1. Hátt verð á olíu: Stundarfyrirbrigði eða undanfari samdráttar á hagvexti?
Már Wolfgang Mixa
Fyrri hluta marsmánaðar í fyrra birti hið virta tímarit The Economist forsíðugrein þar sem
leiddar voru líkur að því að verð á olíu, sem þá var um $10 tunnan, ætti eftir að lækka jafnvel enn
meira. Helstu áhyggjurnar voru þær að verð á olíu gæti lækkað jafnvel helmingi meira sem hefði
afar slæm áhrif á efnahag ríkja eins og Mexíkó og Venesúela, ríkja sem byggja efnahag sinn að
miklu leyti á olíuframleiðslu en hafa ekki enn náð kostnaði við framleiðslu nægilega mikið niður.
Tímasetning greinarinnar var vægast sagt afar slæm. Tímaritið hafði vart verið prentað þegar
verð á olíu fór að hækka á nýjan leik. The Economist hafði vanmetið illilega styrk OPEC-ríkja
við takmörkun á framleiðslu.
Núna, um 18 mánuðum síðar, hefur verðið meira en þrefaldast og sumir eru farnir að hafa
áhyggjur af því að olíuverð gæti haft neikvæð áhrif á hagvöxt víða um heim og ekki síður á
afkomu fyrirtækja. Þó að flestir sérfræðingar telji að olíuverð lækki á nýjan leik um mitt næsta ár
fjölgar þeim sem telja að verð gæti hækkað enn meira næstu mánuði og jafnvel farið í $40 fyrir
tunnuna á næstu vikum. Sérfræðingar hjá Goldman Sachs telja m.a. um 50% líkur á því að slíkt
gerist og bjartsýnin er ekki meiri hjá Morgan Stanley Dean Witter.
Helst olíuverð á sömu slóðum?
Rökin fyrir því að olíuverð lækki ekki að ráði á næstunni eru margþætt. Eftirspurn eftir
olíu hefur farið fram úr áætlun og hafa olíufyrirtæki ekki náð að anna henni. Með auknum
arðsemiskröfum á fjármagn olíufyrirtækja hefur áhersla olíufyrirtækja í rekstri tekið
stakkaskiptum. Í stað þess að einblína á að framleiða sem mesta olíu hefur stöðugt meiri áhersla
verið lögð á hagkvæmni við framleiðslu. Samkvæmt nýlegri skýrslu frá Merrill Lynch minnkaði
framleiðsla tíu stærstu framleiðenda á fyrri hluta þessa árs þrátt fyrir hækkun olíuverðs.
Reyndar hefur olíuverð í dag lítil áhrif á ákvarðanir olíufyrirtækja. Viðmiðunin er frekar sú
hversu langt niður verð á olíu getur fallið. Allar áætlanir Shell-samsteypunnar eru t.d. miðaðar
við að verð á olíutunnu sé $14. Þeim verkefnum, sem skila ekki viðunandi hagnaði á því verði, er
ýtt til hliðar. Þetta er eðlilegt í ljósi þess að miðgildi olíuverðs á tunnu hefur verið um $16 síðan
seinni heimsstyrjöldinni lauk.
Auk þess hafa ríkisstjórnir Frakklands og Hollands látið undan mótmælum borgara sinna
og lofað skattalækkunum tengdum olíu. Ríkisstjórnir annarra Evrópuríkja eru undir svipuðum
þrýstingi. Í nýlegri fréttatilkynningu OPEC kom fram að aðeins 16% af verði á fullunninni olíu
færu til þeirra sem framleiða hana, afgangurinn færi í skatta og til þeirra sem fullvinna olíuna og
markaðssetja. Með skattalækkunum verður olía samkeppnishæfari orkugjafi og er það mikill
sigur fyrir OPEC. Líklegt er að OPEC sjái minni ástæðu til þess að auka framleiðslu sína.
Framleiðslan er í ofanálag nálægt hámarksgetu hjá flestum OPEC-ríkjum að Saudi-Arabíu
undanskilinni.
Ekki má gleyma að vetur er að nálgast og olíubirgðir Bandaríkjanna hafa ekki verið jafn
litlar í lengri tíma. Ljóst er af ofangreindu að spár um að verð á olíu lækki næstu mánuði geta
hæglega verið lítið annað en óskhyggja.
Áhrif á hagvöxt
Þessa dagana eru spár um hagvöxt næsta árs að líta dagsins ljós. Þær eiga það allar
sameiginlegt að vera á jákvæðu nótunum. Áætlaður hagvöxtur þessa árs og hins næsta á
heimsvísu er hinn mesti í 30 ár og á sama tíma hefur verðbólga sjaldan mælst jafn lítil. Aukin
framleiðni og almennt friðarástand í heiminum eru helstu ástæðurnar.
Spárnar eiga það hinsvegar einnig sameiginlegt að haldist olíuverð á sömu slóðum og það er nú
hafi það töluvert neikvæð áhrif á hagvöxt næsta árs. Almennt gera þær spár ráð fyrir að
hagvöxtur hægist um 0,5% haldist núverandi verðlag á olíu. Auk þess gerir Efnahags- og
framfarastofnun Evrópu ráð fyrir um 0,5% aukningu á verðbólgu hjá vestrænum þjóðum fyrir
hverja $10 hækkun á olíutunnu.

2. Áhrifin eru nú þegar farin að koma fram. Hálfsársuppgjör fyrirtækja, bæði hér og
erlendis, með hátt hlutfall olíukostnaðar í rekstrarliðum sínum hafa orðið fyrir neikvæðum
áhrifum af hækkandi olíuverði. Sum þeirra hafa ekki beðið boðanna og hækkað verð til að mæta
þessum auknum kostnaði. United Parcel Services bætti t.d. nýlega við 1,25% aukagjaldi á
flutningaþjónustu sína vegna hækkandi olíukostnaðar.
Það eru þó ástæður til þess að ýta ekki of harkalega á hræðsluhnappinn. Helsta ástæðan er
auðvitað sú að aukin tækni hefur gert það að verkum að daginn í dag á heimsvísu þarf aðeins um
tvo þriðju af því sem þurfti fyrir 30 árum til að framleiða hverja einingu af þjóðarframleiðslu.
Það hlutfall hjá vestrænum þjóðum er aðeins um helmingur af því enda hefur umgjörð
efnahagsins þar tengd framleiðslu minnkað.
Eru hlutabréf ónæm í þetta sinn?
Þó að verð á olíu hafi ekki sömu áhrif á efnahag og áður er viðbúið að haldist núverandi
olíuverð óbreytt hafi það afar neikvæð áhrif á gengi hlutabréfa næstu misserin. Aukin verðbólga
er óumflýjanleg sem hækkar ávöxtunarkröfu ríkisbréfa. Almenningur fer að finna áhrif hækkandi
verðlags og dregur úr neyslu (sem ég tel vera ein rökin fyrir því að stýrivextir í Bandaríkjunum
verði ekki hækkaðir á næstunni).
Hærri framleiðslukostnaður og minnkandi eftirspurn getur dregið allverulega úr
hagnaðarauka fyrirtækja. Samkvæmt spám Morgan Stanley Dean Witter mun hagnaðaraukning
fyrirtækja í Evrópu lækka úr 11% niður í 6-8% á næsta ári haldist verð á olíutunnu í kringum
$35. Endurskoða þyrfti núvirðingu margra fyrirtækja með minni vöxt hagnaðar til hliðsjónar,
sem leiðir til lægra mats á markaðsvirði.
Ekki má vanmeta sálfræðiþáttinn við verðmat hlutabréfa. Ekki er langt síðan að
forsíðufréttir um möguleika veraldarvefjarins höfðu áhrif á hækkandi gengi tæknifyrirtækja. Fari
verð á olíutunnu yfir $40 er hætt við að umtalið um olíuverð og afleiðingar þess verði á enn
alvarlegri nótum en núna sem gæti haft ófyrirsjáanleg áhrif á verðmat hlutabréfa.
Ef olíuverð lækkar ekki á næstu mánuðum er fyrirhyggjusamt að fjárfesta í dag í
hlutabréfum sem almennt eru ekki með mikinn vöxt reiknaðan í verði þeirra. Þar ber fyrst og
fremst að nefna orku- og olíufyrirtæki, sem hagnast á hækkandi orkuverði, auk fyrirtækja sem
framleiða nauðsynjavörur. Mörg góð fjárfestingartækifæri eru í þeim geirum, þó svo að gengi
hlutabréfa í orkugeiranum hafi tekið mikið stökk upp á við síðastliðna mánuði.
Birtist í Morgunblaðinu 21. september, 2000.