Autoportret 3 [38] 2012, "Postciało"

1. Nunzia Bonifati
Ilustracje: Anna Zabdyrska
Maszyny
żyjące
wewnątrz
nas

2. Świat przyszłości będzie coraz bardziej wymaga- W istocie zależność od protez jest uwarunko- nie koniec. W niemal zupełnej tajemnicy, w ja-
jącą walką z ograniczeniami naszej inteligencji, nie wana doraźnymi potrzebami. Zakładamy więc, kiej utrzymywane są zazwyczaj badania woj-
zaś wygodnym hamakiem, na którym będziemy że tylko w pracy biolog nie może się rozstać skowe, projektuje się jeszcze bardziej złożone
leżeć, podczas gdy nasi robotyczni niewolnicy ze swoim mikroskopem, astronom z telesko- systemy, mogące przemienić żołnierza w istotę
będą nas obsługiwać. pem itd. Jednak ludzkość, naglona potrzebą rozszerzoną zarówno na poziomie zmysłów, jak
Norbert Wiener, God and Golem. A Comment stworzenia coraz bardziej skomplikowanych i siły fizycznej (ale nie pod kątem inteligencji –
on Certain Points where Cybernetics Impinges on urządzeń, którym powierzyłaby trudne lub podobno przy obecnym stanie badań nie jest to
Religion wręcz niewykonalne dla niej czynności, może jeszcze możliwe).
z czasem rozwinąć kolejne poziomy uzależnie-
nia od technologicznych narzędzi. Im wyższe, Niektóre firmy należące do awangardy tech-
tym większe są obszary ryzyka, z którymi nicznej próbują dostosować do potrzeb cy-
N
orbert Wiener, ojciec cybernetyki, trzeba się liczyć. wilnych urządzenia wojskowe, nowe gadżety
sądził, że rozwój nauki i techniki technologiczne mogą więc niedługo znaleźć
nie może abstrahować od szacun- Pierwszy poziom: wzmacniające zastosowanie w życiu codziennym. Opracowy-
ku dla ludzkich wartości. Uważał protezy smart wane są modne daszki, wyposażone w monito-
zatem za wręcz niedopuszczalne odwrócenie ry z połączeniem Wi-Fi: mają funkcje bardzo
hierarchii, na szczycie której stoi człowiek, Zmysły i siłę fizyczną można dzisiaj wzmac- podobne do funkcji smartfona. W bliskiej
władca absolutny swoich technicznych niać, wprowadzając do użytku cywilnego przyszłości dałoby się uzupełnić owe urządzenia
narzędzi. Jednak w złożonych i splątanych szereg aplikacji technologicznych pochodzenia o biometryczny system identyfikacji (przydatny
relacjach człowieka i maszyny nastąpiła tak wojskowego. Wojsko Stanów Zjednoczonych – do identyfikacji naszych rozmówców); o sztucz-
wyraźna zmiana akcentów, że dzisiaj nie ma najsilniejsze na świecie, jeśli chodzi o naukowe, ny ślimak, zdolny do odbierania dźwięków
już sensu mówić o hierarchii. Jest zaś rzeczą technologiczne i finansowe inwestycje w rozwój nawet ze znacznej odległości oraz do rozpozna-
niezaprzeczalną, że ludzkość, jak jeszcze tej dziedziny – już obecnie stosuje szczegól- nia barwy głosu naszych rozmówców; wreszcie
nigdy przedtem, uzależniła się od technologii. nie ciekawe urządzenia. Hełmy wyposażone o urządzenie wydające mentalne komendy licz-
Zdrowie, ba, życie samo coraz bardziej zależą w komputery i nawigatory satelitarne pozwa- nym maszynom, którymi kierujemy, w pierw-
od ich sprawnego funkcjonowania. Wystarczy lają żołnierzom komunikować się na odległość, szej kolejności samochodowi; i o wiele innych.
pomyśleć o takich narzędziach medyczno-chi- odbierać rozkazy przełożonych, widzieć w ciem- Urządzenie to nie potrzebowałoby nawet dużej
rurgicznych, jak respiratory, czy też o przy- ności za pomocą promieni podczerwonych pamięci (zbytecznie zajmowałaby miejsce na nie-
rządach diagnostycznych, niezbędnych do oraz przenikać ściany budynków za pomocą fal korzyść designu): dzięki połączeniu Wi-Fi dane
badania chorób. Życia człowieka i maszyny są radiowych. Opracowywany jest także system, byłyby przechowywane na bieżąco w serwerze.
ściśle z sobą związane. który wykorzystuje fale elektroencefalograficz- Aplikacja ta byłaby niewątpliwie wielkim udo-
ne, pozwalające przełożonym na wydawanie godnieniem, ale też narażałaby użytkownika na
Zależność od maszyn wynika w głównej mentalnych rozkazów poddanym. Żeby lepiej niedyskretne spojrzenia programistów, policji
mierze z tego, że wiele technologicznych znosić fizyczne zmęczenie, wymyślono bionicz- i piratów cybernetycznych, którzy z różnych
urządzeń jest pomyślanych jako protezy ny plecak: podłączony za pomocą elektrod do powodów mogliby chcieć zdobyć dane osobiste.
ludzkiego ciała. Rezygnacja z nich okazałaby obwodowego układu nerwowego, zanurza on
się więc trudna, a dodatkowo bezsensowna. żołnierza w rodzaju wirtualnej rzeczywistości, Bioniczna zbroja jest już stosowana w kon-
Oprócz okularów jako protezy okulistyczne która sprawia, że ten nie odczuwa nadmiernego tekście cywilnym. Pierwsi zainteresowali się
należy traktować na przykład teleskop i mi- ciężaru plecaka. Kolejnym wynalazkiem jest nią Japończycy ze spółki Cyberdyne. Uczynili
kroskop, które w znacznym stopniu potęgują egzoszkielet wspomagany, będący bioniczną od- z niej ubranie robotyczne o nazwie HAL. HAL
wzrok; systemy nadzoru wideo, które posze- mianą dawnej średniowiecznej zbroi: również ułatwia ruchy, jeśli mamy problemy z chodze-
rzają pole widzenia w czasie i w przestrzeni; połączony z obwodowym układem nerwowym, niem. Z tego powodu zbroja znajduje zasto-
przyrządy diagnozy obrazu, które pozwalają pomaga nie czuć zmęczenia, kiedy maszeruje sowanie zarówno w terapii rehabilitacyjnej
widzieć wewnątrz ciała. się długo lub podnosi się ciężary. Lecz na tym (jest stosowana z powodzeniem w niektórych
autoportret 3 [38] 2012 | 5

3. zakładach fizjoterapeutycznych), jak i przy przyjęcia implantu przez daną osobę oraz, przede biologicznych i jedno z najbardziej zaawansowa-
ciężkich pracach (przydałaby się tragarzom wszystkim, jego kompatybilnością z organi- nych osiągnięć inżynierii tkankowej. Stoso-
i robotnikom podczas ładowania i wyładowy- zmem. Należy podkreślić, że z punktu widzenia wana jest aktualnie w leczeniu ran i ciężkich
wania towarów). Dzisiaj zbroja ta nadal jest funkcjonalności nawet urządzenia najnowszej oparzeń oraz w transplantacjach.
jeszcze nieporęcznym egzoszkieletem, ale jutro generacji nadal są bardzo prymitywne. Wystar-
mogłaby się stać lekką i praktyczną strukturą, czy pomyśleć o elementarności protezy siatków- Na świecie jest wiele ośrodków badawczych
jak dres. Wtedy mnożyłyby się jej aplikacje kowej Argus® II, realizowanej przez Second Sight zajmujących się tworzeniem narządów zmysłów
i otworzyłby się dla niej szerszy rynek. Medical Product. Implantowana po raz pierwszy za pomocą inżynierii tkankowej, tak jak to się
w Wielkiej Brytanii w 2008 roku pacjentom dzieje ze sztuczną skórą. Nie wszystkie ekspery-
Co wreszcie powiedzieć o wszystkich urządze- chorym na retinopatię barwnikową, umożliwia menty mają cele terapeutyczne, niektóre badają
niach robotycznych symulujących czynność ona minimalną poprawę zdolności widzenia. możliwość wynalezienia nowych tworzyw
kubków smakowych lub receptorów węcho- Ujmując rzecz w kilku zdaniach, system działa (biopaliwa, plastiki biodegradowalne itd.),
wych? Są one stosowane z pożytkiem w ba- następująco: do oka chirurgicznie implanto- sztucznej żywności pochodzenia organicznego,
daniach żywnościowych i w monitorowaniu wane są antena oraz macierz elektrod; pacjent organizmów fotosyntetycznych potrafiących
zanieczyszczenia powietrza. W niedalekiej z implantem nosi okulary wyposażone w kame- podwoić w krótkim czasie swoją biomasę oraz
przyszłości sztuczne nosy i języki mogłyby rę, która nagrywa obrazy i przesyła je do małego wielu innych. Badania te mogłyby się rów-
się przydać w życiu codziennym: pierwsze do komputera, który pacjent także nosi z sobą; nież okazać przydatne w tworzeniu narządów
monitorowania jakości powietrza w pomiesz- obraz wideo jest bezprzewodowo opracowywany zmysłów. Tokijski uniwersytet wypracował na
czeniach domowych lub służbowych; drugie do i przekazywany antenie wszczepionej w oko; po przykład biorobotyczny czujnik z komórek żaby
rozpoznawania składników produktów spożyw- odbiorze sygnału antena przekazuje go z po- genetycznie modyfikowanej, by mogła ona le-
czych i tym samym do tropienia ewentualnych wrotem macierzy, która z kolei wydaje impulsy piej odczuwać zapachy. Włoski Instytut Techno-
oszustw. elektryczne stymulujące nieuszkodzone komórki logii i Politechnika mediolańska stworzyły zaś
siatkówki; za pośrednictwem nerwu optyczne- pierwszą próbkę organicznej siatkówki.
Na razie wyżej opisane aplikacje są bardzo go komórki te przesyłają informacje mózgowi.
kosztowne i nie mogłyby znaleźć bezpośred- Osoba percypuje obrazy znacznie odbiegające od Po pokonaniu wszystkich trudności pospolite
nich zastosowań cywilnych. Kiedy tylko ktoś naturalnych, które będzie musiała nauczyć się urządzenia elektroniczne, jak telefon komór-
odkryje jednak ich użyteczność, niektóre rozróżniać i interpretować. kowy, smartfon, tablet, nawigatory satelitar-
z nich zaczną się rozpowszechniać, podobnie ne, piloty itd., mogłyby zostać wszczepione do
jak rozpowszechniły się systemy nawigacji Niekompatybilność tych urządzeń z ludzkim sztucznych narządów zmysłów implantowa-
satelitarnej, internet i liczne inne wynalazki organizmem wynika z tego, że są one tworzone nych w ciele. Byłoby to ogromnie przydatne
pochodzenia wojskowego. z materiałów nieorganicznych. System immu- w życiu codziennym, szczególnie w pracy. Moż-
nologiczny uznaje je za obce, zatem reakcje na sobie wyobrazić następujący scenariusz: li-
Drugi poziom: maszyny żyjące odrzutu mogą być częste. Żeby temu zapobiec, nia lotnicza postanawia zatrudniać wyłącznie
wewnątrz nas opracowywane są urządzenia realizowane z ma- personel wyposażony w pewnego rodzaju im-
teriału organicznego pochodzącego, w miarę planty – w pierwszej kolejności w implant we-
Dla celów terapeutycznych i estetycznych możliwości, z ciała samego pacjenta. Wyzwanie wnątrzoczny, umożliwiający lepsze widzenie,
w ludzkim ciele są implantowane z powodze- polega na stworzeniu biourządzeń z komórek nawet w ciemności, rozpoznanie pasażerów za
niem różnego rodzaju mechanizmy: stenty pobieranych od samych pacjentów i hodowa- pomocą wcielonego systemu biometrycznego,
wieńcowe, materiały obojętne oraz wiele innych nych in vitro albo też na tworzeniu sztucznych nagrywanie wydarzeń i odbieranie mental-
urządzeń medycznych. Gdy chodzi o bardziej narządów zmysłów przy zastosowaniu technik nych poleceń przełożonych. Linia lotnicza uzy-
złożone przyrządy, jak sztuczne narządy zmy- inżynierii tkankowej – tych samych, które są skałaby prawo podłączenia do stacji kontrolnej
słów oraz protezy podłączone do obwodowego dziś stosowane do hodowli in vitro sztucznej urządzeń swoich pracowników. Czynności
układu nerwowego, powstaje wiele problemów skóry. Sztuczna skóra to obecnie jedyny narząd byłyby kierowane i kontrolowane przez system
związanych z funkcjonalnością, możliwością zmysłu produkowany laboratoryjnie z tkanek robotyczny. Wprawdzie pracownicy staliby się
autoportret 3 [38] 2012 | 6

4. biernymi trybikami systemu, za to zmniejszy- pojęcie ludzkości uległoby znaczącej zmianie. mogłyby zacząć promować programy ulepsza-
łoby się ryzyko błędów i zamachów. Istniałyby jednostki ludzkie klasy A, genetycz- nia ludzkiego gatunku. Podobnie jak w nazi-
nie wyselekcjonowane (za pomocą eugenetyki) stowskich Niemczech, medycyna zostałaby
Gdyby tak się stało, nowi „mechaniczni niewol- lub genetycznie zmodyfikowane, by sprostać zredukowana do roli narzędzia władzy, lekarze
nicy” złączyliby się z ludzkim ciałem, tworząc ideałom piękna (na przykład mieć niestarze- staliby się biernymi wykonawcami obowiąz-
jedność. „Maszyna” z materii organicznej stano- jącą się skórę), odporne na choroby, silniejsze, kowych praktyk ustanowionych na szczeblu
wiłaby jedno z istotą ludzką. Z czasem nieocze- o bardziej rozwiniętych zmysłach itd. Na- państwowym. Co więcej, technologie satelitarne
kiwane ścieżki badań techniczno-naukowych stępnymi w hierarchii byliby ludzie klasy B, i implantologia pozwalałyby kontrolować na
– syntetyczna biologia, genetyka, bioinżynieria, będący rezultatem hybrydyzacji z maszynami. odległość każdy szczegół życia każdej jednostki.
sztuczna inteligencja, neuronauki – mogłyby Wreszcie ludzie klasy C – pospolici, niemody- Mogłyby wówczas powstać formy dyktatury
doprowadzić wręcz do narodzin hybrydycznej fikowani, nieselekcjonowani genetycznie. Ci dotąd nie do pomyślenia, oparte na obsesyjnej
istoty ludzkiej o daleko posuniętym stopniu ostatni zostaliby uznani za margines społecz- kontroli życia i zdrowia ludzi. W takim scena-
zespolenia z biourządzeniami i biomateriałami. ny, niewiele lepszy od niewolników. riuszu samo znaczenie istoty ludzkiej uległoby
zmianie. Każdemu etapowi „ewolucji” nowego
Pojawiłyby się poważne problemy wykluczenia Biorąc pod uwagę, że niektóre umyślnie stworzenia odpowiadałaby coraz bardziej re-
społecznego. Już dziś trudno sobie wyobrazić spowodowane mutacje genetyczne mogłyby strykcyjna definicja ludzkości.
życie bez telefonów komórkowych i połączenia być przekazywane potomkom i że eugenetyka
z siecią. Osoby niedysponujące takimi narzę- stawia sobie za cel ulepszenie gatunku, na O przyszłości, która nas czeka, możemy po-
dziami, a więc nieuchwytne ani telefonicznie, dłuższą metę powstałaby nowa, udoskonalona wiedzieć niewiele. A i to, co da się powiedzieć,
ani na czacie, ani na portalach społecznościo- ludzkość. Teoretycznie dałoby się modyfikować wymaga ostrożności i mądrego powątpiewa-
wych, ani też poprzez pocztę elektroniczną, są nawet sam genom. Zresztą już wiele zwierząt, nia. Jednak przy wszystkich zastrzeżeniach,
częściowo wykluczone ze wspólnoty i płacą za to jak króliki doświadczalne, z powodzeniem wizje przyszłości mogą nam pomóc odróżniać
cenę w postaci izolacji społecznej, zawodowej, modyfikuje się genetycznie, by uczynić je bar- ścieżki groźne i fatalne od ścieżek stromych,
być może też osobistej. Podobnie w przyszłości dziej podatnymi na eksperymenty (modyfiko- ale dostępnych. Zarysowane tu scenariusze
osoby nieimplantowane mogłyby się stać ofiara- wana genetycznie mysz okazuje się przydatna posthumanizmu (ostatni z nich jest szczegól-
mi dyskryminacji społecznej lub nawet zostać w badaniach nad nowotworami). Tak zmodyfi- nie niepokojący) mają tylko sugerować potrze-
uznane za niepełnosprawne. Perspektywa ta kowany człowiek nie byłby niczym innym, jak bę refleksji moralnej, uważnej i trzeźwej nad
byłaby całkiem realna, gdyby wspólnota zde- bardzo zaawansowanym produktem bioge- możliwymi konsekwencjami etycznymi i spo-
cydowała się otworzyć drogę sukcesu społecz- netycznym: „maszyną” organiczną być może łecznymi wiążącego aktu pełnomocnictwa,
nego, zawodowego, osobistego itd. w pierwszej niedającą się opatentować, niemniej stworzo- jakiego ludzkość udziela dziś nauce i technice.
kolejności jednostkom polepszonym, o rozsze- ną do tego, by posiadać określone cechy, jak to
rzonych zmysłach i strukturze ciała. Powstałaby się dzieje obecnie ze zwierzętami genetycznie Tłumaczenie z włoskiego:
nowa odmiana nierówności społecznej, oparta modyfikowanymi w laboratoriach. Emiliano Ranocchi
na dobrej prezencji i fizycznej sprawności.
Jedynymi hamulcami w rozwoju programów ge- wybrana literatura:
Trzeci poziom: maszyna to my netycznych lub eugenetycznych zmierzających • N. Bonifati, G.O. Longo, Homo immortalis, una vita (quasi)
do ulepszania gatunku są przeszkody natury infinita, Milano: Springer-Verlag Italia, 2012.
• N. Bonifati, Et voilà i robot, etica ed estetica dell’era delle
Przy zachowaniu należytej ostrożności, wyżej etycznej oraz wolność lekarzy pozwalająca im macchine, Milano: Springer-Verlag Italia, 2010.
zarysowane scenariusze mogą być kompa- odmawiać stosowania pewnych metod lecze- • G. O. Longo, Il simbionte, prove di umanità futura, Roma:
tybilne z wartościami kultur zachodnich. nia. Gdyby jeszcze dziś ludzkość postanowiła Meltemi, 2003.
Zupełnie inna panorama otworzyłaby się usunąć te dwa ograniczenia, sytuacja mogłaby • Springer Handbook of Robotics, ed. B. Siciliano, O. Khatib,
Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 2008.
przed nami, gdyby ludzkość postanowiła się się bardzo szybko zmienić. Z wyjątkowych po-
• „Human Enhancement Study”, STOA, Science And Tech-
ulepszyć za pomocą programu genetyczne- wodów natury ekonomicznej i politycznej oraz nology Options Assessment, The European Parliament,
go i eugenetycznego. W tym wypadku samo w szczególnie poważnych okolicznościach rządy 2009.
autoportret 3 [38] 2012 | 7