1. Markets, Mobs, and Mayhem: A Modern Look at the
Madness of Crowds
Már Wolfgang Mixa
Höfundur: Robert Menschel
„Ekki gleyma að hlutabréfamarkaðir sveiflast stöðugt milli græðgi og
hræðslu. Þegar að græðgin nær hámarki hverfa hreinlega góð kauptækifæri,
sama hversu mikið við hugsanlega reynum að óska þess að þau verði að veruleika.
Þegar að hræðsla nær hámarki og búið er að kreista úr markaðinum alla bjartsýni
eru góð kauptækifæri út um allt“ (Robert Menschel, bls. 49).
Skáldsögurnar We eftir Yevgeny Zamyatin, Brave Niew World eftir Aldous
Huxley og 1984 eftir George Orwell beina sjónum sínum að framtíðarþjóðfélögum.
Nálgun þessara höfunda er að mörgu leyti lík, þó skoða þeir samhliða því ólíkar hliðar
framtíðarþjóðfélagsins frá mismunandi sjónarhornum.
Svipaða sögu má segja um margar bækur sem beint hafa sjónum sínum að
fjármálabólum á verðbréfamörkuðum. Meðal þekktra sígildra verka á því sviði má
nefna Manias, Panics, and Crashes eftir Charles P. Kindleberger sem aðallega skoðar
bólur út frá efnahagslegu sjónarmiði, Extraordinary Popular Delusions & the Madness
of Crowds eftir Charles Mackay, sem beinir sjónum sínum að þeim sálfræðilegu og
félagslegu aðstæðum sem leiða til hjarðhegðunar og Only Yesterday eftir Frederick
Lewis Allen, en hún gefur góða sagnfræðilega greiningu á því hvernig hlutabréfabólan
myndaðist á þriðja áratugnum. Rétt eins og skáldsögurnar sem minnst var á hér að ofan
skoða þessi rit sama fyrirbærið en varpa ljósi á ólíka þætti þess. Nýlega hafa nokkur
góð verk bæst í þann hóp. Bókin Devil Take the Hindmost eftir Edward Chancellor
gefur heilsteypta mynd af myndun bóla frá sagnfræðilegu umhverfi á meðan Irrational
Exuberance eftir Robert J. Shiller lýsir vel þeim félagslegu þáttum sem eiga sér oft stað
á slíkum tímum.
Á síðasta ári kom út enn ein bókin sem snýr að fjármálabólum. Titill
bókarinnar, Markets, Mobs, & Mayhem: A Modern Look at the Madness of Crowds
vísar augljóslega í titil á verki Charles Mackay og vekur upp væntingar að hér sé á
ferðinni uppfært sígilt verk. Rétt eins og bók Mackey snýr hún sérstaklega að
hjarðhegðun og veitir auk þess ráð til að vinna á móti henni. Höfundurinn er Robert
Menschel, en hann hefur áratuga reynslu á verðbréfamörkuðum hjá Goldman Sachs og
hefur því upplifað tímanna tvenna.
Formáli bókarinnar fjallar um samtíðaratburði sem leitt hafa til hjarðhegðunar,
oft með ófyrirséðum afleiðingum á hlutabréfamörkuðum. Menschell sýnir með skýrum
hætti hversu fljótt viðhorf manna getur breyst, jafnvel hvað varðar grundvallaratriði.
Eitt árið þykir öllum eðlilegt að lífeyrissjóðir stórauki fjárfestingar sínar í hlutabréfum.
Ein niðursveifla (reyndar afar stór) í bland við nokkur Enron tilfelli breyta slíku
viðhorfi nánast á augabragði. Í dag þykir það vera óðs manns æði að mæla með
hlutabréfum sem fjárfestingu, þrátt fyrir að lögmálið um að þau séu besta
langtímafjárfestingin haldi auðveldlega velli og gengi þeirra hafi ekki verið jafn
hagstætt svo árum skiptir. Menschell bendir á að jafnvel reyndustu samstarfsfélagar
hans voru margir hverjir sannfærðir um að Cisco, sem sumarið 2000 var enn
tískufyrirtæki, væri fjárfesting sem barnabörnin ættu eftir að njóta góðs af þrátt fyrir að
öll tölfræðileg rök gáfu til kynna að slíkt byggðist á óskhyggju.
Hjarðhegðun hefur þó ekki verið einskorðuð við hlutabréfamarkaði. Mikil
hræðsla náði heljartökum á heimsbyggðinni um allan heim vegna örfárra tilfella af
miltisbrandi í bréfasendingum. Líkurnar á því að fá slíka sendingu voru þó töluvert

2. minni en að verða t.d. fyrir eldingu, jafnvel minni en að verða fyrir eldingu með
golfkylfu í hendi. Því má bæta við að á Íslandi var ein fjármálastofnun rýmd vegna
slíks tilfellis þegar starfsmaður fékk hvít duft á hendurnar við að opna eintak af
tímaritinu The Economist. Flestir áskrifendur tímaritsins þekkja að plastið utan um
tímaritið litaði hendur fólks iðulega við að rífa það í sundur. The Economist breytti
umbúðunum snarlega til að forðast fleiri slík tilfelli.
Fyrsti fjórðungur bókarinnar Markets, Mobs, & Mayhem er fullur af fróðleik
varðandi fjármálabólur. Veitt eru dæmi um hvernig hjarðhegðun átti sinn þátt í
stigmögnun fjármálabóla og hvernig sumir náðu að nýta sér þær. Umfjöllun bókarinnar
um áhrif veraldarvefjarins á framtíðina og hvernig hann átti eftir að alþjóðavæða
heiminn er skemmtileg lesning, enda er mikið bakslag nú þegar komið í slíka drauma.
Menschell bendir á hvernig fjallað var um efasemdamenn sem einhverja sem „skildu“
ekki framtíðina en það var reyndar það sama og efasemdamenn hvað varðar Enron og
aðrar fjármálabólur fengu að heyra á sínum tíma. Einnig er í bókinni veitt ráð til að
forðast það að verða fórnarlamb slíkra bóla, jafnvel hvernig hægt sé að nýta sér þær.
Samantekt á slíkri ráðgjöf er í lok fyrsta kafla sem vert er að lesa nokkrum sinnum.
Því miður endar besti hluti bókarinnar eftir þá umfjöllun. Það sem eftir kemur
er að mestu leyti samansafn greina sem aðrir hafa skrifað um atburði sem tengjast
hjarðhegðun. Margt af því er áhugavert en fátt tengist verðbréfamörkuðum. Auk þess
ráða dæmasögurnar allt of mikið ríkjum á kostnað umfjöllunar um eðli þeirra eða
samband þeirra við verðbréfamarkaði. Markets, Mobs & Mayhem veldur því í heildina
séð vonbrigði, þó svo að inngangur bókarinnar og fyrsti kafli sé í hágæðaflokki.
Birtist í Morgunblaðinu, 3.apríl, 2003