1. Praca resocjalizacyjna z mordercami
M. Turowski
M. Sachetti
ZABÓJSTWO
Typ podstawowy zabójstwa określa art. 148 § 1 kodeksu karnego: Kto zabija człowieka,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia
wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.1
Zabójstwo uważane jest za jedno z najbardziej osobliwych zachowań człowieka, tworzących
barwną mozaikę szeregu zjawisk i uczuć. Zachowanie zabójcy może być konsekwencją, może
wyrażać m.in. brak respektu dla ludzkiego życia, zanik współczucia, ale także głęboką miłość, raz
może być efektem impulsu, by w innym przypadku prezentować postępowanie metodyczne i
przemyślane w każdym szczególe. Zabójstwo niezmiennie skupia uwagę
naukowców, ale i artystów, nieustannie też stanowi niezwykle interesujący przedmiot analiz
kryminologicznych
2
.
Art. 148 k.k. chroni życie człowieka (w aspekcie biologicznym) od momentu jego
narodzin aż do śmierci. W doktrynie prezentowane są różne poglądy dotyczące określenia
momentu narodzin. W zależności od przyjętego kryterium proponuje się różny moment, od
którego mamy do czynienia z człowiekiem w rozumieniu prawa karnego.
W typologii zabójstw można spotkać wiele klasyfikacji zabójstw. Jedną z typologii, która
została oparta na wielu badaniach teoretycznych studiach przedstawili R. Holmes i S. Holmes.
Autorzy dokonali klasyfikacji typów zabójstw:
− typ depresyjny – jest to najczęściej zabójca, który nie ma wcześniejszych doświadczeń
kryminalnych i bardzo często pozostaje pod opieką instytucji medycznych lub
psychiatrycznych. Cechuje go brak wiary w siebie i poczucia sensu życia. Ma dużą
skłonność do samobójstw, a sam akt zabójstwa jest bardzo często irracjonalny;
− sadystyczny zabójca dzieci – zabójstwo dziecka daje sprawcy satysfakcję seksualna. Nie
dochodzi jednak do aktu seksualnego;
− zabójca seksualny – ofiarami tego typu zabójców padają tylko dorośli. Morderstwo w tym
przypadku połączone jest z przemocą seksualną i satysfakcją seksualną sprawcy. Takim
1
www.polskieustawy.com
2
Z. Lasocik, Zabójca zawodowy i na zlecenie, Kraków 2003, s. 88

2. typem zabójców są przede wszystkim zabójcy seryjni;
− zabójca psychotyczny – to zabójca mający problem z kontaktem z rzeczywistością, który
jest następstwem choroby psychicznej. Często doświadcza omamów słuchowych i
wzrokowych oraz halucynacji, przez co nie jest w stanie uzasadnić swojego zachowania;
− typ psychopatyczny – jest to osoba pozbawiona uczciwości wyższej, niemająca poczucia
winy ani wstydu. Osoba psychopatyczna nie potrafi doświadczyć empatii, żalu, smutku. Jest
to zabójca, który koncentruje się na swoich uczuciach;
− typ organiczny – obejmuje zabójców, których akt zabójstwa jest konsekwencją wadliwego
funkcjonowania systemu wydzielania dokrewnego, uszkodzeń mózgu lub zaburzeń w
konstrukcji ciała;
− typ lękowy – zabójca, który niejako „tuszuje” zabójstwem swoje inne zachowania
odbiegające od normy jak również nieakceptowane społecznie;
− typ zabójcy zawodowego – w tej kategorii mieszczą się osoby, które zabijają dla
otrzymania określonej korzyści ekonomicznej, politycznej lub ideologicznej3
.
W psychologii wypracowano wiele koncepcji pozwalających na uporządkowanie całego
katalogu odpowiedzi na pytanie - dlaczego ludzie zabijają? Według najpowszechniejszych z nich:
− źródłem zachowań agresywnych są traumatyczne przeżycia z dzieciństwa, konflikty
wewnętrzne, stany frustracji (tzw. teoria psychoanalityczna),
− stosowanie przemocy jest spowodowane silnym poczuciem nieadekwatności i słabości
zabójcy, zabijanie natomiast kompensuje te słabości i pozwala udowodnić sprawcy i otoczeniu, jaki
zabójca jest silny (tzw. teoria nieadekwatności),
− zabójca ma kompleks nadczłowieka, a zabijanie utwierdza go w przekonaniu o własnej
wyjątkowości, poprawia jego własny wizerunek (teoria nadczłowieka),
− zabójca ma ograniczoną tolerancję na trudne sytuacje i na frustrację potrzeb,
niepowodzenia odreagowuje agresją (teoria obniżonej tolerancji na frustrację),
− zabójca jest ekstrawertykiem, którego sumienie działa nieprawidłowo (teoria
osobowościowa),
− zachowanie agresywne zabójcy spowodowane jest psychozami, w szczególności paranojami
3
M. Kowalczyk, Zabójcy i mordercy, Kraków 2010, s. 152

3. (teoria czynnika chorobowego)
4
.
METODY DZIAŁANIA SPRAWCÓW ZABÓJSTW
Sposoby dokonywania zabójstw charakteryzują się dużą różnorodnością, w zależności
od inteligencji sprawcy, od jego możliwości dotarcia do określonych narzędzi czy też środków, od
sytuacji, miejsca i czasu, jak również od motywu nim powodującego.
Wśród narzędzi, których sprawcy używają do popełniania zabójstw można spotkać
prawie wszystko, czym człowiek nauczył się posługiwać w swojej działalności – począwszy
od narzędzi bardzo prostych do bardzo skomplikowanych.
Najczęściej jednak spotyka się zabójstwa dokonywane przy użyciu narzędzi najłatwiej
dostępnych, takich jak: nóż, siekiera, tasak, młotek, broń myśliwska czy inna broń palna.
Do popełniania zabójstw używane są także środki toksyczne (np. cyjanek potasu, arszenik)
oraz ich pochodne. Do rzadszych przypadków należą zabójstwa popełnione poprzez
podpalenie, utopienie czy zrzucenie ze znacznej wysokości.
MOTYWACJE SPRAWCÓW ZABÓJSTW
Przygotowując się do popełnienia zabójstwa lub dokonując go, sprawca robi to z powodu
określonych przyczyn. Przyczyny takie w kryminalistyce nazywane są motywami. Za
motyw można zatem uznać czynnik popychający sprawcę do działania.
Obecnie organy ścigania stosują następującą klasyfikację według motywów zachowania
sprawcy zabójstwa:
– zabójstwo o motywie rabunkowym,
– zabójstwo o motywie erotycznym,
4
Z. Lasocik, Zabójca zawodowy i na zlecenie, Kraków 2003, s. 93-94

4. – zabójstwo o motywie seksualnym,
– zabójstwo o motywie nieporozumienia rodzinnego,
– zabójstwo o motywie porachunków osobistych,
– zabójstwo na zlecenie,
– zabójstwo o motywie innym,
– zabójstwo o motywie chuligańskim,
– zabójstwo o motywie nieustalonym.
Zabójstwo o motywie rabunkowym - polega na pozbawieniu życia osoby będącej
w posiadaniu lub dysponującej mieniem, chroniącej to mienie. Celem działania sprawcy jest
zabór mienia bądź utrzymanie się w jego posiadaniu. Najczęściej zabójstwa te są wynikiem
planowanego, dokładnego przygotowania i działania ze strony sprawcy. Sprawca typuje ofiarę,
dobiera innych uczestników, metodę, narzędzia, wybiera czas i miejsce dokonania czynu.
Zabójstwo o motywie erotycznym - związane jest z uczuciami erotycznymi. W tym
przypadku można wyróżnić dwa zasadnicze kierunki działania sprawcy. W pierwszym – czyn
sprawcy skierowany jest przeciwko obiektowi uczuć, natomiast w drugim przypadku przestępca
zmierza do usunięcia osób utrudniających mu zdobycie obiektu miłości.
W większości przypadków działanie sprawcy stanowi reakcję na niewierność żony,
kochanki, konkubiny, do działania może też pobudzić porzucenie, odmowa zawarcia związku
małżeńskiego, odmowa współżycia seksualnego itp.
Zabójstwo o motywie seksualnym – polega na spowodowaniu śmierci człowieka pozostającym w
związku ze wzbudzeniem, nasileniem, utrzymaniem lub zaspokojeniem popędu
seksualnego sprawcy - skierowanego na osobę ofiary.
Zabójstwo o motywie porachunków osobistych – związane jest najczęściej z działalnością

5. przestępczą sprawców i ich ofiar.
Zabójstwo na zlecenie – polega na pozbawieniu życia człowieka przez osobę trzecią,
często w żaden inny sposób niemającej związku z ofiarą, działającą najczęściej z inspiracji
właściwego sprawcy – zleceniodawcy, który z różnych powodów jest zainteresowany śmiercią
ofiary. Zleceniodawca często pełni rolę kierowniczą w zabójstwie.
Zabójstwo o motywie innym – w przypadku tych zabójstw głównym czynnikiem pozwalającym je
wyróżnić są cechy charakterystyczne związków (np. emocjonalnych) między
ofiarami i ich sprawcami – zemsta, zazdrość.
Zabójstwo o motywie chuligańskim – czyn ten jest popełniony bez żadnych racjonalnych
pobudek i powodów, dlatego trudne jest określenie pojęcia „motyw chuligański”.
Bardzo często sami sprawcy nie potrafią określić „dlaczego TO zrobili”.
Zabójstwo o motywie nieustalonym – brak jest w nim dostatecznych podstaw do
sprecyzowania jednoznacznie motywu działania sprawcy, co nie pozwala określić środowiska,
kręgu osób, z których może wywodzić się sprawca, miejsc, w których może przebywać.
Z uwagi na te fakty trudno wykryć sprawcę - w związku z czym należy formułować alternatywne
wersje określając ich stopień prawdopodobieństwa.
Zabójstwa z premedytacją charakteryzują się tym, że sprawca przygotowuje się do
nich (np. wchodząc w posiadanie narzędzia czy też je przysposabiając), a następnie wybiera
miejsce i czas do realizacji swych przestępczych zamiarów. Zdarzają się również przypadki
pozorowania zabójstwa śmiercią przypadkową np. poprzez celowe spowodowanie pożaru czy
włączenie gazu.
Ze sposobu, w jaki dokonano zabójstwa, można wiele wnioskować o samym sprawcy:
jego inteligencji, pracy zawodowej, czy np. zainteresowaniach. Prowadząc śledztwo w sprawie o
zabójstwo dokonane przy użyciu trucizny trudnej do zdobycia dla przeciętnego człowieka (np.
cyjanku potasu) można przykładowo wnioskować, że sprawca miał stosunkowo
łatwy dostęp do takiej trucizny lub jej związków. Dlatego czynności wykrywacze i typowanie
sprawcy powinny zmierzać do ustalenia osób, które znały ofiarę, utrzymywały z nią kontakty,
a jednocześnie pracują lub mają powiązania z różnego rodzaju laboratoriami, zakładami

6. chemicznymi lub z wykształcenia są chemikami, farmaceutami albo mają takie zainteresowania.
W większości przypadków zabójstw również narzędzia służące do ich dokonania są
przypadkowe i zostają porzucone przez sprawców na miejscu przestępstwa. Dlatego w trakcie
oględzin miejsca zdarzenia należy zwracać szczególną uwagę na przedmioty, które pozornie
mogą nie mieć związku z zabójstwem oraz poddać je badaniom w celu ujawnienia ewentualnych
śladów kryminalistycznych.
DZIECIOBÓJSTWO
Dzieciobójstwo jest typem uprzywilejowanym zabójstwa określonym w art. 149 k.k..
Jest okrutne i wstrząsające w szczególności ze względu na ofiarę - bezbronne, nowo narodzone
dziecko - oraz sprawcę - jego matkę. Czyn taki ze swej istoty, pomimo tego, Że stanowi
postać uprzywilejowaną zabójstwa, zawiera znaczny stopień społecznej szkodliwości. Niemniej
jednak nietrafne jest powoływanie się na powyższe okoliczności, jako obciążające przy
wymiarze kary, bowiem winny one być uwzględniane w każdej sprawie o czyn tego rodzaju
i nie powinny wpływać na wymiar kary (zaostrzać ją czy łagodzić), gdyż mieszczą się w zwykłych
ramach odpowiedzialności za to przestępstwo.
W przypadku występku dzieciobójstwa muszą być spełnione kumulatywnie
następujące warunki:
– zabójstwo dziecka następuje w okresie porodu,
– zabójstwo dziecka następuje pod wpływem przebiegu porodu.
Z punktu widzenia art. 149 k.k. bez znaczenia jest, czy poród odbywa się siłami natury, czy
przy ingerencji człowieka (za pomocą cesarskiego cięcia).
Granicą oddzielającą dzieciobójstwo od aborcji jest chwila, w której noworodek staje
się samoistnym organizmem ludzkim. Podmiotem przestępstwa dzieciobójstwa
może być tylko matka. Pomocnik oraz podżegacz do dzieciobójstwa
odpowiadają odpowiednio za pomocnictwo i podżeganie do zabójstwa w typie podstawowym
(art. 148 k.k.).

7. Art. 31
§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego
lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego
znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
§ 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub
kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary.
§ 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub
odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo
mógł przewidzieć.5
W przypadku dzieciobójstwa matka dotknięta jest zakłóceniami, które powodują u niej
ograniczenie rozeznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem, ale nie
w znaczeniu, o którym mowa w art. 31 k.k., albowiem u podłoża jej stanu psychicznego nie
leży żadna z przyczyn wymienionych w tym, że artykule 31 k.k., ale przyczyna związana
z porodem, występująca podczas jego trwania i z nim się wiążąca.
Najczęstszymi przyczynami śmierci dziecka jest uraz mechaniczny albo uduszenie
gwałtowne. Podczas sekcji zwłok stwierdzano np.: rany kłute, poderznięcie gardła, obrażenia
głowy wskutek uderzeń, obrażenia wielonarządowe (jako np. skutek wyrzucenia z jadącego
pociągu lub samochodu), natomiast przy uduszeniu gwałtownym śmierć dziecka przybiera
postać:
− zadzierzgnięcia (uduszenia pętlą),
− zadławienia (ucisk za szyję),
− zamknięcia otworów
oddechowych miękkim przedmiotem,
− umieszczenia w jamie ustnej i tchawicy przedmiotu,
− uduszenia wskutek zamknięcia noworodka w worku foliowym lub owinięcie nim jego
5
www.polskieustawy.com

8. główki6
Omówienie specyfiki diagnozy resocjalizacyjnej wymaga odwołania się do ogólnych
wskazań związanych z diagnozą, jej rodzajami i warunkami poprawności, można powiedzieć, że
problem dobrej diagnozy występuję we wszystkich dziedzinach działalności praktycznej.
Przez podjęcie diagnozy rozumiemy rozróżnienie, osadzanie, a dokładniej – rozpoznanie
jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na postawie objawów i znajomości ogólnych
prawidłowości.7
Diagnoza jest, to działanie celowe, ale musi się opierać na rozpoznawaniu sytuacji
wyjściowej. Rozpoznawanie to polega nie tylko na opisie istotnych cech aktualnego stanu rzeczy,
ale także na jego zbadaniu genetycznym, nasuwającym sposoby zmiany, na ustaleniu znaczenia w
ramach pewnej całości, której występuje, co z kolei pozwala ocenić, czy jest on korzystny czy
szkodliwy, na ustalenie fazy i przewidywalnego rozwoju, co prowadzi do zaprojektowania działania
reformującego istniejące braki lub zapobiegającego na przyszłość powstawaniu szkód.
Diagnoza w działaniu pedagogicznym może pełnić trzy podstawowe funkcje:
− Stanowić punkt wyjścia w czynnościach związanych z projektowaniem,
− Umożliwić systematyczną kontrolę przebiegu procesu wychowawczego,
− Służyć ocenie wyników i korygowania podjętych.
Funkcje te powiązane są z głównymi etapami działań, czyli diagnozą stanu rzeczy,
projektowaniem zmian i realizacją projektu wraz z kontrolą.8
Powyższe rozważania nasuwają wniosek, że w diagnozowaniu zabójstw popełnionych w
stanie afektu można zróżnicować czyny wywołane zaburzeniami o podłożu ograniczonym (afekt
patologiczny) oraz przez czynniki zewnętrzne (np. stan długo trwałego lęku). Innym stanem
ograniczającym lub znoszącym poczytalność, który może mieć znaczenie w diagnozowaniu
sprawców zabójstw, są epizodyczne stany reaktywne przebiegające w postaci reakcji nerwicowych,
psychopatycznych lub psychospołecznych.
Omówienie powyższych kwestii związanych z uznaniem poczytalności lub
kwestionowaniem tego stanu nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu od sprawców zabójstw,
przede wszystkim, dlatego, że nierzadko zabójstwo wymaga kompleksowej analizy czynników
leżących u jego podłoża i umożliwiających określenie bezwzględnej winy sprawcy bądź ustalenie
okoliczności pozwalających na zastosowanie wobec nikogo możliwości złagodzonej
6
M. Brzozowska, M. Kaczmarek, Materialnoprawne i kryminalistyczne aspekty przestępstwa zabójstwa, Piła 2011, s.
21
7
M.H. Kowalczyk, Zabójcy i mordercy, Wyd. Impuls Kraków 2010 r. s. 209
8
Ibid. s. 210-211

9. odpowiedzialności.9
Rozwiązania prawne obowiązujące zarówno w Polsce, jak i w wielu innych państwach na
całym świecie przyjmują, jako priorytetową zasadę izolowania sprawców najgroźniejszych
przestępstw, w tym zabójców, stosując wobec nich kary całkowicie eliminujące lub długoterminowe
pozbawienia wolności. Przyjęta w Polsce kodyfikacja karna dokonuje wyraźnego zróżnicowania
odpowiedzialności karnej sprawców zabójstw, odwołując się do kryteriów kwalifikacji lub
uprzywilejowania czynów.
To właśnie kryterium można potraktować, jako pierwsze, zasadniczo różnicujące sprawców
zabójstw. Wykazuje ono, bowiem, że ogół populacji zabójców można wyodrębnić tych, którzy nie
stanowią zagrożenia dla społeczeństwa, ponieważ popełniony przez nich czy był raczej wyrazem
lęku, a nie agresji, obronnej determinacji, a nie premedytacji. Drugą wyłonioną przy zastosowaniu
tego kryterium kategorią będą sprawcy zabójstw, w których działaniu nie tylko nie można się
dopatrzeć się okoliczności łagodzących ich odpowiedzialność karną, ale wręcz przeciwnie –
znamiona czynu wskazują na okrucieństwo, uprzedmiotowienie ofiary i dokładne planowanie
zbrodni.10
Poszukując efektywnych oddziaływań resocjalizacyjnych, które można stosować także
wobec sprawców zabójstw, należy wspomnieć, że dotychczasowe działania opierają się przede
wszystkim na trzech koncepcjach psychologicznych. Mowa tu o podejściu, psychodynamicznym,
behawioralnym i kognitywno-behawioralnym. Na uwagę zasługuje zwłaszcza to ostatnie podejście,
które łączy metody i doświadczenia resocjalizacji opartej na behawioryzmie z elementami treningu
świadomości. 11
Odnosząc się do problemu możliwości resocjalizacji sprawców zabójstw, w szczególności
nieletnich i młodocianych, analizuje się przede wszystkim prawne możliwości tych działań.
Wskazuje, że podstawowym problemem, jest właściwe dokonanie rozmieszczenia nieletnich
sprawców w celach, tak by uniknąć negatywnego modelowania. Podatni na negatywne wpływy, ze
względu na swoją plastyczną jeszcze osobowość nieletni, powinni być w związku z tym
umieszczani w celach z niezdemoralizowanymi osadzonymi lub z przewagą takich osób. Nie chroni
to ich bynajmniej przed destrukcyjnymi kontaktami ze znacznie zdemoralizowanymi młodocianymi
oraz podkulturą więzienną, ale można sądzić, że w pewnym stopniu ograniczy negatywne wpływy
sprzyjające naśladowaniu tych wzorców.
W resocjalizacji nieletnich sprawców zabójstw, poza blokowanie negatywnych wpływów
innych skazanych i tym samym ochroną przed demoralizacją, należy położyć nacisk na intensywne
kształcenia, pracę, racjonalne wykorzystywanie czasu wolnego i kontakty z rodzicami, o ile
9
Ibid. s. 224 – 225
10
Ibid. s. 226
11
M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 228

10. oczywiście nie przejawiają cech destrukcyjnych. To ogólnie wskazują sugerują, że zasadniczo w
odniesieniu do nieletnich, umieszczonych w zakładach karnych stosuje się te same formy
oddziaływań penitencjarnych ujętych w indywidualnych programach oddziaływań, które
wykorzystywane są wobec dorosłych osadzonych.12
Jednym z programów zasługujących na uwagę jest wprowadzony w Wirginii program ISOs,
który, przeznaczony jest dla inkarcerowanych nieletnich sprawców zabójstw. Program ten
występuje w dwóch wersjach i realizowany jest już od 10 lat.
Pierwsza wersja, obejmująca zintensyfikowane działania wychowawcze (ISOs self-
contained), realizowana jest w warunkach izolacji, homogenicznych grupach nieletnich sprawców
wykazujących wysoki poziom impulsywności i zachowań antysocjalnych. Wobec jednorodnych
pod względem zaburzeń osobowościowych grup nieletnich stosuje się intensywne działania
zmierzające do redukcji agresji, wytworzenia autokontroli i empatii wobec ofiar.
Druga wersja programu (ISO prescriptive) obejmuje realizacje tych samych celów,
zmierzających przede wszystkim do obniżenia poziomu impulsywności i agresji nieletnich oraz
wytworzenia pożądanych sprawności społecznych. Ta wersja programu realizowana jest do osób
mniej zdemoralizowanych i mniej niebezpiecznych sprawców przestępstw gwałtownych o
charakterze nieseksualnym.
Nieletni poddani działaniem ISOs self-contained wykazują mniejszą powrotność do
przestępstwa, również w ich przypadku upływa więcej czasu między opuszczeniem zakładu a
kolejnym zatrzymaniem. Znacząca obniża się możliwość recydywy, a powrotność do przestępstwa
zwykle dotyczy innych celów niż zabójstwo, który były podstawą pierwszego skazania.
Wracając do polskich doświadczeń w zakresie resocjalizacji dorosłych sprawców zabójstw
skazanych na długoterminowe kary, najpoważniejszym problemem jest postępujący proces
prizonizacji, który zwykle dominuje nad procesem resocjalizacji. Skazani ci nastawieni są przede
wszystkim na poprawne ułożenie sobie relacji z współosadzonymi i personelem. Dostosowanie się
do warunków wewnątrz-wieziennych nie oznacza bynajmniej korekcyjnych zmian w osobowości,
ale nie wyklucza pozytywnej oceny postępów resocjalizacji, co zwykle jest podstawą pozytywnego
opiniowania przez personel więzienny.
Biorąc po uwagę zróżnicowaną podatności osadzonych na oddziaływania resocjalizacyjne w
różnych fazach uwiezienia, w pierwszym etapie pobytu w izolacji, kiedy skazany nie jest pewny
swej przyszłości i swego więziennego losu oraz w ostatniej fazie – poprzedzającej zwolnienie,
kiedy to powstają obawy przed tym, co będzie dalej, zintensyfikować oddziaływania
resocjalizacyjne.
W tych dwóch etapach, cechujących się największą podatnością na wpływy
12
Ibid. s. 228 - 229

11. resocjalizacyjne, należy odwołać się do poczucia winy, które może być traktowane, jako punkt
zwrotny w karierze przestępczej i stanowić płaszczyznę oporu, która pozwoli kształtować nową
wizje przyszłości.13
Aby działania były skuteczne nie można zapomnieć o aktywizacji zawodowej sprawców
zabójstw, nabywaniu umiejętności skutecznego poszukiwania pracy i pozyskiwania kwalifikacji
zawodowych. Program pt. „postępowanie ze skazanymi na karę dożywotniego pozbawienia
wolności” nastawiony jest na kształtowanie w skazanym woli współdziałania w zakresie nabywaniu
postaw społecznie pożądanych i zmian w obrębie własnej osobowości, uznanie przez niego kary za
sprawiedliwą odpłatę za dokonany czyn oraz wzbudzenie u niego nadziei na pozytywny efekt
wysiłków włożonych w zmianę postaw.
W zależności od fazy uwięzienia, w jakiej aktualnie znajduje się skazany, proponuje się
podejmowanie odpowiednich zróżnicowanych środków oddziaływań.
W pierwszej fazie, która następuje w okresie tymczasowego aresztowania i na początku
odbywania kary pozbawienia wolności, czyli w fazie kryzysu, gdy skazani ujawniają leki, mają
poczucie utraty nad własnym życiem oraz wskazują skłonności do agresji i autoagresji,
wychowawca powinien obserwować i kontrolować zachowania osadzonego, udzielać pomocy w
uzyskaniu podstawowych informacji prawnych oraz nawiązywać współprace z rodziną, natomiast
psycholog powinien udzielać wsparcia emocjonalnego, pomóc skazanemu w odzyskiwaniu kontroli
nad własnym życiem i kształtować u niego umiejętność radzenia sobie z destrukcyjnymi
zachowaniami i emocjami.
Natomiast w fazie buntu, która zwykle następuje po uprawomocnieniu się wyroku, skazani
prezentują postawy roszczeniowe, izolują się od otoczenia, są agresywni i wykazują brak
krytycyzmu wobec popełnionej zbrodni. Inicjowane działania powinny w tym okresie
koncentrować się na motywowaniu skazanych do współdziałania w tworzeniu indywidualnego
programu resocjalizacji, udzielaniu mu pomocy w kształtowaniu planów życiowych możliwych do
realizacji w warunkach izolacji oraz zachęcaniu do udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych i
sportowych. 14
W fazie przystosowania działania powinny zmierzać do modyfikacji postaw i przekonań
skazanego oraz wyznaczenia realistycznych celów zapobiegających skutkom długotrwałej izolacji,
w tym utraty zainteresowania przyszłością, poczucia beznadziejności u wyuczonej bezradności.
W ostatniej fazie przygotowania do działania powinny kontynuować realizacje działań z
poprzedniego okresu i przygotowywać skazanego do ewentualnego odbywania kary w warunkach
mniejszej samodyscypliny.
Inna propozycja skutecznego oddziaływania wobec niektórych sprawców zabójstw może
13
Ibid. s. 229-230
14
Ibid. s. 230-231

12. być model oddziaływań opracowany przez O.P. de Hassa. Działania oparte na tym modelu są
realizowane w Holandii wobec sprawców przestępstw, w tym wobec zabójców. Celem terapii jest
zmniejszanie prawdopodobieństwa podejmowania dalszej działalności przestępczej.
Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa jest szacowane za pomocą czterech czynników
leżących u podstaw modelu, takich jak:
1. Osobowość i stan psychiczny – tworzy się w dzieciństwie i wczesnej młodości a
wszelkie wydarzenia przeżywane w tym okresie – zarówno pozytywne, jak i
negatywne – maja wpływ na kształtowanie się osobowości.
2. Uwarunkowania sytuacyjne - prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania
przestępczego związana jest ze specyficznymi uwarunkowaniami sytuacyjnymi,
np. sytuacje jak narkomania i alkoholizm.
3. Związki społeczne – określone są przez zakres, w jakim jednostka bierze udział
w tworzeniu i funkcjonowaniu pewnych układów, np. rodzina krewni etc.
4. Ogólne zdolności i umiejętności – są to umiejętności i zdolności niezbędne do
codziennego życia jednostki.
Zaburzenie tych czynników prowadzi do czynów przestępczych.
Odwołując się do tego modelu w projektowaniu wskazań resocjalizacyjnych, należy
uwzględnić w związku z tym działania wieloaspektowe, interdyscyplinarne. Przybiorą one
następujący zakres:
1. Osobowość i stan psychiczny:
a. Obszary problemów: zaburzenia osobowości, zaburzenia ego, psychozy,
b. Możliwość interwencji: pomoc psychiatryczna, psychoterapia,
2. Uwarunkowania sytuacyjne
a. Obszary problemów: alkoholizm, narkomania,
b. Możliwość interwencji: scenariusz przestępstw,
3. Związki społeczne
a. Obszary problemów: braki, wady w relacjach społecznych,
etykietowanie,
b. Możliwość interwencji: pracownicy socjalni, terapia zajęciowa,

13. 4. Umiejętności
a. Obszary problemów: ogólnospołeczne i zawodowe umiejętności,
b. Możliwość interwencji: socjoterapia, terapia zajęciowa.15
Podstawowym warunkiem osiągnięcia jakichkolwiek rezultatów jest jednak wytworzenie
odpowiedniej motywacji u sprawców, wobec których podejmowane będą projektowane działania.
Brak wystarczająco silnej motywacji, przy zwykle poważnych zaburzeniach ujawnianych przez
sprawców, może wpływać demobilizująco na innych i zniechęcać do podejmowania konkretnych
działań.
Jednym z pierwszych warunków skuteczności podejmowanych działań jest, bowiem ich
wykonywanie w odpowiednio dobranych pod względem motywacji i stopnia demoralizacji
grupach, tak, aby ich uczestnicy nie wpływali demobilizująco na osoby nieujawniające
zaawansowanych form demoralizacji. Pożądana postacią oddziaływań dla osób głęboko
zdemoralizowanych mogą być sesje wyrównawcze oparte na intensywnych oddziaływaniach
resocjalizacyjnych.16
Program „Uzdrawiający oddech” w odniesieniu do wnioskowania moralnego oczekiwanym
skutkiem jest rozwój refleksyjności i poczucia odpowiedzialności za własne czyny, co w przypadku
sprawców zabójstw jest szczególnie istotne, zwłaszcza, że – jak wykazano – cechuje ich
bezrefleksyjne podejście do swoich czynów i niski poziom odpowiedzialności za dokonane
zbrodnie.
Skazani zasadniczo żałują jedynie, że jedynie w wyniku popełnionej zbrodni znaleźli się w izolacji.
Oddziaływania odnoszące się do tego obszaru mają, więc charakter terapeutyczny,
proponowane są przede wszystkim terapie uzależnień, wśród których za najskuteczniejszy należy
uznać program Atlantis. U sprawców zabójstw diagnozowane jest często uzależnienie od alkoholu
lub narkotyków bądź systematyczne spożywanie alkoholu w nadmiernych ilościach, które często
koreluje z manifestowaniem gwałtownych reakcji na przeżywanie sytuacji trudnych, które
pojawiające się pod wpływem silnych emocji. W tym samym wypadku bardzo często spożywanie
alkoholu stanowiło czynnik spustowy poprzedzających popełnienie zabójstw. Ważnym
postulowanym elementem oddziaływań terapeutycznych jest udział w programie „Szkoła Życia”, a
także terapia grupowa pozwalająca poznać cykl zachowań przestępczych z rozpoznaniem
specyficznych czynników, które w indywidualnych sytuacjach stanowią wspomniany czynnik
spustowy.
Program „Szkoła Życia”, opracowany jest przez księdza J. Tabakę. Porgram ten
15
M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 232-234
16
Ibid. s. 584

14. ukierunkowany jest na aktywizację skazanych, niesienie pomocy psychologicznej mającej na celu
przeorientowanie hierarchii wartości oraz zmianę relacji osobowych między osadzonymi.
Głównymi celami są:
1. Uświadomienie sobie przez skazanych, jakich cierpień przysporzyły innym uch
dotychczasowe wybory życiowe,
2. Budzenie motywacji do zmiany orientacji życiowej,
3. Rozwijanie dojrzałej osobowości poprzez:
a. Modyfikowanie dotychczasowego systemu wartości,
b. Nabywanie umiejętności panowania nad emocjami,
c. Poznawanie metod właściwej komunikacji interpersonalnej,
d. Poszukiwanie sposobów radzenia sobie ze stanami przygnębienia lub
depresyjnymi,
e. Uczenie się reagowania na stresy i strategii ich przezwyciężania,
f. Odchodzenie od egoistycznego pojmowania otaczającej rzeczywistości,
g. Dostrzeganie problemów drugiej osoby oraz niesienie skutecznej pomocy
potrzebującym,
h. Rozbudzanie poczucia odpowiedzialności za własne życie,
i. Uczenie się właściwego zagospodarowania czasu wolnego,
j. Poznawanie funkcji sumienia.
Uczestnictwo w zajęciach i warsztatach szkoły życia obliguje do rozwiązywania sytuacji
konfliktowych bez stosowania przemocy. Wykorzystywanie formy psychoterapii mają także
uświadomić osadzonym stosowane przez nich nieadekwatne mechanizmy obronne, a w
konsekwencji doprowadzić do ich osłabienia oraz stopniowego znajdowania winy w sobie, a nie w
otoczeniu.17
Większość obecnie powstających i realizowanych w praktyce penitencjarnej programów
resocjalizacyjnych bazuje na założeniach kognitywno-behawioralnych. W polskich jednostkach
penitencjarnych realizuje się około 650 takich programów.18
17
Ibid. s. 592
18
Ibid. s. 228

15. Zaangażowanie w prace na rzecz zakładu karnego, podjęcie
pracy zarobkowej – uczestnictwo w warsztatach aktywnego
poszukiwania pracy
Brak aktywności zawodowej
Formy oddziaływań
Oddziaływania terapeutyczne, psychokorekcyjna terapia grupowa, zajęcia
warsztatowe
Uczestnictwo w formach treningowych redukujących
skłonności agresywne
Uczestnictwo w formach treningowych przywracających
adekwatną samoocenę
Uczestnictwo w grupowych formach terapii pozwalających
modyfikować nieadekwatne mechanizmy obronne
Uczestnictwo w terapii grupowej kognitywno-behawioralnej,
korygującej niewłaściwe relacje seksualne i wzorce zachowań
właściwych
Oddziaływania w ramach terapii rodzinnej i terapii
zajęciowej
Udział pracownika socjalnego, utrzymywanie kontaktu z
osobami z konstruktywnych środowisk koleżeńskich przez
listy i widzenia
Terapia rodzinna (udział pracownika socjalnego), działania ukierunkowane
na podtrzymywanie kontaktu z rodziną (listy, widzenia) utrzymywanie
kontaktu ze stałą partnerką i dziećmi, uczestnictwo w zajęciach
terapeutycznych leczących z przemocy
Oddziaływania terapeutyczne
Udział w terapii grupowej adresowanej do osób uzależnionych
Udział w zajęciach psychokorekcyjnych
Udział w zajęciach terapeutycznych (terapia kognitywno-behawioralnya)
Uczestnictwo w formach zorganizowanych w oparciu o
podstawowe oddziaływania penitencjarne
Uczestnictwo w zajęcia kulturalno-oświatowych i sportowych
Diagnoza zdolności twórczych i stymulowanie ich rozwoju w ramach
warsztatów terapio zajęciowej
Uczestnictwo w zróżnicowanych formach kształcenia na poziomie
podstawowym, gimnazjalnym i zawodowym. Kształcenie w ramach
kursów zawodowych
Czynniki stwarzające zagrożenie popełnienia zabójstwa
Zdiagnozowane zmienne psychoseksualne
Zachowania agresywne i/lub diagnozowany wysoki poziom
agresji
Zaburzona samoocena
Nieadekwatne mechanizmy obronne stosowane w sytuacjach
trudnych
Niea
Zaburzenia identyfikacji i/lub preferencji seksualnych
Zdiagnozowane zmienne wychowawczo - socjalizacyjne
Brak relacji z konstruowanymi środowiskami koleżeńśkimi
Zaburzone relacje rodzinne, obejmujące rodzinę genetyczną
i/lub prokreacyjną
Czynniki sytuacyjne
Uzależnienie od alkoholu lub narkotyków
Sytuacje o charakterze długo trwałym, sytuacje trudne i ich
skutki
Sytuacje nagłe, pełniące funkcję bodźca spustowego
Umiejętności i sprawności społeczne
Brak umiejętności organizowania czasu wolnego – niski
stopień zaabsorbowania
Nierozwinięte, nieujawnione „potencjały” jednostki i jej predyspozycje
Niski poziom wykształcenia

16. Rysunek 1 M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 586-587