
,Agata që ik nga Shkodra kur ajo pushtohet nga turqit , Frosina që intimisht e dashuron
Skenderbeun por pati një fat të mbrapshtë,Goneta një femër e dhembshme,Gravilla një femër e
ëmbël dhe delikate,Viola e bukur dhe e etshme për pasuri,Vantisana princeshë turke ,personalitet
i fuqishëm me ndjesi për njerëzit dhe me përgjegjësi.Këto poema kanë ndikim poezinë popullore.
BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) ANTON SANTORIT
Lindi : më 1918 në Shën Katerini , Kozencë
Familja: e varfër
Shkollimi:
1835 regjistrohet në Kolegjin Shën Benedeto
1842-1858 vazhdon në manastirin Shën Marko Arxhentanos
Aktivitetet: ishte orator i mirë dhe për këtë arsye u ftua në qarqe fetare në Romë , pjesën më të
madhe të jetës ishte famulltar, kishte krizë materiale , ishte drugdhendës
Vdiq:në Shën Jak , Kozencë 1894.
KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT)ANTON SANTORI
Ndikim në krijimtarinë e tij kishte Jeronim De Rada.Shkroi në gjuhën italiane dhe shqipe.Shkroi
novela(këtu shkruan për jetën e fshatarëve arbëresh,dukuritë shoqërore-morale) , romane(këtu
paraqet gjendjen e rënëdë sociale në të cilën janë të detyruar të jetojnë arbëreshët dhe elementet
entografike e folklorike , në romane gjejmë frazeologjizma dhe shprehje proverbiale) ,
drama(autori i parë që ka shkruar një dramë në gjuhën shqipe) , satira , fabula , shkencë ,
gramatikë , poashtu mblodhi këngë popullore. 1846-47 në gazetën e De Radës botoi
përmbledhjen e parë poetike ,,Il Canzionere albanese‟‟.Studiuese i krijimtarisë santoriane është
Rexhep Qosja.Krijimtaria e tij ndahet në :
1)Vepra me tematikë jashtëfetare :
24

25. 1.Përmbledhja poetike,,Këngëtorja arbëreshe‟‟ 1846-47
2.Poema ,,Valle e haresë së madhe‟‟ 1848 në gazetën Shqipëtari i Italisë i J.D.R
3.Poema ,,I burgosuri politik‟‟ italisht shqip,1850
4.Romani ,,Bija e mallkuar‟‟ italisht , 1858
5.Drama ,,Emira‟‟ në tre akte në Flamuri i Arbërit 1886-87
2)Vepra me tematikë fetare :
1.Poema ,,Rozari i Shën Mërisë Virgjër‟‟ 1649
2.Përmbledhje e lutjeve , këngëve liturgjike ,,Kërshteu shenjtëruarë‟‟1855
3)Të mbetura në dorëshkrim
1.Romane:Sofia Kominiate ,shqip,italisht;Ushtari shqiptar,italisht
2.Novela:Panaino e Delia;Kolluqi e Serafina;Miloshini;Virgjeria;Guidhja e Kusari
3.Melodrama:Pjetër Shtertori;Miloshini e Pjetër Shini;Malia
4.Drama:Sofia;Klementina
a)Tragjedi:Jarobiam
b)Komedi:Kallogrea kalloqare
5.Letërsi popullore:Përmbledhje këngësh popullore , Përralla nga Ezopi
6.Vepra gjuhësore:Gramatika e gjuhës shqipe , Fjalor italisht-shqip
7.Poemë:Ushtari arbëresh
ANALIZA E POEMAVE TË RILINDASIT(ROMANTIKUT) ANTON SANTORI
Valle e haresë së madhe ,poemë,botuar më 1848.Poemë që përshëndet kushtetutën e re që ish
sjellë në Itali e cila sipas Santorit do të përmirësojë jetën e Arbëreshëve që vuanin nga dinastia e
Burbonëve.Tiparet romantike të veprës vërehen në optimizmin dhe utopinë që shfaq autori për
kushtetutën.
I burgosuri politik ,poemë , italisht . Gërsheton idetë romantike si ; jeta e të burgosurit , arratisja ,
takimi me të birin , vrasja e shoqes dhe e të bijës nga armiqtë.Gërsheton edhe idetë demokratike
si ; mirkuptimi në mes njerëzve.
Poezitë satirike-humoristike janë më të arrira se poemat.Japin pamje nga përditshmëria dhe
porosi morale.Për nga tematikat satirat ndahen në:
a)dukuri politike - burokracia (Propagandisti)
b)dukuri sociale - varfërinë (Varfanjakja e gjorë)
c)tipare negative karakterologjike – vjedhjen , gënjeshtrën,llafosjen,përtacinë,
koprracinë,hipokrizinë
ANALIZA E DRAMËS EMIRA
Rëndësia:Paraqet dramën e parë në gjuhën shqipe.Ka shkallëzim xhelozie dhe intrige,ndërtim të
konflikteve,dialog të gjallë,kompozicion dhe ndërtim struktural të rrallë.
Mënyra e botimit:Pjesërishtë , vetëm tri aktet e para më 1886 kurse si tërësi më 1984 nga
Françesko Solano.
Tema:
a) Një ngjarje nga jeta e arbëreshëve të kohës së shkrimtarit,dhuna që ushtrojnë cubat në një
fshat arbëresh dhe përpjekja e pushtetit legjitim që ta shpëtojë popullatën nga kjo e keqe e madhe
që banorëve të Piciljes ua ka vështirësuar jetën.
b) Dashuria mes dy të rinjëve
25

26. Dallimi:Autori nuk i kthehet të kaluarës(një prej tipareve të romantizmit) por kapet për realitetin
e kohës.
Personazhet:kanë tipare romantike
Emira - e dashura e Mirianit(plotësisht pozitiv;e çiltër,e sinqertë,besnike)
Miriani - i dashuri i Emirës
Gjergji - babai i Mirianit
Bardhi – babai i Emirës
Albenci – vëllai i Mirianit
Kalina – vajza e dashuruar në Mirianin
Kallonjeri – djali i dashuruar në Emirën(plotësisht negativ;intrigant,xheloz,agresiv)
Subjekti:Flitet për një dashuri që pengohet nga :
a) Faktori i jashtëm – fushata e cubave
b) Faktori i brendshëm – xhelozia që paraqitet te personazhet
a)Faktori i jashtëm – fushata e cubave :Cubat i kishin djegur tërë pasurinë (i djegin shtëpinë dhe i
marrin bagëtinë) Gjergjit.Gjergji(i ati i Mirianit) e dinte pozitën e tij inferiore ndaj Bardhit(të atit
të Emirës).Gjergji kërkoi nga Bardhi që ta prishë miqësin respektivisht martesën mes Emirës dhe
Mirianit.Bardhi kundërshton në mënyrë mjaft intelektuale duke kundërpropozuar që të vazhdojë
miqësia sikurse nuk ka ndodhur asgjë.
b)Faktori i brendshëm – xhelozia që paraqitet te personazhet:Kalina dhe Kallonjeri poashtu
ndikonin në prishjen e dashurisë mes Mirianit dhe Emirës.Kalina ishte shoqja e ngushtë e Emirës
e cila ishte dashuruar në Mirianin , kurse Kallonjeri i cili e donte Emirën (të dashurën e Mirianit)
ishte një hipokrit që shpif te cubat për Mirianin (duke qenë i shtyrë nga Kalina).Miriani
shqetësohet tepër.Intriga e Kallonjerit vazhdon ai tenton ta bind Emirën ta pranojë dashurinë e tij
madje don edhe ta rrëmbejë.Emirën nga rrëmbyerja e shpëton Albenci(vëllai i Mirianit) i cili e
plagos Kallonjerin.Kallonjeri për hakmarrje e padit Gjergjin dhe Mirianin te pushteti si
bashkëpunëtor të cubave.Miriani dhe Gjergji lirohen në mungesë të fakteve.Cubat e mbysin në
fund Kallonjerin.Në aktin e fundit Miriani dhe Emira martohen poashtu edhe Kalina me
Albencin.
Qëndrimet e autorit:
1)qëndrimi realist(atmosferën dhe veprimet e cubave)
2)qëndrimi romantik(ndjenja e dashurisë dhe pengimi i saj)
3)qëndrimi sentimental(zgjidhja përfundimtare e konfliktit)
Vendi i ngjarjes : Natyra përmes barinjëve , bareshave,blegtorëve.
Të ndërfutura:këngët , vallet , traditat,ritet familjare,përshkrimet etnografike(akti V)
BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) PASHKO VASA
Lindi : më 1825 në Shkodër
Shkollimi:autodidakt dhe mësoi shumë gjuhë të huaja
Aktivitetet: 17 vjeçar punon si sekretar në konsullatën angleze në Shkodër(5 vjet).
1848 viziton Romën dhe Venedikun ku ishte epror ushtarak në luftën e popullit Italian kundër
zgjedhës austriake.(në fund italianët e larguan nga Venediku me dhunë).
1850 viziton Stambollin ku u punësua në Ministrinë e Jashtme të Turqisë(pasi dinte një sërë
gjuhësh të huaja). 1862 kthehet
në Shkodër në kohën e kryengritjeve të mëdha në Malësi.
Pastaj kthehen në Stamboll e më vonë kryen shërbime administrative në Bosnjë e Hercegovinë
26

27. dhe në Mal të Zi
Ishte poashtu aktivist i shoqërisë së Stambollit së bashku me Naimin , Vretuan etj. I
vdes e shoqja së bashku me katër fëmijë. Më 1883
emërohet guvernator në Liban.
Vdiq:1892 në Liban
KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) PASHKO VASA
Te ky shkrimtar paraqiten dy prej tipareve të romantizmit e që janë : 1)malli për atdhe dhe
2)konceptimi i idelogjisë kombëtare.
Veprat e Pashko Vasës janë :
1.Romani autobiografik ,,Burgimi im‟‟,italisht ,(1850)
Përshkruan : kohën e qëndrimit të tij në Venedik , pjesmarrjen e tij në luftën e Italianëve kundër
Austrisë , sundimin mbretëror , sundimin republikan dhe qëndrimin e tij demokratik
2.Vëllimi i poezive ,,Trëndafila e gjemba‟‟,italisht(1873)
Përshkruan : shpirtin e lënduar të vetë autorit,pikëllimin për vdekjen e parakohëshme të gruas
dhe katër fëmijëve , për atdhetarizmin , për problematika.
Tema : universale ,,vdekja‟‟
Ndërtimi: Vasa tregohet njohës i vargut , i strofës , frazeologjisë ,figuracionit/
3.Artikullin e gjërë të botuar në Alfabetare ,,Shqypnija dhe shqyptarët‟‟(1879)
Përshkruan:lashtësinë e popullit shqiptar e të gjuhës shqipe
4.,,E vërtata për Shqipërinë dhe shqiptarët‟‟(1879) , frengjisht
5.Poezia ,,Mori Shqypni , e mjera Shqypni‟‟
Kuriozitet:është poezia më e njohur e Rilindjes(romantizmit) kombëtare.
6.Romani ,,Bardha e Temalit‟‟(1890),frëngjisht.
7.Pashko Vasa , Vepra I,II,III,IV , RILINDJA Prishtinë (1989)
ANALIZA E POEZISË ,,MORI SHQYPNI , E MJERA SHQYPNI’’
Rëndësia : shërbeu për aktualizimin e premisave(parakushteve) që shtronte lidhja e prizrenit pasi
edhe vetë poezia u përpilua më 1880 (në kulm të Lidhjes së Prizrenit).Për shkak të temës që
trajtonte poezia shërbeu si platformë politike.
Tema: vepra ka tredimenzionalitet tematik dhe përbëhet nga tema e së kaluarës , së tashmes dhe
e së ardhmes së popullit shqiptarë.
Dallimi:Autori i kthehet të kaluarës(një prej tipareve të romantizmit) duke u kapur edhe në
realitetin e kohës.
Personazhet: vetë populli
Subjekti: Poeti duke u shërbyer me 1)figuracion të pasur simbolik dhe 2)gjuhën e poetikës
popullore depërton në ndërgjegje të njeriut shqiptar dhe thërret që të mendojmë për atë që
stërgjyshërit na e kanë lënë trashëgim.Te poezia paraqitet një kontrast mes të tashmes dhe të
kaluarës(,,Kush të ka qit<e tashmja> me krye në hi/Ti ke pas ken<e kaluara> ni zoj e ran).
Qëndrimi i autorit: Ai thërret në unitet(në një besë për bashkim kombëtarë) sidomos duke folur
për atë ndarje që ka shkaktuar : vllavrasja , përçarja kombëtare dhe fetare , poshtërimi familjar ,
degradimi e turpi.
Ideja:Pavarësimi i popullit shqiptarë dhe ecja përpara
27

28. ANALIZA E ROMANIT ,,BARDHA E TEMALIT’’’
Rëndësia: Mëton të jetë romani i parë në letërsinë shqipe edhe pse është i shkruar në frengjisht.
Mënyra e botimit:I botuar në Paris (1890), në fillim nuk bëri bujë mirëpo pasi u përkthye më
1969 në shqip atëherë bëri jehonë të madhe edhe në popullin shqiptarë.
Tema: temat e kësaj vepre mund ti ndajmë në :
a)tema bazë: ,,Dashuria e dy të rinjëve që nuk mund të realizohet ashtu siç ata dëshirojnë,por në
linja të kundërta,prandaj ka përfundim tragjik‟‟
b)tema dytësore : konfrontimet mes shqiptarëve dhe sundimtarëve
c)tema tretësore : konfrontimet mes të rinjëve që janë kundër të resë dhe të rinjëve që janë për të
renë ngaqë janë lodhur nga zakonet e egra dhe nga fanatizmi.
Dallimi: Vepra ka ton romantik
Personazhet:
Bardha – një vajzë nga një familje aristokrate e Shkodrës , e martuar me Lulin dhe e dashuruar
në Aradin
Luli – prijësi i malësisë së Temalit , i martuari me Bardhën.
Aradi – bashkmoshatar dhe i dashuri i Bardhës poashtu edhe vrarës i të dashurit të motrës së tij .
Pashai i Shkodrës – mercenar dhe bashkëpunëtor i pushtuesit
Osman Pasha – mercenar dhe bashkëpunëtor i pushtuesit
Jak Kola – luftëtar për çështjen kombëtare
Personazhet ndahen në personazhe që janë :
a) për të rejën (për çrrënjosjen e traditave dekadente) e ata janë:
Aradi dhe Anuli
b) për të vjetrën(për traditën , për zakonet).
Pashai i Shkodrës , Osman Pasha , Luli , Jak Kola.
c) personazhe që e vuajnë të vjetrën :
Bardha , Drandja , motra e Aradit
Subjekti: Bardha nën ndikimin e prindërve të saj(nëna dhe i vëllai) e pa dëshirën e vet martohet
me Lulin ngase ai ishte prijës në malësinë e Temalit( e kështu do të lidhej miqësi me një familje
të fuqishme dhe me influencë nga paria e malësisë).Bardha menjëherë ballafaqohet me
përçmimin e vjerrës ndaj saj dhe arrogancën e burrit të saj ngase këtu ballafaqoheshin mentaliteti
fshatar i Bardhës dhe mentaliteti aristokrat i Lulit dhe i vjerrës së Bardhës.Pas 1 viti Bardha
kthehet në shtëpi.Bardha pas kalimit të një kohe dashurohet me Aradin.Aradi vinte nga një
familje që ndiqej nga pushteti ngase famlija e Aradit kish vrarë të motrën ngase ajo ish dashuruar
pa lejen e prindërve në një të ri të cilin e poashtu e kishte vrarë Aradi.Bardha gjendej në një
udhëkryq ngase po të dashurohej me Aradin prindërit nuk do e linin të martohet me të ngase
familja e tij ndiqej nga pushteti , në anën tjetër me Lulin kishte konflikt mentalitetesh . Tashmë
ose duhej të vritet Luli nga Aradi që të realizohej dashuria ose të vritet Bardha nga xhelozia e
Lulit.Ndodh më tragjikja që e ëma e Lulit e vret nusen(Bardhen) natën.
Vendi i ngjarjes :Shkodër dhe Malësi
28

29. BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) GAVRIL DARA I RI
Lindi : më 1826 në Palac Adriano të Siqelisë.
Familja : intelektuale e cila letërsisë shqiptare i kish dhënë një përmbledhje këngësh popullore
arbëreshe.Ai ishte nip i Gavril Darës Plakut dhe bir i Andrea Darës
Shkollimi:Mësimet e para i mori në kolegjin arbëresh të Palermos.Në Palermo kreu edhe
drejtësinë.
Aktivitetet:
1871-74 shkoi në Romë ku drejtoi gazetën Reforma të arbëreshit F.Krispi
1874 – kthehen i pakënaqur në Gjirgjendi ku merret me studime shkencore dhe letrare.
Vdiq: më 1885 në gjendje të rëndë ekonomik
KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT (ROMANTIKUT) GAVRIL DARA I RI
Krijimtaria a Darës së Ri është në gjuhën italiane.Krijimtaria e tij ndahet në letrare dhe
shkencore .
1.Veprat letrare
1.Përmbledhja ,,Disa poezi‟‟ 1847
2.Poema ,,Ana Maria Kominiate‟‟ 1864
3.Poezia e gjatë ,,Të zezat tona‟‟ 1870
4.Poema romantike ,,Kënka e sprasme e Balës‟‟ botuar pjesërisht në revistën Arbëri i ri(Palermo
1887) dhe si libër (1906).
2.Vepra shkencore :
1.Mbi tipografinë e Gjirgjendit (1863)
2.Topografia e Palac Adrianos , botuar në revistën Flamuri i Arbërit (1887)
ANALIZA E POEMËS ,,KËNKA E SPRASME E BALËS’’
Rëndësia:Është një ndër veprat më të njohura të romantizmit shqiptar që i shëmbëllen edhe
romantizmit europian.
Mënyra e botimit:Kjo vepër është krijuar duke mbledhur këngë popullore që më pastaj autori do i
fusë në ndëritm të veprës.
Tema: Subjekti trajton dy tema :
1)Dashuria ndaj atdheut
2)Dashuria ndaj gruas
Dallimi Në këtë vepër nuk zhvillohet luftë e brendshme e personazheve por kemi vetëm
përpjekje për të përputhur divergjencat e ndjenjave.
Personazhet:
Skenderbeu – kryehero i shqiptarëve
Bala – rrëfimtarja që rrëfen tregimin(që aludohen në Homerin e shqiptarëve)
Nik Peta – romantik(pjesmarrës në luftërat e Skenderbeut),dashurohet në e parë,detyrën ndaj
atdheut e ve mbi dashurinë,nisen në luftë për,,zulm e varr‟‟.
Pal Golemi – romantik(pjesmarrës në luftërat e Skenderbeut),dashurohet në e parë , ka tipare
kalorsiake ngase kërkon që pazmorja dhe shpata ti varen mbi pemë që tua fusin zjarrin armiqëve,
edhe ky niset në luftë për zulm e varr.
29

30. Mara – e dashuruara në Nikun ,trimëreshë që nuk lejon ti hidhet në dorë armikut.
Subjekti : Bëhet fjalë për trjatimin e dy temave paralel atë të dashurisë ndaj së dashurës dhe
dashurisë ndaj atdheut. Tema e dashurisë shfaqet me Marën e cila është një vajzë e dashuruar në
Nikun.I ati i saj ia imponon një kurthë Pal Golemit nga e cila e shpëton vetë Mara.Ajo pasi që
dëgjon që Nik Peta ka vdekur në luftë bën vetëvrasje dhe vdesFlitet për një zënkë në një ndejë në
mes Pal Golemit dhe Nik Petës për Marën të cilën zënkë e qetëson Skenderbeu me famën dhe
trimërinë e tij.Tema e luftës paraqitet me atë se edhe Nik Peta edhe Pal Golemi merrnin pjesë në
luftërat e Skenderbeut edhe atë me parollën ,,Zulm e Varr‟‟.Lufta që përmendet është ,,Lufta e
Valkalit‟‟.Siç shihet në këtë vepër të marrë nga letërsia popullore flitet për : grindjen e dy të
rinjëve për një femër,rrëmbimi i vazjës nga duart e armikut , kthimi i unazës nga ana e burrit që
ajo të martohet , amaneti i luftëtarëve që vdesin në luftë,mbirja e pemës.Në vepër përmendet
edhe Moisi Golemi që rri i vetmuar me kokë ulur për kompleksin e fjalorit.
Ndërfutje: Këtu flitet për atë se hëna , zogu i lajmërojnë personazhet për veprimet e armiqëve.
Koha e ngjarjes: Shek XV
Porosia:,,Vetëm me luftë të armatosur mund të çlirohet atdheu‟‟(ideja konsiston në atë se robëria
ishte pengesë edhe në rrjedhjën normale të jetës).
BIOGRAFIA E RILINDASIT(ROMANTIKUT) ZEF SEREMBE
Lindi : më 1884 në Strigari , Kozencë
Familja: me prejardhje fshatare dhe e varfër
Shkollimi:
Mësoi në kolegjin Shën Adriano(mësues e pati De Radën) dhe pasiqë i ati i Serembes ishte
pjesmarrës i lëvizjes kundër dinastisë së Burbonëve pas rrëzimit të saj i ati i Serembes dënohet
me vdekje në mungesë dhe për rrjedhojë edhe Serembe detyrohet ta ndërpresë shkollimin.
Aktivitetet:
1848- rrëzohet lëvizja e italianëve kundër Burbonëve , në të cilën lëvizje bën pjesë si aktivist
edhe i ati i Serembes . Babai i Serembes(Mikelangjeli) dënohet nga ana e pushtetin që kishin
Burbonët me vdekje në mungesë.Lëvizja e re kundër Burbonëve ishte për vendosjen e
domkracisë dhe për përmirësimin e gjendjes ekonomike.Kjo gjë pati ndikim të madh në
personalitetin dhe psikologjinë e Serembes ngase familja u varfërua shum dhe Serembe u detyrua
ta ndërpresë shkollimin.
1860-e kemi vdekjen e së dashurës të cilën e kishte njohur përderisa po lëvizte nëpër fshatrat
arbëreshe për mbledhje të këngëve popullore , e cila vajzë kishte shkuar për shkak të rrethanave
politike-ekonomike për të jetuar në Brazil .Në Brazil pas një kohe ajo kishte ndërruar jetë.Më
1875 Zefi nën ndikimin e Dora Distrias e cila ishte një fanse e poezisë së tij e cila kishte folur me
princin e Brazilit që ti bënin pritje , Zefi vizitoi Brazilin , me shpirtin e tij romantic vizitioi edhe
varrin e së dashurës dhe e gjithë kjo gjë poashtu përsëri ndikoi mjaftë rëndë në gjendjen psiko-
shpirtërore të autorit.Kur u kthye jetoi si një i varfër.
Serembe jetoi në kohën e lëvizjes për bashkimin e Italisë me në krye Garibaldin.
Në kohën kur i ati i Serembes përndiqej nga pushteti , Serembe shëtiste në fshatrat e Kalabrisë e
Siqelisë për të mbledhur traditën , folklorin,zakonet.
Vdiq:më 1901 në Sao Paolo , Brazil në gjendje psikike shum të rëndë.
30

31. KRIJIMTARIA LETRARE E ROMANTIKUT(RILINDASIT) ZEF SEREMBE
Serembeja si nxënës i De Radës pati ndikim të madh Deradian.
1860 – shkroi poezinë e parë ,,Për lirinë e Venetisë‟‟shfaq përcaktimet ideologjike me atë se
krahason Garibaldin me Skenderbeun,poashtu në poezi entuziazmohet me pjesmarrjen e
arbëreshëve në lëvizjen e Garibaldit.
1883 – botoi përmbledhjen ,,Poezia italiane dhe kënkë origjinale të përkthyera‟‟, në këtë vepër
mallkon Brazilin që i shkaktoi humbje aq të mëdha(ngase e dashura e tij pasi që kishte shkuar në
Brazil kish vdekur).
Në poezitë e mëvonshme flet për : shpresën , gëzimin , optimizmin , protesta , akuza nda
padrejtësisë etj.
1893 – botoi baladën në italisht ,,Ushtari i kthyer‟‟.
1894 – i shkruan De Radës për një vepër prej 400 faqesh që flet për historinë e Shqipërisë.
1897 – botoi poezinë ,,Zotit‟‟ , në Buenos Ajres .
1898 – botoi vjershën ,, Për vdekjen e Pjetër Irjanit.
Poetika e veprave të Serembes dallohet me karakterin lirik.Lirika e tij ndahet në patriotike dhe
dashurore.
ANALIZA E LIRIKËS PATRIOTIKE TË ZEF SEREMBES
Në lirikë patriotike flet për ndjenja patriotike , dashuri ndaj atdheut të të parëve ,për të ardhmen e
arbëreshëve etj.Këtu bëjnë pjesë vjershat si : ,,Rrotullupë‟‟(vrull) , ,,Detari‟‟ , ,,Zonjës Elena
Gjikë‟‟ , ,,Për lirinë e Venetisë‟‟.
,,Rrotullupë‟‟- botuar 1860 , ish në moshë 16 vjeçare, flet për fatin e atdheut, poashtu flet edhe
për një luftë të hapur kundër turkut që ,,na la pa mëmëdhe‟‟.Në poezi paraqitet edhe vrulli i tij
rinor dhe preokupimi i tij emocional shfaqet veçmas në dy strofat e para të poezisë.Në vjershë
shtrohen 3 drama : 1)dobësia e lëvizjes kombëtare , 2)drama e arbëreshëve që kanë mbetur pa
atdhe , 3) harresa tashmë kish filluar ta mbuloj kujtesën historike të arbëreshëve.Flet për atë se
Arbëria tashmë nuk ishte e pavarur dhe si e tillë nuk mund t‟i ndihmonte bashkatdhetarëve.
,,Ditari‟‟- flitet për një luftëtarë që ishte nisur në luftë kundër armikut , luftë që e kish pritur gjatë
kohë , në këtë rrugë për luftë se ndal as vajza që tani qan , te ky luftëtar mbizotëron dashuria ndaj
atdheut ngase ai i përgjigjet thirrjes ,,vatra na thërret‟‟.Nga e dashura kërkon që kur të kthehet ti
vendoset flamuri në trarin e shtëpisë.Flamuri për të është sikur nusja.Figura e luftëtarit të
përkujton Teutën , Agronin e figura të lashta të historisë shqiptare.
,,Zonjës Elena Gjikë‟‟-botuar 1870 , këtu poeti e ndërton figurën e romunes me prejardhje
shqiptare me të cilën krenohen arbëreshët , sidomos me formimin e saj intelektual , me pozitën e
saj , siç paraqet edhe autori si një unazë që lidh dhe si një yll i lirisë që ndriçon.Poashtu në këtë
poezi autori brengoset me mosaftësinë e Arbëreshëve për t‟u ndihmuar bashkëatdhetarëve , flet
për ata si Xhavella , Bubullima , Boçari e shum shqiptarë të tjerë që kishin luftuar për Greqinë
kurse tashmë për vetë mëmëdheun skishte asnjë burrë për të luftuar dhe për ta liruar nga zgjedha
turke.
,,Për lirinë e venetisë‟‟- shkruar 1860 , flet për luftën çlirimtare të Venedikut , të cilën luftë e
udhëhoqi Garibaldi. Peoti gjithashtu u del në krah arbëreshëve që marrin pjesë në lëvizjen e
Garibaldit duke shpresuar në ndihmën e Garibaldit ndaj shqiptarëve saqë Garibaldin e krahason
me figura të larta shqipe si Skenderbeu.
31

32. ANALIZA E LIRIKËS DASHURORE TË ZEF SEREMBES
Serembe konsiderohet si liriku më i madh i lirikës dashurore.Në këtë lëmi ka shkruar shumë
poezi.Dashuria e Serembes është dihotomike , me fillim të shkurtër ku shfaq dëshirat
ëndërrimtare , me një vazhdim deri në finale , dhe me një përfundim të hidhur , me
helme,dhembje e psherëtima ngase kemi dashuri të parealizuar.Dashuria e parealizuar u bë shkak
që poeti të lektiset të vuajë e të traumatizohet , të përgjerohet duke krijuar një lirikë madhështore
të dashurisë.
Për sa i përket dihotomisë së parë , fillimit të shkurtër të dashurisë ku shfaqen ndjenjat dhe
dëshirat ëndërrimtare kemi këto poezi:
1)Kënka e dashurisë së parë
2)Kënka e gëzueshme
3)Fytyra e asaj
Dashuria e parë te Serembeja ka nota romantike , lind në kontaktin e parë , ky kontakt ralizohet
në kishë , poeti e paraqet portretin e vajzës , kontaktin e parë , vazhdimin e asaj dashurie me
intenzitet dhe për këtë frymëzohet sidomos nga folklori arbëresh.Në moshën kur shumë poetë
fillojnë që të merren më tepër me motive filozofike Serembeja vazhdon që përsëri të rrahë
motivin e dashurisë.Poezia e tij Seremben e dërgon në helme,vetmi , dhembje , psherëtima ,
trauma , lektisje , në kontraste si gaz-vaj,gaz-psherëtima, megjithatë nuk zhytet në kotësi për bën
analizë të hollë të psikologjisë së dashurisë.Serembe shquhet për aftësinë e mbajtjes së ekuilibrit
të kontrasteve mes brengës së poetit dhe mospërfilljes së vajzës.
,,Kujtim‟‟- është poezi e cila qëndron në krye të erotikës shqiptare.Dashurinë Serembe e shpreh
nëpërmjet kujtimeve imagjinative të tij .Në atë gjendje përderisa vetë poeti po fanitej gjen forcë
të plotësojë portretin e dashurisë së tij që i kish vdekur duke krijuar iluzione se ,,vasha mu kthye
nga tjetri dhe‟‟ , por kur e sheh autori gjendjen e tij përsëri bën kthesë në realitet duke thënë
,,sngrihet Bardhusha që te varri fle‟‟.
BIOGRAFIA E RILINDASIT (ROMANTIKUT) NAIM FRASHËRI
Lindi : më 25 maj 1846 në Frashër Dangëlli
Familja: Naimi ishte vëllai i mesëm i Abdylit dhe Samiut , bir i Halit dhe Emine Frashërit.
Shkollimi:
Mësimet e para i mori në gjuhën turke-arabe-persiane te hoxha i fshatit , gjithashtu mësoi edhe
individualisht edhe nga vepra Hadikaja e Dalip Frashërit.Fshati zhvilloi te Naimi shpirtin
meditues e skofiar dhe ndjenjën e humanizmit.
1865 – Abdyli pas vdekjes së të atit , Naimin së bashku me vëllaun e vogël Samiun i shpërngul
në Janinë për të vazhduar mësimet në gjimanzin ,,Zosimea‟‟.N; gjimanz mësoheshin frengjishtja
, greqishtja e vjetër , anglishtja e italishtja. Abdyli u zuri vëllezërve një mësues privat për të
mësuar gjuhën turke-arabe-persiane që më vonë do i shërbejë Naimit për kryerjen e disa
funksioneve në ministrinë e arsimit të Turqisë. Janina i impresionoi vëllezërit ngase ishin ende të
gjalla dëshmitë për Ali pashë Tepelenën.
Aktivitetet:
1870 – shkon në Stamboll për të kërkuar punë , nuk mundi të qëndroj për shkak të mospëlqimit
të atmosferës anadollake dhe sëmundjes së tuberkulozit .Kthehet dhe punësohet në Berat ,
Sarandë . 1877 – gjendja përsëri i keqësohet dhe shkon për mjekim në Austri . Viziton
32

33. përkrenaren e Skenderbeut .Gjat lidhjes së Prizrenit u angazhua në degën e Janinës.1882 –
definitivisht Naimi vendoset në Stamboll.Gjeti punë atje si nëpunës në ministrinë e arsimit të
turqisë.Kurrë më nuk do të kthehet në vendlindje deri në vdekje.1884- si nëpunës në ministrinë e
arsimit nxorri lexe për një revistë në gjuhën shqipe me emrin ,,Drita‟‟ më vonë u quajtë
,,Dituria‟‟.1887- nxorri poashtu leje për hapjen e shkollës së parë legjitime në gjuhën shqipe e
cila hapet më 7 mars 1887 në Korçë.
Naim Frashëri vdiq më 19 nëntor 1900 në moshë 54 vjeçare.
KRIJIMTARIA LETRARE E RILINDASIT(ROMANTIKUT) NAIM FRASHËRI
Në fillim shkroi turqisht dhe persisht.Prej 1886 do të botojë në shqip.Naimi në e parë është poet
lirik por shkruan edhe poezi epike.Sipas motiveve krijimtaria e tij poetike ndahet në :
1)Poezi me motive atdhetare
2)Poezi me motive dashurore
3)Poezi me motive filozofike
ANALIZA E POEZIVE ME MOTIVE ATDHETARE
Te Naimi , erotika , filozofia , historia , konceptet fetare u nënshtrohen një agensi të përbashkët e
që është ,,atdheu‟‟.Te ai kemi poezi dhe poema atdhetare.Poezitë atdhetare janë shpërndarë në
disa vepra dhe ato janë : Atdheu , Shqipëria , Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve , Për se? Gjuha jonë
, Korça , Shpreh , Tradhtarët.
Poezitë me motive atdhetare janë:
,,Atdheu‟‟ – është poezia e parë patriotike e Naimit.Shkruar në gjuhë të huaj.Këtu jep
definicionin përkufizues rreth nocionit ,,atdhe‟‟ .Poezia përfundon me ligjeratën lutëse dhe
uruese.
,,Shqipëria‟‟- këtu atdheun e shquan si territor ku jetojnë shqiptarët si tërësi entike dhe
historike.Kur i drejtohet lashtësisë kombëtare për dëshmimin e autokratisë vërehet karakteri
romantik i Naimit.Ngritjen e ndërgjegjes kombëtare në poezi e kërkon nëpërmjet arsimimit dhe
gjuhës.
,,Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve‟‟ – poemth i shkruar në greqisht.Tema ,,atdheu‟‟. Flet me frikë
për fatin e Shqipërisë.Flet për bindjet negative që kanë popujt dhe vendet ballkanike e europiane
rreth Shqipërisë dhe shqipëtarëve.Kërkon poashtu ndryshimin e atyre bindjeve se është interes i
përbashkët.
,,Shpreh‟‟- shkruar në shqip.Motivi i kësaj poezie është i ri ,,besimi në të ardhmen e lirë të
atdheut‟‟.Parashtron kërkesën për dritën iluministe që do të ndriçojë mendjen shqiptare.Ai beson
se ,,vetëm dritë e diturisë përpara do na shpjerë‟‟.
,,Për se?‟‟- poezi që shpreh besimin për një të ardhme të ndritur të shqiptarëve.
,,Gjuha jonë‟‟- shpreh shenjtërinë e gjuhës që sipasi tij duhet të respektohet si Perëndia.Këtu
paraqitet kërkesa e Naimit që të shkruhet gjuha që ish e nevojshme për kohën.
,,Korça‟‟ – kjo poezi lidhet me hapjen e shkollës së parë shqipe në Korçë.
,,Shkëndijë e diellit ndaj manushaqes‟‟ – flet për gjendjen potilike të Shqipërisë dhe për rrugët e
shpëtimit të saj.Manushaqja është metonimi për Shqipërinë kurse rrezet e diellit tregojnë rrugën
drejt së ardhmes.(arsimimi).Në pjesë të parë dominon nota elegjiake kurse në të dytën kemi
meditime filozofike.
33

34. ,,Tradhtarët‟‟ – këtu Naimi përplaset me njerëzit e tëhuajsuar kombëtarisht. Anatema e kësaj
poezie është ,,Bukë e mëmëdheut zëntë , tradhtarët e pabesë.
Poemat me motive atdhetare janë:
,,Bagëti e Bujqësi‟‟ – në këtë vepër romantikja paraqitet nëpëmjet proklamimit të natyrës
shqiptare.Ka dy tema kryesore: 1) bagëtinë dhe 2)bujqësinë. Bagëtia ka të bëjë me jetën baritore ,
paraqitet bukuria e tufës së dhenëve , baresha me llërët e përveshur , stopani , shtërpari , loja e
shqerrave me mëmat e tyre që ka subjekt lirik në atë se paraqitet atdheu me bijtë e tij.Bujqësia ka
të bëjë me bujkun , fushat pjellore , bimësinë , pemëtarinë , shpesërinë dhe që të dyja edhe
bagëtija edhe bujqësia e plotësojnë kultin e natyrës që himnizohet si një ,,jetë ideale‟‟.Në pjesën
e parë flet për migrimin e shqiptarëve në vendet e huaja(pët mërgimtarin) , për lypësin (gjendjen
e vështirë ekonomike në Shqipëri).Në paralelizëm shtrohet edhe dashuria ndaj atdheut.Në pjesën
e dytë flet për udhëtarin(këtu shfaq traditën shqiptare të mikëpritjes) që ka mbetur përjashta dhe
për vajin e një nëne me të bijën që vajtojnë vajzën dhe motrën e vdekur(shfaqet tema e
panteizmit).Naimi duke u nisur nga paradigma patriotike thërret fshatarët që të mos shkojnë në
qytet.Poashtu paraqet autori edhe mallin për vendlindjen.Në vepër kemi shpërthime lirike dhe
prirje filozofike.Trajtat ligjërimore të poemës janë:urimet ,lutjet , mallkimet.Figura që përdor më
së shumti është apostrofa mandje disa e quajnë poemën si një ,,apostrofë e madhe‟‟.
,,Historia e Skenderbeut‟‟ – poemë ku evokohet e kaluara e lavdishme e shek XV.Poema është
një epope për Skenderbeun.Figurën e Skenderbeut në vepër më së shumti e dallon atdhedashuria
ngase luftërat e tij janë me karakter atdhetar.Skenderbeun në vepër e cilëson mençuria ,
humanizmi dhe fizikumi.Tema është historike.Gërshetohet miti , gojëdhënat , emrat e
personazheve , toponimet , emrat e popujve etj.Rëndësia e tyre është në formimin e ndërgjegjes
kombëtare.
ANALIZA E POEZIVE ME MOTIVE DASHURORE
Këtu Naimi zbulon botën meditive dhe konceptin origjinal të poetit mbi dashurinë.
,,Vasha nazemadhe dhe me të ecur të këndshëm‟‟ – poezi , shpreh botën intime të Naimit.Poeti
në këtë rast na paraqitet si përceptues dhe vështrues romantik i bukurisë femërore.Këtë bukuri që
ai e quan hyjnore e shpreh me metaforat si (sytë-yje,balli-hënë, faqet, flokët-dritë qiejsh).Poeti
nuk flet për dashuri të përjetuar.Poezia mbyllet me një reminishencë filozofike se ,,ska asgjë të
përjetshme , se bukuria dhe djalëria vjen e shkon dhe ndërrohen gjërat‟‟.Bukuria sipas Naimit
është kategori estetike dhe shfaqje hyjnore.Bukuria hyjnore te femra shfaqet më plastike dhe e
mbuluar vetëm nga bukuria.Gjërat që Naimi përcepton janë : gusha , kraharori , sytë , balli ,
pulpat , llërët , qëpallat , këmbët , duart dhe ato i paramendon si të veçantat e të
përgjithshmes.Sipas tij nga bukuria lind dashuria kurse dashuria nuk mund të ekzistojë pa qenë
bukuria.Bukurinë Naimi e shfaq në dy rrafshe në atë 1)hyjnor apo filozofik dhe 2)tokësor apo
njerëzor.
,,Bukuria‟‟- shpreh bindjet folozofike-panteiste për bukurinë se ,,bukuria nuk është privilegj i
femrës por i gjithë asaj që e përceptojmë në natyrë.Dashurisë tokësore të Naimit i mungojnë :
partneriteti dhe reciprociteti.Për Naimin ka rëndësi vetëm objekti i dashurisë apo vendi ku do ta
dredh dashurin , atij nuk i intereson se sa femra do tia kthej atë dashuri.,,Kënaqet vetëm duke
parë por jo edhe duke shijuar‟‟.Për Naimin ka rëndësi , plaga , lektisja , viktimizimi sesa
gëzimi,kënaqësia,lumturia që sjell dashuria e kontaktit.(këtu edhe shfaqet romanticiteti i tij).Ai
ka dashuri platonike ngase dashnores nuk ia dimë emrin,kohën,vendin , identitetin.Te e dashura e
Naimit kemi mungesë të tipareve fiziologjike si , pamja e fytyrës,trupit , botës psikike ,
34

35. temperamentit , prirjeve , karakterit , emocionet , reflekset ngase e gjithë kjo ndodh sepse ai
është vetëm vështruesi jashtëm i femrës.
ANALIZA E POEZIVE ME MOTIVE FILOZOFIKE
Naimi ishte i pari që futi në letërsinë tone poezinë filozofike.Filozofia e Naimit ka dy burime,
burimin fetar(kuranin dhe biblën) dhe burimin shkencor(shkencat ekzakte).Ai në njërën anë
pranon imanencën e Zotit kurse në anën tjetër poashtu pranon teorinë e Darvinit për prejardhjen
e njeriut , teorinë e Laplasit për sistemin heliocentric.Motivi filozofik i poezisë naimiane bazohet
në : 1)imanencën e Zotit , 2)në natyrën dhe ligjet e saj dhe 3) në njeriun.
1)Imanenca e Zotit – e përmend edhe në poezitë dashurore edhe në atdhetare.Ai Zotin e paraqet
si krijues të gjithçkaje që ekziston në tokë.Ai mendon se Zoti është krijues i gjithë asaj që
ekziston nën dhe mbi tokë.Konceptin e gjithëkrijuesit për Zotin e lidh me atë se ai shfaqet kudo
që i kthen sytë dhe me këtë vërejmë ndërlidhjen e Naimit me teorinë filozofike të panteizmit.Ai
flet për atë se Zoti e krijoi njeriun si qenie më të përsosur , i dha mendjen , arsyen, të folurit , por
sipas Naimit njeriu vetë duhet ta formojë moralin.Sipas Naimit Zoti mund të sjellë bashkimine
shqiptarëve dhe këtu ndërlidhet edhe dëshira patriotike e Naimit.
2)Natyra dhe ligjet e saj- ai e sheh natyrën në dy aspekte 1)vegjetativ dhe 2)filozofik.Aspekti
vegjetativ paraqitet në poemën idilike Bagëti e Bujqësi dhe është autor i një rëndësie të veçante
ngase ishte i pari që natyrës shqiptare i bëri një vepër të veçantë.Mirëpo në aspektin filozofik
Naimi parashtron një sërë pyetjesh duke nisur nga : Çështë natyra? , Cilat janë ligjet e saj?Ku
është fillimi dhe mbarimi i natyrës apo i kozmosit?Ku është vendi dhe roli i njeriut në natyrë?
,,Filozofi‟‟- shpreh mahnitjen e tij me ligjet që sundojnë në natyrë , ai impresionohet nga yjet ,
fenomenet e funksionimit të natyrës , me atë se bota është pa krye , pa fund dhe pa anë.
,,Qielli‟‟- poezi ku poetin e befason shkëlqimi i yjeve , kaltëria , bukuria e qiellit .
,,Gjuha e zemrës‟‟ – shpreh atë se ,, vetë natyra në mënyra të ndryshme flet për fshehtësitë e
veta‟‟.Në këtë vepër nuk flet autori por për autorin flet trëndafili , bilbili , reja , lumi , malet ,
fushat , yjet dhe gjuha me të cilën flasin është gjuha e zemrës për të cilën autori kërkon ta
kuptojnë të gjithë.
,,Qershori‟‟- natyrën e paraqet si një rreth që përsëritet dhe kurrë nuk qetësohet p.sh pas dimrit
vjen pranvera , pas ditës vjen nata , pas të mirës vjen e keqja.
3)Njeriu – këtu Naimi ndërton koncepte vetanake për njeriun.Atë e vështron nga pozita të
ndryshme si pozita filozofike , pozita e poetit dhe pozita e personalitetit.Për Naimin njeriu ashtu
si natyra në bazë të përsëritjes rrethore bëhet i pavdekshëm dhe i përjetshëm.(sipas aspektit
filozofik).Poashtu për Naimin ai(njeriu) paraqet qenie emocionale ku ballafaqohen : lumturia –
pikëllimi , gëzimi-dëshpërimi , dëshira – dhuna .(sipas aspektit poetik dhe personal).
,,Pranvera‟‟-shpreh lumturinë që sjell pranvera , ringjalljen e natyrës , lumturinë e varfanjakëve
dhe jetimëve , pikëllimin për varrin e mikes e në mot ndoshta edhe për varrin e tij.
,,Mbi trupin e bijës sime vdekur‟‟ ^ ,,Në vdekje të vëllait‟‟ – shprehin dhembën e Naimit për
humbjen e disa prej anëtarëve të familjes.
,,Fjalët e qiririt‟‟- ka simbolikë të : krijuesit , humanistit dhe filozofit.Qiriri simbolizon vetë
autorin por edhe shumë patriotë e atdhetarë që vetë ishin djegur për të bërë dritë për popullin
shqiptarë.Rëndësia e Naimit ka rëndësi të madhe për motivin filozofik shqiptar që për kohën
ishte i varfër.
35