Article by me ( Makrand Mulay) in Pune based Ekta Monthly Magzine issue April 2011.

1. अण्णांची लढाई प रणामां व ,मूळ ूवृ ी या द ु ःतीचे
काय?
लोकपाल वधेयका या अमलबजावणीसाठ जे समाजसेवक
अण्णा हजारे यांनी राजधानी द लीत आमरण उपोषण सु कले.
े
अण्णां या मागण्या मा य झा या व उपोषण सुटले.अण्णां या या
आंदोलना या िनिम ॅ ाचार व आप या मानिसकतेचा घेतलेला
मूलगामी वेध:-
........ या दवशी घडले वपर त ितजावरती|
मी मावळताना दे श प हला होता||
ॅ -आचार
चुक या गो ी जाणीवपूवक करणे,िनयमबा कृ ती उमजून करणे,हे तुतः लाज सोडणे,आप याकडे
असले या अितशय छो या अिधकार या आधारे िनयो जत प तीने ःवाथ साधणे; हा ॅ ाचार
आहे .यासाठ जे-जे कले जाते तो
े या ॅ ाचाराचा प रणाम आहे .आपण प रणामालाच ॅ ाचार
मानतो. यावरच चचा करतो.आ ण ॅ -अचारा या मूळ दखण्यावर बोट ठे वतच नाह . यामुळे
ु
ॅ ाचार व आंदोलनाग णक वाढत आहे .ॅ ाचाराचे मूळ कारण आप या ू येका या मानिसकतेत
आहे .ह मानिसकता काय ाने बदलता येत नाह .काय ाने लाज आणता येत नाह .ॅ ाचार मुरलेला
आहे . कबहुना तो जोपासला आहे .या ॅ -आचाराला आपण बौ क समथन दे त आहोत.
ं
आपली मानिसकता
अण्णांनी उपोषण सु क यावर आंदोलनाची लाट आली आहे .जो तो उठू न ॅ ाचार संपवण्याची
े
भाषा करत आहे .अण्णांना भेटायला गेले या ने यांना यां या समथकांनी हुसकावले तर

2. िसनेतारकांना माऽ पायघ या घात या. या िसनेतारकांची नैितकता काय? फ म उ ोगात काळा
पैसा वारे माप आहे .दे शिोह दाउदचा पैसा या यवसायात आहे .काह अपवाद वगळता अनेकांची
य गत चा र याचे काय?आपण अनेकदा आरँयात उभे राहतो ते हा काळजी घेतो क पता
ु
लप वण्याची.पण मनात या वकृ तीचे काय करणार? िस नल तोडू न जाणे, वनाितक ट ूवास
करणे,रांगा मोडणे,सावजिनक ठकाणी थुंकणे,मोबाइलवर मो याने बोलणे,शाळा ूवेशासाठ दे णगी
कर चुकवणे,दकानदारांनी वजनात फसवणे, र शावा यां या ूवासी वरोधी वतनाला संर ण दे णे,
ु
....अशा कतीतर बाबी ॅ -आचारात मोडतात.या वरोधात आंदोलन हणजे ःवताशीच संघष
आहे .तो करण्याची आपली मानिसकता आहे का?ॅ ाचारा व बोलत असताना आपली
मानिसकता बदलली प हजे असे वाटत नाह .
यवःथावर अ व ास
यांनी यवःथा िनमाण क या
े यांचाच या यवसथांवर व ास नाह .मग यांचा दजा कसा
सुधारणार?सरकार णालयात राजकारणी,मंऽी,उ चपदःथ अिधकार उपचार घेत नाह त.कारण
तेथे यो य उपचार िमळणार नाह त याची यांना खाऽी असते.तेच िश णाचे आहे . ज हा
प रषद,महानगरपािलका यां या शाळात चांगले िश ण िमळत नाह हे गृह त ध न या शाळात
सरकार ब याधडांची मुल जात नाह त.अँया सरकार संःथा या ॅं चाराची करण झा या
ु
आहे त.
बळ तो कान पळ
जेवढा आिधकार मोठा तेवढा ॅ ाचार जाःत असे िचऽ आहे .मो या ॅ ाचाराला बौ क
समथनाची तटबंद असते.पुरोगामीपणाचे यावहा रक क दण दले जाते.खुबीने अिधकिधक
ॅ ाचार करणे हा पु षाथ मानला जातो.एक सव स मती िनमाण कली जाते. याला हे ॅ ाचारचे
े
तंऽ जमत नाह तो करकरत रहातो.
ु ु
चचा फ प रणामांवर
ॅ -आचारा या प रणामांवर आपण फ चचा करतो.माऽ मूळ दखण्यावर उपचार करण्याचे
ु
टाळतो.गंभीर आजारावर श ब या अटळ असते. यांमीन झा यावर रोगजंतू पस नयेत हणून

3. शर राचा काह भाग कापून टाकावा लागतो आ ण जवावरचे संकट टाळतो.ॅ ाचार असाच कापावा
लागेल. यासाठ आपली तयार आहे का? प रणामावर चचा करणे सोपे असते.ःवता या आत
डोकवणे कठ ण असते.
राळे गणिस ते नवी द ली
अण्णांनी सै यातून िनवृ ी घेत यावर उव रत जीवन समाजासाठ खच घातले आहे .आप या
राळे गणिस गावात बदल कला.एक आदश गाव िनमाण कले.साम जक पयटनाचे कि रा यात
े े
तयार कले.ॅ ाचार वरोधी अिभयान रा यात सु
े कले.मा हती या अिधकारासाठ पाठपुरावा
े
कला.अण्णा रा यातील सोशल सेिलॄेट झाले.अण्णा या
े पात एक दबावगट तयार
झाला.अण्णा या आंदोलनात अनेकजण सहभागी झाले. वखुरले या तुरळक डा यांना व
समाजवा ांना अण्णाचे छऽ िमळाले. अण्णा या ॅ ाचार वरोधी सिमतीतील काह जणा या बाबत
ू िच ह िनमाण झाले.तर ह अण्णाचे वेगळे पण काह ूमाणात िस झाले. यां या
वचारात,िचंतनात भारतीयपण दसून येते.उपोषणाचा माग यापूव ह अवलंबनाढया अण्णांनी जन
लोकपाल वधेयकासाठ राजधानी द ली गाठली.अण्णांना पाठ ंबा िमळू लागला.तथाकिथत ःवछ
ूितमे या पंतूधान मनमोहनिसंग यां या पायाखालची वाळू सरकली.कि सरकार अडचणीत
आले.कॉंमेसचे धाबे दणाणले.सोिनया वा राहूल गांधीची या- या उडाली.सरकार हतबु झाले.सव
वरोधी प ांनी अण्णांना समथन दले. वरोधाभास हणजे या युती सरकारवर अण्णांनी ट का
कली होती
े यांचा पाठ ंबा अण्णांनी नाकारला नाह .माऽ, या सेस पुरःकार वजेते सिमतीवर
असावे ह अण्णाची मागणी अनाकलनीय होती.पुरःकारचे फ संग चालते हे अण्णांना मा हत
नाह का? आंतररा ीय पुरःकार काह स माननीय अपवाद वगळता अ ं धती रॉय सार या न ली
समथकाना िमळाले आहे त.आ ण माणूस ःखलनशील असतो. यांना पुरःकार िमळालेत ते ॅ ाचार
करणार नाह त याची हमी अण्णा दे णार का?अमयाद अिधकार कोणाकडे ह असले तर धोकादायक
ते आहे .अहं कार; यागाला,चांगलपणाला असतो.स जन वकृ तीह घातक असते.
ु
आंदोलनाची लाट क उ माद
लोकशाह त अशी आंदोलन जनतेचा रोष य करण्यासाठ अवँयक असतात.यामुळे लोकां या
संतापला मोकळ वाट िमळते.शासन-ूशासन यंऽणेवरह दडपण राहते.आप या ह कांसाठ
लढण्याची सवय लागते.न या पढ लाह चळवळ कळतात.काह चांगले घडते.पण स या

4. आंदोलनाचा इ हट साजरा करण्याची मानिसकता िनमाण झाली आहे .दखद ूसंगी मेणब या
ु
आ ण हष झाला क फटाक असे ःव प आहे .आंदोलन करणे
े हणजे संवेदना जागवणे,ःवताला
वेदना दे णे.परं तु, या ऐवजी चमकणे, दसणे असे िचऽ उभे रहात आहे .अथात यालाह काह
स माननीय अपवाद आहे त; माऽ ते काह से अ पसं य आहे त.ई-व न ह आंदोलन जोरात
चालले.फसबुक,मे स,एसेमेस याचा वापर झाला.पण बांतीला कवळ ÔलाईकÕ ÔशेअरÕ पूरत नाह .
े े
मन सम पत,तन सम पत|और य जीवन सम पत|
चाहता हू मातृभू तुजको कह Ôकछ और भी दÕ|.....हे Ôऔर भीÕ ू येकाला शोधावे लागेल. अँया
ु ू
आंदोलनात असे ह जमतात यांना आंदोलनाचा फटका बसू शकतो.लोकभावना फ राजक य
ने यां या वरोधात राह ल याची ह मांडली काळजी घेतात.साधारण उ चपदःथ
नोकरशहा,मी डयातील बग-बॉस या वगात मोडतात.
वा ह यांचा उ सव
दसरा गांधी, नयी सद का संत,आंधी-तूफान,सैलाब.....अशी व वध वशेषण लावून वा ह यांनी
ु
अण्णा या उपोषणाचे धावते वणन कले. व चषक नुकताच संपला होता.आयपीएल सु
े होण्यासाठ
वेळ होता.ट आरपी सांभाळण्यासाठ ,ूे कांना खळवून ठे वण्यासाठ अण्णा उपयोगी
पडले.अण्णा या उपोषणाचे बॉल टू बॉल समालोचन कले. दसरे ःवातं य,जनता क आवाज,हार
े ु
सरकार अशी जोरदार चचा रं गवली गेली.मु ित मा यमह वा ह यां बरोबर वाहून गेली.पण पेड-
यूजचे काय? िनवडणुक तील याकजेःचे काय?हे तुतः बातमी चालवणे,सुपार घेणे या तंऽाचे
े
काय?आपण पऽकार आहोत या मानिसकतेतून कायदे वाकवणे----हा ॅ -आचार नाह का?यावर
िनयंऽण का नको?अण्णा,मेधा पाटकर,ःवामी अ नवेश,शबाना आझमी यावर बोलणार का?
मा यम-जगात ःवयं-िशःतीचा आमह धरणार का?असे अनेक ू अनु र त आहे त.
ूशासन मोकाट
साधारण अँया आंदोलनाचा फटका सवच राजक य ने यांना बसतो.पण यां या हाती अिधकार
एकटवले आहे त ती नोकरशाह क न-साव न मोकाट रहाते.सरकार नोकरांना सवच पळवाटा
मा हत असतात. कबहुना
ं या यांनीच शोधले या असतात.तेल लावून पाण्यात उतरण्याची कला
ूशासनाला अवगत असते.अंगाशी आ यावर राजकारण्यावर ढकल यात ते वाकबगार

5. असतात.राजक य ने यांना ह च मांडली स ला दे तात.मेकॉंले याचे ॄट श संसदे तील भाषण
आठवा.नोकरशाह ह मेकॉंले पुऽ आहे .या व अण्णा व यांचे समथक काय पाऊल उचलणार
हे पहावे लागेल?
उपोषण सुटले,सरकार झुकले,कॉंमेसचे अडाखे चुकले
अण्णांचे उपोषण चार दवसांनी समा झाले.सरकारला यां या सव मागण्या मा य करा या
लाग या.सरकारने आ ासन पाळले नाह तर अण्णांनी पु हा ःवातं य दनापासून आंदोलनाचा इशारा
दला आहे .अण्णां या उपोषणा या अडू न कॉंमेस या काह धूत मंडळ नी भाजपला एक पयाय
िनमाण करण्याचा ूय कला.आपला वरोधक आपणच िनमाण करायचा हे
े कॉंमेसचे जुने धोरण
आहे . यातून भाजपाचे मह व काह से कमी होईल असा डाव टाकण्याचा ूय कला.प ह या
े
दवशी उपोषणाला तुलनेत कमी ूितसाद िमळाला.नंतर वाढत गेला. यामुळे सरकार व कॉंमेसची
पाचावर धारण बसली.अॄूची ल रे टांगली गेली.मनमोहनिसंग जा यात तर सोिनया,राहूल सुपात
अशी ःथती झाली.अखेर अण्णां या मागण्या मा य क न कॉंमेस व सरकारने आपली सुटका
क न घेतली. अथात; अशी आंदोलन जरवण्याची,ट का पच वण्याची ताकद कॉंमेसकडे आहे .
संघाचा हात-संघाचा पाठ ंबा
अण्णां या आंदोलनाला संघाची फस आहे .ते संघाचे हःतक आहे त अशी मु ाफळ कॉंमेसने
ू
उधळली. या मागे आंदोलनात फट पडणे हा हे तू होता.अण्णां या भोवती जमलेले समाजवाद ,डावे
ु
दर जातील व िमड या ूिस
ू न दे ता ट कचा सूर लावेल असा अंदाज बांधून कॉंमेसने हे प लू
े
सोडले.पण ते उलटले.अण्णां या उपोषण मंडपात भारतमातेचे िचऽ लावले होते.भारतमाता क
जय,वंदे मातरम अँया घोषणा द या जात हो या.गीतह संघ प दतीची होती. आ ेप कोणीच
घेतला नाह .कारण,आंदोलन द घकाळ व दे श यापी करयचे असले तर संघ हा एकच पयाय आहे
याची सवानाच जाणीव आहे .संघाने खुलेपणाने अण्णांना जाह र पाठ ंबा दला.मुळात जे दे श हताचे,
समाजा या भ याचे,जनक याणाचे आहे याला संघाचा पा ठं बा असतो.संघाला ौेय नको
असते.नुक याच झाले या संघा या अ खल भारतीय ूितिनधी सभेत ॅ ाचार वरोधी कलेला
े
ठराव वमावर बोट ठे वणारा आहे .ॅ ाचाराचे मूळ वृ ी, य ,ूवृ ीत आहे . यावर मात करण्यासाठ

6. ःवयंिशःत,संःकार याची गरज आहे .असे नमूद कले आहे .आणीबाणी व बोफोस यात सरकार
े
बदलले पण ॅ ाचार कमी झाला नाह .उलट वाढ या आंदोलनांना पचवून ॅ ाचार वाढला आहे .
बांती?
हे आंदोलन िल बया,इ ज , युनेिशया याचाशी काह जणांनी जोडले.जंतरमंतरला तहर र चौकाची
उपमा दली.हे थोडे घाईचे होईल.तेथे लोकशाह नाह .आ ण आप याकडे ती आहे .उणीव,ऽुट
अस यातर ती आहे .ती ॄट श येण्यापूव ह होती. ॄट शपूव काळात ःव-धम,ःव-भाषा,ःव-संःकृ ती
यासह बारा बलुतेदार , वक ित समाज यवःथा,पंचायती राजेशाह तह अ ःत वात
हो या.जनसामा य ःवतंऽ होते.हो कोई नृप हमे या हानी|अशी धारणा होती. यावेळ
धमावर( रिलजन वर नाह ),जीवनप तीवर परक यांनी आबमण कले
े यावेळ च बांती
झाली.अ यथा परःपर पूरक सहजीवन,सामंजःय,सामवून घेणे असाच सामा यपणे यवहार रा हला
आहे .ःवातं यानंतर ॄट श लोकशाह हणजे पा ीमा य यवःथा ःवीकारली.ह प ती जनतेत
असंतोष राह ल हे गृह त ध न सुधारणा,सु वधा ठर वक काळाने रे टा वाढला क दे ते.संघषाची धार
कमी करते.जयूकाश यां या संपूण बांती या घोषणेला याच प तीने शांत कले.काह काळा पुरते
े
नमते घेऊन जन ोभ थंड कला जातो.ता पुरते ÔराजÕ बदलून नमते घेतले जाते.बांतीसाठ खूप
े
मोठ कमत ावी लागते.एक पढ खच घालवी लागते.सव सुखाचा प र याग करावा
लागतो.पण;िशवाजी महाराज,तुकाराम ओंबळे ,उ नीकृ ंणन आप या घर ज माला यावा असे
कोणाला वाटते?आिथक उदार करणा या ूखर झोतात,क रअर या शोधात,ःवयंक ित होण्या या
नादात बांती बोलण्यापूरती बर वाटते.
सारे च द प अजून मंदावले नाह त
सगळ च कनार काळ आहे असेह समजण्याचे कारण नाह .नकारा मक वातवरणात सकारा मक
सूर िननादात आहे त.अण्णाचे उपोषण व याला िमळाले या पा ठं याने सवऽ कवळ िनवडु ं ग नसून
े
ूाज ह फलतो असे अशादायी िचऽ आहे .िनखारे फलले आहे त, यावर राख बसली
ु ु
आहे .ूमा णकपणे अ ासक फकर घालण्याची गरज आहे .भांगेत अजूनह तुळस आहे .ह
ुं
वधायकता संघट त क न रचना मक उपबमाची साखळ िनमाण क यास अंतर चे
े ानद प पेटते
राहतील.उपोषण सोडताना अण्णा हणाले, Ôजबाबदार वाढली आहे .वाढ या जबाबदार चे भान
अण्णांना पा ठं बा दे णाढया सवानाच ठे वावे लागेल.

7. .........ते घडले अदभूत हात हजारो आले|
अन ् बुड या दे शा उचलूनी यांनी धरले||
ते हात कणाचे ते नाच आले कळोनी|
ु
ितजावर होते र रं ग भरलेले||
मकरं द मुळे
९८६९२०६१०९/८१०८०००५६४
mak2244@gmail.com