1. Noémi Petneki
stepowy koczownik czy
zabłąkany jeździec?
mity o węgierskich równinach
J
eśli myślimy o Węgrzech w kategoriach z czary, do której przelali swoją krew. Czyżby tak jak we wszystkich małych krajach Europy
geograficznych, jako pierwsze przycho- Węgrzy, którzy ponad tysiąc sto lat temu Środkowo-Wschodniej wciąż żywe są nowo-
dzi nam do głowy to, że jest to kraj ni- przybyli do Kotliny Panońskiej, stwierdzili, czesne formy średniowiecznych i wczesnono-
zinny. Ponad połowę jego powierzchni że to miejsce zastępuje im bezkresne stepy wożytnych mitów etnogenetycznych. Można
stanowią równiny: ogromny trójkąt Wielkiej azjatyckie? Nic bardziej mylnego: ponad ty- dodać, iż sami Węgrzy osiedlili w średnio-
Niziny Węgierskiej, która rozciąga się od pół- siąc sto lat temu, kiedy lud księcia Arpada za- wieczu na terenie Wielkiej Równiny ludy
nocno-wschodniego do południowo-zachod- jął Kotlinę Panońską, całą Nizinę Węgierską koczownicze, Kumanów i Jazygów, nadając
niego skraju Węgier i obejmuje cały teren zarastały lasy dębowe. Dzisiejsze oblicze tego im liczne przywileje.
położony na wschód od tej przekątnej, oraz miejsca jest dziełem człowieka. Większość
Mała Nizina Węgierska lub Nizina Naddu- Węgrów jednak implikuje swoim przodkom Węgrzy także w swojej historii mieli okres
najska, która leży na północnym zachodzie. takie odczucia. Wszak znają już wstecz całą zaborów, tak jak Polacy: w wyniku ataku
Część tej ostatniej znajduje się na Słowacji, naszą historię i kulturę, wiedzą, co mieli do tureckiego od połowy XVI do końca XVII
a mały kawałek w Austrii, ta pierwsza z kolei powiedzenia na temat równiny poeci, ma- wieku kraj był podzielony na trzy części.
przechodzi na tereny dzisiejszej Chorwa- larze, w węgierskiej mentalności od czasów Tereny zachodnie i północne – tak zwane
cji, Serbii, Rumunii, i sięga aż po Ukrainę średniowiecza jest obecny mit o pochodzeniu Królestwo Węgierskie – wchodziły w skład
i Słowację. narodu (tak zwany mit etnogenezy), który ogromnego Imperium Habsburskiego.
głosi, że Madziarzy są braćmi walecznych Tereny środkowe, z których największą
Tyle geografia. Ale także kultura Węgier ko- Hunów, czy wręcz od nich pochodzą. Zanim część stanowiła właśnie Wielka Nizina, były
jarzy się przede wszystkim z równiną. Pusz- filologia ugrofińska okrzepła jako nauka, zajęte przez Imperium Osmańskie, Siedmio-
ta, gulasz, pasterze koni trzaskający batami węgierscy uczeni twierdzili, że ich mowa jest gród zaś wraz ze wschodnimi fragmentami
to wciąż żywe stereotypy o tym narodzie. spokrewniona z językami tureckimi (dziś Niziny (tak zwane Partium, czyli „Części”)
Na ile ten obraz jest prawdziwy, a na ile wiemy, że języki ugrofińskie prawdopodob- został niby-węgierskim księstwem tkwią-
wtórny? Spróbujmy znaleźć odpowiedź. nie też są daleko spowinowacone z turec- cym w zawieszeniu między Turcją i Austrią,
kimi, jest to tak zwana rodzina uralsko- w rzeczywistości zawdzięczającym swoje
Wielka Nizina to położony najbardziej na ałtajska); w XIX wieku powstała też idea istnienie sułtanowi. W Partium kwitła
zachód fragment stepu eurazjatyckiego. „Turanii”, wspólnej praojczyzny stepowych kultura protestancka i tu też przetrwały
Znajdował się kiedyś w samym centrum hi- ludów konnych, takich jak Węgrzy, Turcy, ulokowane już w średniowieczu tak zwane
storycznego Królestwa Węgierskiego. Na tym Mongołowie, Hunowie, Awarowie, a nawet miasta polne, stanowiące swoiste przej-
obszarze, w dzisiejszej miejscowości Ópuszta- – Japończycy. Turanizm pełnił ważną rolę ście między wsią a miastem. Mieszkańców
szer, zawarło z sobą braterstwo krwi siedem w prawicowej ideologii międzywojnia, nawet takich miejscowości, żyjących w mieście, ale
plemion węgierskich: ich wodzowie pili obecnie jest popularny w pewnych kręgach, utrzymujących się z rolnictwa, nazywano
autoportret 3 [32] 2010 | 64

2. później ciwisami (cívisek), była to osobna, o tej krainie, opiera się właśnie na litera- na nią dziełach twórców. Ludzie z miasta
charakterystyczna i bardzo konserwatywna turze i sztuce romantyzmu. Wszakże nawet przenoszą się do przysiółków. Moda na ekolo-
warstwa społeczna. dzisiaj trasa zwiedzania puszty w Parku gię na nowo wypromowała lepianki, niegdyś
Narodowym Hortobágy przebiega w taki wzgardzone chatki biednych ludzi. Z kolei
Po wygnaniu Turków zwycięscy Habsbur- sposób, żeby odwiedzający mógł zobaczyć wielu ludziom mieszkającym na nizinnej
gowie na nowo zaludnili spustoszone przez wszystkie atrakcje wymienione w wier- prowincji pogorszyła się stopa życiowa.
nich tereny, głównie Słowakami z północ- szach i widniejące na obrazach malarzy. Rozpad i demoralizację małych równinnych
nej części ówczesnego królestwa. Kultura miejscowości ukazują dzieła László Krasz-
wielu miejscowości Wielkiej Niziny wcale Równina urosła na miarę takiego symbolicz- nahorkaia i transowe, „bezkresowe” filmy
nie jest taka pierwotnie „równinna”, jak nego i autentycznego krajobrazu ojczystego, współpracującego z nim Béli Tarra (kultowe
się powszechnie uważa. Nawet słynny jakim okazały się nieco później polskie Tatry Szatańskie tango trwa 7,5 godziny!). Odkrywa
dziewiętnastowieczny poeta Sándor Petőfi i Podhale. Jednocześnie kraina ta uosabiała się także wielokulturowość Wielkiej Niziny
był z pochodzenia czystej krwi Słowakiem, i uosabia do dziś także zacofanie i... spusto- – książki Pála Závadyego opowiadają o życiu
nie zaś pół-Serbem lub pół-Chorwatem, jak szenie. Nurt ten rozpoczyna zresztą sam tamtejszej słowackiej społeczności.
wcześniej sądzono; i pewnie mówiłby po Petőfi takimi wierszami, jak Kutyakaparó
słowacku, gdyby ojciec, któremu zależało na (Psi grabarz – nazwa podupadłej czardy) lub W sierpniu na puszcie odbyły się dwa
asymilacji, nie zabronił mamce zwracania A puszta télen (Puszta w zimie), który rozpoczy- duże, konkurencyjne „zebrania Węgrów”
się do niego w tym języku. To, co kojarzy się na od słów: „Hej, teraz to puszta jest pusta nawiązujące do „tradycji stepowej” narodu.
dzisiaj Węgrom z równiną, zawdzięczamy doprawdy!”. U kolejnego wielkiego wieszcza Oba te wydarzenia cieszyły się wielką
głównie właśnie Petőfiemu – każdy Węgier węgierskiego, Endre Adyego, krajobraz prze- popularnością, przyjechało na nie po
czyta jego wiersze w szkole. Dusza roman- kształca się w symboliczny „ugór węgierski” kilkaset tysięcy ludzi. W wypadku Słowian
tyczna znajdowała w równinie potrzebny (Ady czuł się nieswojo w nizinnych miastach Zachodnich i Chorwatów powstanie mitu
jej bezkres, w którym mogła się poruszać Wielkim Waradynie i Debreczynie). Natura- narodowego w wielkiej skali i wzmocnienie
bez ograniczeń. Jej wyobraźnię karmiły lista Zsigmond Móricz pokazuje prawdziwe wyimaginowanych, „prastarych” tradycji
surrealistyczna fatamorgana, opowieści (czy drugie) oblicze ludu. Rdzenni równinni oznaczało odwracanie od kultury łaciń-
o legendarnych zbójnikach i przede wszyst- pasterze to barbarzyńcy, małomówni, zamk- skiej, kultury europejskiej, doprowadziło do
kim – lud, który zgodnie z duchem epoki nięci w sobie, ale ranić czy też zabijać potra- powstania współczesnego nacjonalistyczne-
był źródłem autentyczności i prawdziwości. fią z zimną krwią. Ciwisowie debreczyńscy go populizmu i spowodowało wiele tragedii.
Ponadto rzeczywiście archaiczna kultura zadręczają chłopskiego syna uczęszczającego Czy Węgrom może to grozić? Czy dzisiejszy
pasterska wabiła egzotyką i jednocześnie do kalwińskiego kolegium. Nizina i charakte- człowiek udający koczownika ze stepu nie
swojskością. Romantykę tego krajobrazu rystyczne dla niej, dalekie od cywilizacji pr- stanie się Zabłąkanym jeźdźcem Endre Adyego,
i ich mieszkańców odkrył w tym samym zysiółki to także miejsce zesłania: wygnania kłusującym po równinie, którą „znów
czasie urodzony i wychowany na Węgrzech symbolicznego i – po objęciu władzy przez obrosły nagle lasy i trzciny”, kryje mgła
wybitny poeta austriacki Nikolaus Lenau, komunistów – także faktycznego: tu deporto- i straszą na niej –
za którego pośrednictwem niemieckojęzycz- wano pozbawianych majątku arystokratów.
ny obszar Europy zapoznał się z fenome- Same krwawienia, same sekrety,
nem węgierskiej puszty. Ożywili ją również W ostatnich dekadach te sprzeczne nurty Same uściski, sami przodkowie,
malarze zarówno węgierscy, jak i niemiec- współistnieją z sobą w węgierskiej świado- Same lasy i szuwary,
cy. Wiedza, którą Europa Zachodnia ma dziś mości i w ukazujących ją oraz wpływających Sami pradawni szaleńcy.
autoportret 3 [32] 2010 | 65
ilustracja: anna zabdyrska