2. Rrjetat kompjuterike
Me rrjetat kompjuterike nënkuptojm lidhjen e dy apo më shumë
kompjutorëve ndërmjet veti.
Rrjeti kompjuteristik mundëson komunikimin midis shfrytëzuesve të
sistemit/sistemeve informatike.
Kompjutorët e lidhur në rrjetën kompjuteristike funksionojnë në
mënyrë unike sipas standardeve të përcaktuara komunikuese çka do të
thotë se “flasin gjuhën e njëjtë”
2
5. Llojet e rrjetave kompjuterike
LAN (Local area network) – ka karakter lokal dhe i lidhë
kompjutorët në një hapsirë të kufizuar (ndërmarje, organizatë,
e tj.)
– Intraneti ndërlidhë sistemet kompjuteristike të një
ndërmarje apo organizate duke u bazuar në teknikën e
internetit posaqërisht në TCP/IP protokolin
- Extraneti bënë zgjërimin e intranetit me ndërmarje të tjera
si p.sh distributorët, furnitorët e tj.
WAN (Wide Area Network) mbulon hapsirë të gjërë
gjeografike dhe mundëson komunikimin në distanca të
mëdha. (rrjetë e LAN-neve të ndërlidhura në hapirë të gjerë
gjeografike)
Interneti lidhë intranetët nga e gjithë bota
5
8. Interneti
Interneti përbëhet nga:
një numër i shumtë i kompjuterëve
të cilët direkt apo indirekt janë të ndërlidhur mes veti
aplikojnë protokol të njejt transmisioni (TCP/IP)
ku shërbime mundet të ofrohen ose/dhe të shfrytëzohen,
dhe një numër i madh i shfrytëzuesve të cilët nga
kompjutorët e tyre apo vendeve të tyre të punës kanë qasje
direkte në këto shërbime
një numër i madh i rrjetave të tjera të cilat ndërlidhen
nëpërmjet të ashtuquajturëve gateways (kompjutor për
komunikim)
8
11. Modelet e studimit të rrjetës - OSI
Kah fundi i viteve 80 dhe fillimi i vt. 90 paraqitet rritje e përdorimit
të rrjetave që implementonin vetëm hardver dhe softver që
rezultonte në jokompatibilitet dhe dobësim të lidhjeve
ISO erdhi ne përfundim që kishte nevojë të krijohet një model i
rrjetës që do t'i ndihmonte konstruktuesve të rrjetës të
implemetojnë rrjeta që mund të komunikojnë dhe funksionojnë së
bashku. Si rezultat në vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI.
Modeli referues OSI i lejon përdoruesve të vizualizojnë funksionet
e rrjetës që zhvillohen në secilin nivel.
11
12. Modeli OSI
Modeli referues OSI, ka shtatë nivele dhe secili prej tyre ilustron
funksione të pjesëshme të rrjetës. Kjo ndarje e funksioneve quhet
nivelizim. Ndarja e rrejtës në shtatë nivele ofron përparësitë
vijuese:
- E ndan komunikimin e rrjetave në pjesë më të vogla për ta bërë
më të lehtë për ta kuptuar.
- I standardizon komponentet e rrjetës për të lejuar zhvillimin dhe
përkrahjen e ofruesve të shumëfishtë.
- Mundëson lloje te ndryshme të hardver-it dhe softver-it të
rrjetave për komunikim mes tyre.
- Parandalon ndryshimet në njërin nivelizues nga efektet e tjerëve
kështu që ata të mund të zhvillohen më shpejtë.
- I ndan rrjetat komunikuese në pjesë të vogla për ta bërë procesin
e të mësuarit më lehtë për t'u kuptuar.
12
13. Modeli OSI
Shtatë nivelet e modelit referues
OSI janë:
• Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer)
• Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer)
• Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer)
• Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer)
• Niveli 3: Niveli i rrjetës (Network layer)
• Niveli 2: Niveli i lidhjes se shënimeve (Data link layer)
• Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer)
13
14. Protokolet
Përshkrimi preciz i rregullave dhe mënyra në të cilën kompjuterët e
ndryshëm mund të komunikojnë në rrjet quhet protokol.
Me anë të protokoleve arrihet lidhja në mes të kompjuterëve personalë dhe
qendrës së madhe kompjuterike.
Softveri i cili mundëson funksionimin normal të Internetit përbëhet nga
dy komponente të protokoleve të cilat sipas standaradeve ndërkombëtare
quhen:
TCP (Transmission Control Protocol ) dhe
IP ( Internet Protocol)
TCP ka për detyrë organizmin dhe shpërndarjen e të dhënave në
pakete të cilat duhet që të dërgohen, kurse IP ka për detyrë
bartjen e tyre nëpër rrjet, që në terminologjinë kompjuterike
quhet rutim (routing).
14
15. TCP/IP
Komunikimi/bartja e të dhënave ndërmjet sistemeve
kompjuterike në internet realizohet nëpërmjet të të
ashtuquajturit transmision control protocol/internet
protocol-TCP/IP - me ndarje të të dhënave me madhësi të
njejtë - të ashtuquajtura paketa të cilat munden të jenë me
gjatësi të njejta apo të ndryshme.
15
16. Modeli TCP/IP
I krijuar nga Departamenti i Mbrojtjes i SHBA-ve.
Modeli TCP/IP ka katër nivele: nivelin e aplikimit, nivelin e
transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes në rrjetë.
16
17. Modeli TCP/IP
Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer)
Dizajnerët e TCP/IP kuptuan që protokolet e niveleve të larta duhet
të përfshijnë detale për nivelin e aplikimit dhe të prezentimit. Ata e
krijuan një nivel të aplikimit që merret me protokolet e niveleve të
larta, çështjet e përfaqësimit, dekodimin dhe kontrollën e dialogut.
Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer)
Niveli i transportit merret me cilësinë e shërbimeve të sigurisë,
kontrollës së rrjedhjeve dhe korrektimit të gabimit. Një nga
protokolet e tij, protokoli për kontrollë të transmetimit
(transmission control protocoI-TCP), ofron mundësi të
shkëlqyeshme dhe fleksibile për të krijuar komunikim të
besueshëm, rrjedhje të mire informatash dhe gabime të vogla në
rrjetë.
17
18. Modeli TCP/IP
Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer)
Qëllimi i nivelit të Intemetit është të dërgojë pakot nga burimi në
ndër-rrjetë (internetwork) dhe të bejë ato të arrijnë në destinacion
pavarësisht nga rruga dhe rrjeta që ata zgjedhin. Protokoli specifik
që udhëheq me këtë nivel quhet Protokoli i Intemetit (Internet
Protocol -IP).
Niveli 1: Niveli i qasjes në rrjetë (Network access layer)
Emërtimi i këtij niveli është shumë i gjerë dhe disi konfuz.
Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier në rrjetë (host-tonetwork). Është niveli që merret me të gjitha çështjet që i kërkon
një IP adresë për të bërë lidhjen fizike. Përfshinë detalet e
teknologjisë së LAN dhe WAN, dhe të gjitha detalet në nivelin fizik
OSI dhe atë të lidhjes se shenimeve (data link).
18
20. Krahasimi i modelit OSI dhe modelit
TCP/IP
Ngjashmëritë:
Dallimet:
- Që te dy posedojnë nivele
- Që të dy posedojnë nivele të
aplikimit ndonëse ato kryejnë
shërbime të ndryshme
- Që të dy posedojnë nivele
transport të krahasueshëm dhe
nivele të rrjetës
- Profesionistët e rrjetave duhet
që t'i dijnë që të dyja
- TCP/IP kombinon nivelin e sesionit
dhe të prezentimit në nivelin e
aplikimit
- TCP/IP duket më i thjeshtë sepse ka
më pak nivele por kjo është vetëm ide
e gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij
më shume në numër dhe më pak
kompleks, është më i thjeshtë për t'u
zhvilluar dhe për të zgjidhur
probleme.
20
22. Grafi i protokolit TCP/IP
FTP (File Transfer Protocol) – protokol që mundëson qasje të fajllave.
Shumë serverë në mbarë botën u mundësojnë njerëzve të kyçen dhe të
zbresin fajlle të ndryshme.
HTTP (Hypertext Transfer Protocol) – specifikon çfarë mesazhesh klientët
dërgojnë tek serverët dhe çfarë përgjigje marrin ato si kthesë.
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – e-mail
DNS (Domain Name System) – shndërrimi i emrave të
konferencierëve(host) në IP adresa
TCP (Transmission Control Protocol) – mundëson një rrjedhje bajtësh e
dalë nga një burim (dërguesi) të dërgohet te pranuesi në internet. I
fragmenton rrjedhjet e bajtëve në mesazhe diskrete dhe e bart secilin nga
ta në shtresën e Internetit.
UDP (User Datagram Protocol) – protokol jo fort i besueshëm për
aplikacionet. Është me rëndësi të bëhet dërgimi i mesazhit shpejt pa
krijuar ndërlidhje dhe se saktësia nuk është faktor vendimtar.
22
24. Arhitektura e Internetit
ndrimi i
protokolit
Legjenda
Sistemi kompjuterike
router
ndërlidhja
gateway
Paketi (TCP/IP-Protokoli)
Paketi (protokol tjetër)
24
25. Gateways
Të gjitha rrjetat kompjuterike nuk shfytëzojnë
protokollin të njejtë për bartjen e të dhënave TCP/IP
Për të komunikuar sistemet kompjuterike të rrjetave
të tilla duhet ndërlidhur kompjutorët për
komunikim të të ashtuquajturit gateways të cilët
bëjnë ndarjen e rrjetave totalisht njërën prej tjetrës,
duke mos dhënë kurfar informatash për protokollin
e rrjetit në fjal, por vetëm bëhet bartja e të dhënave
(bazë)
25
2
26. Router
Paraqesin pajisje speciale planifikuese të rrugës në
nyjet e rrjetave dhe janë përgjegjës për zgjedhjen e
pjesës së rrugës të paketit që bartet
në bazë të analizës së adresës së memoruar në vet
paketin (ku duhet arritur paketi) dhe në bazë të
tabelës së adresave interne (routing tables) bën
përcaktimin/zgjedhjen e rrugës së mëtutjeshme të
paketit të të dhënave nëpër rrjet.
26
2
28. Shërbimet në Internet
e-mail (electronic mail)– paraqet shërbimin më të shfrytëzuar të internetit,
zakonisht kanë prapashtesat:
.com -për organizata komerciale dhe prfitabile
.org – organizata të përziera dhe joprfitabile
.net – infrastrukturën dhe dhënësit e shërbimeve të internetit
.edu – fakultete dhe univerzitete
.gov – institucione qeveritare
SMTP-(simple mail transport protocol)protokoli për bartjen e postës elektronike
SMTP –Server – sistem kompjuterik nëpërmjet të cilit bëhet bartja e postës
VoIP (Internet telephony, voice over IP- bartja e telefonatave nëpërmjet
rrjetave kompjuterike të bazuara në IP posaqërisht nëpërmjet Internetit
Weblogs – online ditarë (Web faqe private apo të ndërmarjeve, të radhitura
kronologjikisht, kurse përmbajtja e tyre mundë të komentohet nga të tjerët.
Përpos Weblogjeve personale ekzistojnë poashtu edhe Weblogje sipas temave
të caktuara, si dhe Weblogje të ndërmarjeve të cilat shërbejnë për komunikim,
diskutim si dhe për transferimin e diturisë)
28
29. ViC (virtual community)- Shoqëritë virtuele
Paraqet term gjenerik (i përgjithshëm) për të gjitha llojet e shoqërive, të cilat
formohen nëpërmjet komunikimit përmes kanaleve elektronike
Shoqëritë virtuele përshkruajnë bashkimin e individëve apo organizatave, të
cilat kanë interese dhe vlera të përbashkëta,të cilat ndërmjet veti i këmbejnë,
dhe për një kohë të gjatë përmes mediumeve elektronike në mënyrë të
pamvarur në hapsirë (dhe pjesërisht) edhe në kohë komunikojnë
Kategorit/llojet e shoqërive virtuele
- shoqëri të interesit (Communities of Interest)
- shoqëritë për hobby(Hobby Communities)
- shoqëritë e ndër/lidhjeve(Communities of Relationship)
-shoqëritë e imagjinatave dhe lojrave(Communities of Fantasy)
-shoqërit afariste(Business Communities)
- shoqërit tregtare(Communities of Commerce)
-shoqëritë e transakcioneve (Communities of Transaction)
29
2
30. newgroups– mundëson të ashtuquajtura komjuter konferenca-
Usenet më e njohura në internet (çdo grup posedon një e-mail në të
cilën edhe bazohet ky shërbim)
kategorit kryesore të newgroups janë :
- Comp, news, sci, soc, talk, dhe misc
Chat (internet relay chat)– biseda në internet pothuajse në kohë
reale – tekst e orientuar vegël komunikimi
ftp (file transfer protocol)– është zhvillua për bartjen e të dhënave
në internet/distanc ndërmjet sistemeve kompjuteristike
Telnet – është zhvilluar që duke manipuluar me sisteme
kompjuteristike nga distanca/nëpërmjet internetit të shfrytëzohen –
sistemi personal i shfrytëzuesit vepron si një terminal i ndërlidhur në
sistemin kompjuteristik qëndror
30
31. www (world wide web) – rrjet kompjuteristik i bazuar në internet
e cila lejon që individët nga një kompjuter të i qasen informatave
të deponuara në ndonjë kompjuter tjetër.
Sistem i serverëve të internetit i cili mbështetë dokumente special
të formatuara.
Këto dokumente janë të formatuara në markup language të
ashtuquajturën HTML (Hyper Text Markup Language) e cila mbështet
linke me dokumentet tjera si p.sh grafika, audio dhe video fajlle,
e që nënkupton se mundet të kalohet prej një dokumenti në tjetër
dokument vetëm duke klikuar në linkun gjegjës, dhe paraqet
bazën e Web-it.
Nuk janë të gjithë serverët e internetit pjesë e World Wide Web e
cila poashtu nuk është sinonim i Internetit
31
34. Client-server arhitektura
client-server-sistem në përpunimin elektronik të të dhënave
paraqet apo quajm atë strukturë rrjetore ku resurset ofrohen
nga një server qëndror (softver) e të cilave munden t’ u qasen
të shtuquajturit client-ët (stacionet punuese)
Serveri ofron një shërbim kurse clienti një spërfaqe punuese
apo një interfejs të aplikacionit
p.sh: shfrytëzuesi i Web browserit bën kërkesat e clientit pë
faqet(sajtet) nga serveri nëpër Webin e tërë.
34
36. Peer to peer ndërlidhja/arhitektura
Paraqesin/emrim sinonim për një komunikacion ndërmjet të
barabartëve në një rrjetë kompjuterike
Në një rrjetë të quajtur peer to peer të gjith kompjutorët janë
të barabart dhe munden të kërkojnë shërbime dhe poashtu
edhe të ofrojnë shërbime, pra kompjutorët munden në të
njejtënkohë të shërbejn si stacione punuese/client/ por
poashtu edhe të marin përsipër detyra nga rrjeti./server/
36
3
37. Mbështetja kompjuteristike e prodhimit
– fabrika automatizuar
Koncepti i fabrikës së informatizuar bazohet në:
- mbështetjen kompjuterike të projektimit – Computer Aided Desing/CAD
- mbështetjen kompjuterike të inzhinjeringut- Computer Aided
engineering/CAE
- mbështetjen kompjuterike të prodhimit- Computer Aided
Manufacturing/CAM
- mbështetjen kompjuterike të planifikimit- Computer Aided planning/CAP
- mbështetjen kompjuterike të kontrollit të cilësisë- Computer Aided Quality
assurance CAQ
Computer Aided
Design/CAD
Computer Aided
Manufacturing/CAM
37
38. Telematika
Integrimi i informatikës dhe të telekomunikimeve solli deri te
TELEMATIKA nëpërmjet cilës dy teknologji krijojnë një
teknologji të re të përbashkët.
p.sh. ekonomia digjitale paraqet:
- impaktin/ndikimin e teknologjisë informatike në ekonomi
38
38
39. kanosjet…. viruset, worms, trojan, horse…..
Interneti dhe teknologjitë tjera e kanë ndryshuar mënyrën në të cilën
ekonomia funksionon/zhvillohet, dhe për këtë arsye këto teknologji paraqesin
mundësi të konsiderueshme për të gjitha llojet e bizneseve legjitime.
Mirëpo gjersa teknologjitë janë të reja, ekzistojnë/paraqiten poashtu edhe
numër i madh i mundesive për keqpërdorimin e tyre nga ana e kriminelëve
të ndryshëm, si dhe mospërcjellja/mosazhuriteti i ligjit për t’i përcjellur
teknologjitë e reja mundet të sjell gjer te rritja e problemevel.
Virus's, trojans, spyware and…….
39
40. Në përgjithësi kanosjet të cilët janë përfshirë në këtë lëmi mundë të ndahen
në
dy kategori:
- ato të cilët qëllimisht lëndojnë mirëqenjen e të tjerëve për qëllime politike
apo/dhe finansiare(viruse të ndryshme, spyware e tj.) dhe
- ato të cilët nuk kanë qëllijme të tilla (spam si shembull kryesor i tyre)
Viruset – paraqesin programe apo pjesë të kodeve programore i cili është futur
në kompjutor pa dijën e pronarit dhe funksionon pa dëshirën e të njejtit.
Worm – program apo algoritëm i cili e shumëfishon/riprodhon vehtëvetën
nëpërmjet rrjetit kompjuterik dhe zakonisht kryen akcione qellimkëqija.
Trojan Horse – program destruktiv i cili maskohet/paraqitet si aplikacion i
mirë(zëmërgjërë, qëllimmirë). Për dallim nga viruset Trojan Horse nuk e
riprodhojnë/shumfishojnë vehtëvetën.
Blended threat – i kombinojnë karakteristikat e virusave, të worms-ve dhe të
Trojan Horse-ve dhe kodeve/programeve qëllimkëqija me
cenueshmëri/lëndueshmëri të serverit dhe internetit.
40
40
41. – mundet të definohet si softwer i cili futet fshehurazi në
kompjutorë me qëllim të mbikqyrjes/përcjelljes së punës së
shfrytëzuesit dhe tia përcjellë informatat prapë burimit
kryesorë(sajtet nga vie )
Junk e-mail apo “spam” –dërgimi i reklamale/porosive të
padëshiruara nëpërmjet e-meilit-dikur u paraqite si kërcnim më
i madh për ekonominë digjitale, tash më nuk paraqet ndonjë
problem serioz si pasojë e rritjes së mundësive për pastrimin e emaileve dhe kujdesit të shfrytëzuesve
Antivirus program – vegël (program) i cili kërkon/hulumton
hard diskun nga viruset dhe i largon ata të cilët i gjen
“pirateria”
Spyware
41
