2. Καταλυτική προσωπικότητα της λεγόμενης γενιάς
του '60, συνέβαλε ουσιαστικά στον προσανατολισμό
της τέχνης προς τα διεθνή εικαστικά δεδομένα. Μαζί
με τους Ν. Κεσσανλή, Κ. Τσόκλη, Δ. Κοντό, Παύλο
και Δανιήλ επέφεραν τομή στην ελληνική τέχνη του
20ού αιώνα, εγκαινιάζοντας ένα γνήσιο μοντερνισμό.
Η γενιά αυτή, από τη δεκαετία του '50, ζει μεγάλα
διαστήματα στα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά κέντρα,
όπως η Ρώμη, το Παρίσι και αργότερα το Βερολίνο.
Βιώνει τον μοντερνισμό την ώρα που συντελείται. Η
άμεση επαφή και διασύνδεσή τους με τα
καλλιτεχνικά ρεύματα μίκρυνε ή εκμηδένισε την
απόσταση που χώριζε την ελληνική τέχνη από τις
ευρωπαϊκές πρωτοπορίες.
3. Ο προβληματισμός του ήδη από τη δεκαετία
του '50 ήταν η αναπαράσταση του
πραγματικού. Αμφισβήτησε την
αναφορικότητα του ζωγραφικού έργου.
Έτσι, πέρασε από την αφηρημένη
ζωγραφική στην έξοδο του πίνακα στον
χώρο και στην αυτονόμησή του μέσω του
χρώματος και των αντισυμβατικών υλικών
(χαρτιά, πανιά, γύψος) που έφτασε μέχρι
τον τεμαχισμό του τελάρου.
4. Ήδη από τα χρόνια της μαθητείας του έδειξε ότι συνελάμβανε
την έννοια «πίνακας» πολύ πλατιά. Έμεινε στην
παραστατικότητα για μικρό χρονικό διάστημα.
Σύντομα η στροφή του στην Art Informel και τον Tachisme τον
οδήγησε σε τεράστια κολάζ από χαρτί, σκεπασμένα με ένα
ελαφρό στρώμα γύψου, πιτσιλισμένο σε διάφορα σημεία με
χρώμα. Με αυτό τον τρόπο προβλήθηκε εντονότερα το
ενδιαφέρον του για τη χειρονομία.
Η πρώτη του ατομική έκθεση στον «Ζυγό» το 1958, όπου
παρουσιάστηκε η σειρά Από την καταστροφή στα
ανθρακωρυχεία της Μαρσινέλ του Βελγίου, προκάλεσε αίσθηση,
κάτι που θα συνέβαινε από τότε και στο εξής αρκετές φορές στη
σταδιοδρομία του.
5. Το 1958 ακολουθούν οι «Κήποι της
παιδικής μου ηλικίας», μια σειρά έργων
όπου μεταφέρει ονειρικές εικόνες από τα
χρόνια της πρώτης εφηβικής ηλικίας. Την
ίδια χρονιά σχεδιάζει πάνω σε φύλλα
εφημερίδων.
Εφημερίδες, 1958
Βλάσης Κανιάρης,
Ο παιδικός μου κήπος, 1958,
ακρυλικό σε πανί, 105 x 95 εκ.
6. Το 1958 παρουσιάζει στην Αθήνα, στην γκαλερί
«Ζυγός» την πρώτη ατομική του έκθεση, 50
περίπου αφηρημένα έργα, λάδια, και σχέδια της
περιόδου 1957-58. Λίγο καιρό πριν είχε δει το
έργο του Αμερικανού ζωγράφου της Action
Painting και του Dripping, Jackson Pollock. Η
συνάντηση αυτή στάθηκε μια αποκάλυψη για τον
Κανιάρη, αλλά και ένας φραγμός που του
ανέκοψε το δρόμο που είχε ήδη πάρει εκείνη την
εποχή. Μαζί με τον Μ. Κοντό, τον Κ. Τσόκλη και
τον Ν. Κεσσανλή, όλους έλληνες καλλιτέχνης της
διασποράς στη Ρώμη, συγκρότησαν την ομάδα
"Gruppo Sigma", χωρίς ιδεολογικό ή θεωρητικό
σκοπό.
10. Η καταστροφή της
Μαρσινέλ, 1958
Το 1957, με αφορμή μια
φοβερή καταστροφή στα
ανθρακωρυχεία της
Marcinelle, στο Βέλγιο, όπου
έχασαν τη ζωή τους 400
περίπου ιταλοί
ανθρακωρύχοι, ζωγραφίζει
μια σειρά από αφηρημένα
πια έργα, όπου μέσα από
χρώματα, προσπαθεί να
μεταφέρει την συγκίνηση που
του προκάλεσε το γεγονός
αυτό.
15. Αρχές του 1959 ξεκινά τη σειρά «Τιμής ένεκεν στους
τοίχους της Αθήνας 1941-19...», όπου ανασυσταίνει
την αίσθηση των τοίχων της κατοχικής Αθήνας. Τα
έργα αυτά εκτίθενται το 1959 στην ομαδική έκ-θεση
"Art grec contemporain". Ως συνέπεια της
κατάργησης του περιοριστικού ζωγραφικού τελάρου
και τη σύμβαση που προκύπτει μέσα από αυτό,
καταλήγει σε κατασκευές από μεταλλικό δικτυωτό,
χωρίς ορισμένη διάσταση, επεμβαίνοντας σύμφωνα
με μια λογική για πρώτη φορά στο χώρο. Στα έργα
αυτά αναφέρεται ο Κανιάρης ως: «Χώρος μέσα στο
χώρο».
16. Βλάσης Κανιάρης, Το "V" της νίκης, 1962, κολλαρισμένα
κουρέλια, τυλιγμένα σε ξύλινο σκελετό, 60 x 30 x 20 εκ.
Τιμής ένεκεν στους τοίχους
της Αθήνας 1941-19…, 1959.
17. Από τις έρευνές του τα χρόνια γύρω στο 1960 προέκυψε η σειρά
Φόρος τιμής στους τοίχους της Αθήνας.
Βασισμένα στην τεχνική του κολάζ τα έργα είχαν έντονο το
στοιχείο του ανάγλυφου. Το κανναβάτσο χρησιμοποιήθηκε ως
υπόστρωμα, πάνω στο οποίο ο καλλιτέχνης «έγραφε»
πολύχρωμα συνθήματα της ταραγμένης περιόδου 1941-49,
ξεσηκωμένα από τοίχους της Αθήνας. Πάνω τους κολλούσε και
αποκολλούσε χαρτί ή ύφασμα μουσκεμένο στον γύψο. Οι
διαδοχικές επιστρώσεις, μάρτυρες μιας εσωτερικής ζωής,
μεταφέρθηκαν στα έργα του όχι μονάχα ως μορφολογικό
στοιχείο αλλά και ως ουσιαστικό τμήμα της δομής και του
περιεχομένου.
Η συγκεκριμένη σειρά συνιστά ένα σημαντικό βήμα προς μια
ρεαλιστική πολιτική τέχνη, μια κατεύθυνση που χαρακτηρίστηκε
Konkreter Realismus και στόχος της ήταν να συλλάβει την
πραγματικότητα ως έργο τέχνης και όχι να αναπαραστήσει την
πραγματικότητα στο έργο τέχνης.
22. Ο Pierre Restany είχε αναφερθεί με έμφαση
ήδη το 1963 στην «ιδιότυπη διάσταση
ατομικού ψυχισμού» που διαχωρίζει το
εγχείρημα του Κανιάρη από το εγχείρημα των
«Νέων Ρεαλιστών» του Παρισιού. Για τον
Κανιάρη θα έπρεπε κανείς να πάρει θέση
απέναντι σε ένα τοπίο βιομηχανικό, που
αποτελούσε αντικείμενο έρευνας των «Νέων
Ρεαλιστών», άρα θα έπρεπε να διαλέξει και
να κρίνει.
27. Γιλέκο για το
φεγγάρι, 1969,
κολλαρισμένο
γιλέκο, γυψόγαζα
και μεταλλικός
ζωστήρας σε
γύψινη πλάκα,
πάνινο γαρύφαλλο,
68x40x20εκ.
28. Επιστρέφει το 1969 για λίγο στην Αθήνα και
πραγματοποιεί στην «Νέα Γκαλερί» έκθεση με
έργα από γύψο, κόκκινα πάνινα γαρίφαλα,
επιτύμβια kol συρματόπλεγμα απηχώντας τα
βιώματα του τόπου από τη λογοκρισία και την
έλλειψη πολιτικών ελευθεριών. Κάθε
επισκέπτης έπαιρνε φεύγοντας, αντί
καταλόγου, ένα γύψινο πλακάκι με ένα πάνινο
γαρίφαλο. Ο Κανιάρης ήταν τότε μέλος της
«Δημοκρατικής Άμυνας» και δεν μπόρεσε πια
να επιστρέψει στην Ελλάδα.
30. Στη συνέχεια οι αναζητήσεις του απομακρύνθηκαν αποφασιστικά
από τα όρια της ζωγραφικής του καβαλέτου και του τελάρου.
Καταργούνται τα πλαίσια και τα έργα εκτείνονται στις τρεις
διαστάσεις, με σιδερένιες ράβδους να τα διαπερνούν. Είναι πλέον
συναρμολογήσεις ή προτεινόμενες δομές στον χώρο. Σημαντική στη
φάση αυτή ήταν η χρησιμοποίηση του συρματοπλέγματος, ενός
υλικού χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις στον χειρισμό του, στέρεο
κατασκευαστικά, με άπειρες δυνατότητες διαμόρφωσης. Τούτο
οδήγησε στη συρρίκνωση της λινής βάσης του έργου, η οποία μετά
το 1960 αντικαταστάθηκε από υφάσματα και κουρέλια. Στη συνέχεια
το πλέγμα λύγισε και απέκτησε γλυπτική μορφή. Σε σύγκριση με
τους Nouveaux Rialistes, που εκείνα τα χρόνια μεσουρανούσαν στο
Παρίσι, ο Κανιάρης διαφοροποιείται ιδεολογικά. Αυτός δεν στέρησε
απλώς από αντικείμενα της καθημερινότητας την πρακτική τους
αξία, για να τους δώσει έναν αισθητικό ρόλο. Η στάση του ήταν
περισσότερο κριτική, υπογραμμίζοντας τον ρόλο της καλλιτεχνικής
δράσης ως κοινωνικού παράγοντα.
31. Το άμεσο ενδιαφέρον του Κανιάρη για τρέχοντα ζητήματα
διαφάνηκε νωρίς από εκθέσεις όπως εκείνη στη Νέα Γκαλερί
Αθηνών, το 1969, όπου παρουσίασε τους Γύψους και τα
Γαρίφαλα. Στην Ελλάδα των Συνταγματαρχών στόχος του
ήταν εμφανώς η διαμαρτυρία και η κινητοποίηση των
πολιτών. Μορφικές κατακτήσεις των ετών 1963-64 (γύψος,
objects trouvis, επέκταση και οργάνωση του χώρου)
χρησιμοποιήθηκαν μαζί με κόκκινα γαρίφαλα, σύμβολα του
αγώνα. Ανθρώπινα μέλη και αντικείμενα, όλα καλύφθηκαν
με γύψο. Οι υπαινιγμοί ήταν ξεκάθαροι, η έκθεση σημείωσε
επιτυχία και η ηχώ της έφθασε ως τον ξένο Τύπο. Ο
καλλιτέχνης αναγκάστηκε και πάλι να εκπατριστεί.
34. Τοπίο, 1970
Ο Βλάσης Κανιάρης είναι από τους πιο τολμηρούς
και πρωτότυπους εκπροσώπους της ελληνικής
πρωτοπορίας, με αναγνωρισμένη δράση όχι μόνο
στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη (Ιταλία,
Παρίσι, Βερολίνο). Μετά από μια πρώιμη θητεία
στη ζωγραφική του καμβά, στην αφαίρεση και στο
κολλάζ, η τέχνη του κατακτά τον χώρο. Ο Κανιάρης
σκηνοθετεί δρώμενα στον χώρο με πρωταγωνιστές
ανθρώπινες φιγούρες δίνοντας έτσι μια νέα
διάσταση και νέο νόημα, με κοινωνικό και πολιτικό
χαρακτήρα, στην Ποπ-αρτ και στην Αρτε Πόβερα
(φτωχή τέχνη).
Στο έργο Τοπίο, μέσα από μια γαλάζια ζωγραφικά
ευαίσθητη επιφάνεια, αναδύονται αγωνιώδη χέρια
που μοιάζει να έχουν βγει από εκμαγείο. Έχουν
διαρρήξει την επιφάνεια του καμβά και
χειρονομούν, άλλοτε απειλητικά (σφιγμένη
γροθιά), άλλοτε παρακλητικά, επιζητώντας όχι
μόνο μια θέση στο φως αλλά και το δικαίωμα να
αρθρώσουν τον δικό τους λόγο, να
διαμαρτυρηθούν. Ακόμη ένα έργο με λανθάνον
πολιτικό μήνυμα.
36. Η περίοδος όμως που χαρακτηρίζεται από
έργα τα οποία έχουν όλα τα χαρακτηριστικά
μιας σκηνοθεσίας και όπου ο θεατής καλείται
να δράσει και να αντιδράσει, ένας είδος
δηλαδή διάδρασης, είναι αυτή της δεκαετίας
του ’70, όπου ο Κανιάρης περνά από τα
μεμονωμένα αντικείμενα στα περιβάλλοντα.
38. Στις αρχές της δεκαετίας του '70 ξεκινά ένας νέος κύκλος
έργων και οριοθετείται χρονικά η ενασχόλησή του με την
οργάνωση περιβαλλόντων μεγάλων διαστάσεων. Για δύο
χρόνια εγκαταστάθηκε στο Βερολίνο και εργάστηκε πάνω σ'
ένα θέμα που είχε άμεση σύνδεση με ό,τι συνέβαινε εκείνη
την εποχή στην Ελλάδα: τους μετανάστες. Προέκυψε έτσι η
ομώνυμη σειρά, που περιόδευσε το 1975-76 σε πολλές
ευρωπαϊκές πόλεις. Σε κάθε παρουσίαση ο εκάστοτε χώρος
όριζε και τις συνθήκες έκθεσης των έργων. Ο Κανιάρης
«εικονογραφούσε» τη σφαίρα της ιδιωτικής ζωής των
συμπατριωτών του, οι οποίοι εγκατέλειπαν την πατρίδα τους
από τα τέλη της δεκαετίας του '50 και εξής για να
δουλέψουν, συνήθως κάτω από άθλιες συνθήκες, ως
ανειδίκευτοι εργάτες στις βιομηχανίες των ανεπτυγμένων
χωρών του Βορρά και κυρίως στη Γερμανία.
39. Κανιάρης, "Μετανάστες", 1971. Το έργο εξετέθη το 1996
στην έκθεση του Centre Pompidou "Face à l'Histoire".
Σήμερα το έργο ανήκει στην Tate Modern του Λονδίνου.
40. • Εκπατρισμένος και ο ίδιος για χρόνια, θα πρέπει να ένιωθε
συναισθηματική εγγύτητα προς αυτούς. Ανδρείκελα από
σύρμα, συνήθως ακέφαλα και κάποτε χωρίς καθόλου στέρνο,
σε φυσικό μέγεθος, ντύθηκαν με τα τριμμένα ρούχα και
παπούτσια των μεταναστών, έπαιξαν με τα παλιά παιχνίδια
των παιδιών τους. Μέσα σ' αυτά τα βουβά περιβάλλοντα ο
θεατής μπορούσε να περιπλανηθεί ελεύθερα, να κοιτάξει
ανενόχλητος στα «δωμάτια», όπως μέσα από ένα ανοιχτό
παράθυρο, να ταυτιστεί στιγμιαία με τα άτομα που είχαν
εμπλακεί σε μια ιστορική εξέλιξη την οποία δεν ήλεγχαν.
Διαμορφώνοντας μια πραγματικότητα μέσα στην
πραγματικότητα, ο Κανιάρης μετέτρεψε τα απορρίμματα σε
ιστορική μνήμη και ελπίδα. Χωρίς ύφος πομπώδες και
επιδεικτικό, χωρίς υψηλούς τόνους, με το να συμπάσχει έδειξε
ξεκάθαρα τι χρειάζεται να αλλάξει. Το ύφος αυτό τον
χαρακτηρίζει από τότε και στο εξής.
41. Το 1971 οργανώνεται μια μορφή αναδρομικής έκθεσης στην
Στοκχόλμη με 48 έργα από τη σειρά των «Τοίχων» και άλλα
έργα. Την ίδια εποχή ξεκινά τη σειρά «Μετανάστες». Το θέμα
αυτό θα τον απασχολήσει ως το 1976, ενώ του χορηγείται
κρατική υποτροφία εκ μέρους της Γερμανικής
Πανεπιστημιακής Υπηρεσίας Ανταλλαγών (DAAD). Εργάζεται
στο Βερολίνο για δύο χρόνια. Η έκθεση με το θέμα αυτό θα
παρουσιαστεί σε πολλά μουσεία της Δ. Γερμανίας και του
Λονδίνου με τίτλο: "GastarbeiterFremdarbeiter"
(«Φιλοξενούμενοι εργάτες Ξένοι εργάτες) και "Immigrants".
44. Βλάσης Κανιάρης, Νέος,
1974, mixed media, 170x 55x70cm.
«Με πρόθεση έβαλα σαν
λουλούδι το γαρίφαλο, θέλοντας
να τονίσω με το συμβολικό
χαρακτήρα που εμπεριείχε το
νόημα της έκθεσης και έτσι να
κάνω σαφέστερη και ευκολότερη
την πρόσβαση και την
κατανόησή της»
50. • Το έργο κατατάσσεται στα «περιβάλλοντα/εγκαταστάσεις/installation art». Πρόκειται για
τρεις ανθρώπους μπροστά σε μια βιτρίνα, οι οποίοι είναι κατασκευασμένοι σε φυσικό
μέγεθος, ντυμένοι με ρούχα αληθινά αλλά παραγεμισμένα, για να έχουν όγκο. Δεν έχουν
κεφάλια ή άλλες λεπτομέρειες, εκτός από τη γυναίκα, η οποία έχει κεφάλι από
κοτετσόσυρμα. Η βιτρίνα είναι μια μεγάλη ξύλινη ντουλάπα από γυαλί. Έχει ένα φωτιστικό,
ρούχα σε κρεμάστρες, ένα τραπέζι με διάφορα αντικείμενα, ένα πραγματικό παιδικό
ποδηλατάκι.
• Το έργο ξαφνιάζει τον θεατή. Είναι σαν να βλέπουμε πραγματικούς ανθρώπους να
κοιτάζουν μια βιτρίνα. Η ερμηνεία του έργου εναπόκειται στον κάθε θεατή. Είναι
άνθρωποιανδρείκελα; Είναι άνθρωποι κενοί; Είναι άνθρωποι καθημερινοί; Είναι καθένας
από εμάς; Τι κοιτάζουν μέσα στη βιτρίνα; Τι συμβολίζει κάθε αντικείμενο; Ποια είναι η
σχέση των καταναλωτών με τη βιτρίνα; Είναι οι άνθρωποι που καταναλώνουν ανεξέλεγκτα,
χωρίς να τους είναι απολύτως απαραίτητα τα προϊόντα που αγοράζουν; Είναι οι άνθρωποι
που δεν μπορούν να αγοράσουν ούτε τα εντελώς απαραίτητα; Είναι οι άνθρωποι που
απλώς χαζεύουν μπροστά σε μια βιτρίνα; Ποια είναι η σχέση του φορεμένου ρούχου με το
αφόρετο; Τι διηγούνται τα αντικείμενα μέσα στη βιτρίνα;
• Το έργο είναι αναμφίβολα ένα έργο πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Προκαλεί
τον θεατή να συμμετάσχει, να αναρωτηθεί και να αισθανθεί. Ο θεατής στέκεται δίπλα και
μέσα στο έργο. Το έργο δημιουργεί περιβάλλον και μέσα σ’ αυτό ο θεατής καλείται να
συλλάβει το μήνυμα ενός καλλιτέχνη του οποίου το συνολικό έργο χαρακτηρίζεται από την
άποψή του ότι «ο καλλιτέχνης είναι ένας ρακοσυλλέκτης και η κοινωνία της αφθονίας είναι
ένα μύθευμα».
51. To 1980 παρουσιάζει με τη γκαλερί Bernier
στο παλιό παγοποιείο του Φιξ την έκθεση
«HelasHellas (Αλοίμονο Ελλάδα) ή Ο
Ζωγράφος και το Μοντέλο του», ένα
περιβάλλον μεγάλης κλίμακας, συνδυάζοντας
θεατρικά και εικαστικά ένα είδος λαϊκού
δρώμενου.
52. Βλάσης Κανιάρης, Ουρητήρια της Ιστορίας, 1980, installation view at Helas Hellas (The painter
and his model), Technohoros Bernier, Fix Brewery, Athens
53. Περιελάμβανε περίπου 40 φιγούρες, που
αναπτύσσονταν σε δύο χώρους (προθάλαμο και
αίθουσα), οργανωμένες σε ομάδες: η Ομάδα που
παίρνει κοκτέιλ, ο Καλλιτέχνης και το Κοινό του, οι
Ουρητές, οι Μάρτυρες που βρίσκονταν πάνω από τον
Ουρανό.
Στην περίπτωση αυτή ο καλλιτέχνης δούλεψε μέσα
στο παλιό εργοστάσιο για τέσσερις μήνες,
ζωγραφίζοντας τους Τοίχους και τοποθετώντας τα
ανδρείκελά του.
Ήταν ένα μεγάλων διαστάσεων ενιαίο έργο, που
δικαιολογημένα χαρακτηρίστηκε «χωροπίνακας» και
εξιστορούσε τα κοινωνικά δεδομένα της σύγχρονης
Ελλάδας με σαφή διάθεση διακωμώδησης.
54. Βλάσης Κανιάρης, Ουρητήρια της Ιστορίας, 1980, installation view at Helas Hellas
(The painter and his model), Technohoros Bernier, Fix Brewery, Athens
Κανιάρης, «Φόρος τιμής στους τοίχους της Αθήνας»,1980, υφασμάτινες φιγούρες και
ζωγραφισμένος τοίχος. Σχολιάζοντας ο ίδιος τα έργα του με αυτό τον τίτλο λέει: «Οι
λερωμένοι τοίχοι είναι η ιστορία μας. Όχι μόνον η πολιτική μας ιστορία. Τον τοίχο τον
βλέπω και σαν ένα σύμβολο, όπου ακουμπάμε, στηριζόμαστε, εναποθέτουμε τις ελπίδες
μας. Είναι μια στερεή επιφάνεια, που κρατάει το οικοδόμημα, την ιστορία μας όλη».
75. Αυτό που φαίνεται να απασχόλησε πάγια τον
Κανιάρη είναι η σχέση της τέχνης με τη ζωή ή
καλύτερα ο ρόλος του καλλιτέχνη σε σχέση
με τα τρέχοντα κοινωνικά ζητήματα. Τα
θέματα που επέλεξε, αν και παρμένα από την
επικαιρότητα, αντανακλούν τελικά
διαχρονικές αξίες και προβληματισμούς,
επικεντρώνονται στην ουσία της ανθρώπινης
ύπαρξης. Η στάση του υπήρξε κριτική και
αρκετές φορές εύστοχα ειρωνική.
76. ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
• https://www.youtube.com/watch?v=KDOxvYvLKzE
• https://www.youtube.com/watch?v=wR5GYKGkJo
Πηγές από επιλεγμένη βιβλιογραφία.
Η παρουσίαση έγινε από τη φοιτήτρια του
Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Αθηνών,
Στάμου Μαρία
για την καλύτερη κατανόηση του μαθήματος
«Ιστορία της Τέχνης Β’»
Ιούνιος 2017