1. Stephen C. Levinson
pojmowanie przestrzeni
w różnych kulturach
antropologia i kognitywistyka Najwyższy czas na poważny dialog po- obszar do badań, ponieważ wydaje się
Nie ma najmniejszej wątpliwości co do tego, między naukami o poznaniu a naukami centralnym zagadnieniem ludzkiego po-
że z punktu widzenia historii idei pojawie- o kulturze i społeczeństwie. Jeśli antropolo- znania, dostarczającym zasadniczej ramy
nie się kognitywistyki będzie postrzegane dzy potrafią precyzyjnie pokazać, że pewne dla konkretnego myślenia o przedmiotach
jako jedno z głównych osiągnięć intelektu- fundamentalne aspekty poznania są kształ- i wydarzeniach, jak również dla abstrakcyj-
alnych drugiej połowy XX wieku. Ruch ko- towane przez czynniki kulturowe, dialog nego myślenia o wielu innych dziedzinach
gnitywistyczny otworzył przed nami nowe będzie się toczył bez przeszkód. Możemy (wystarczy wspomnieć rozwój metafor
światy ludzkiego doświadczenia – światy badać rozwój dziecka, możemy studiować przestrzennych w matematyce, relacjach
niewidomych, głuchych, upośledzonych naturę pamięci w społeczeństwach niepi- pokrewieństwa, klasach społecznych i tym
umysłowo, jeszcze niemówiących nowo- śmiennych, możemy wreszcie badać wy- podobne). Można rozpocząć badanie myśle-
rodków – światy, które były dla nas równie brane dziedziny ludzkiego doświadczenia nia przestrzennego bez konieczności uzna-
niedostępne jak kultury epoki przedet- i porównywać odpowiednie reprezentacje nia presupozycji o uniwersalnej naturze
nograficznej. Pokazał nam tym samym mentalne w różnych kulturach. Podążając Kantowskich kategorii czasu, przestrzeni
zawiłości naszych wewnętrznych procesów za ostatnią strategią, możemy zatrudnić i przyczynowości; wówczas badacz może
komunikacyjnych – w jaki sposób nasze do jej realizacji, oprócz uważnej obserwacji spodziewać się odnalezienia początkowych
oczy mówią do dłoni, nasze wspomnienia codziennej praktyki, wiele metod wypra- kategorii badawczych odbitych w krzywym
werbalne do naszej wyobraźni. Pokazał cowanych w ramach nauk o poznaniu, by zwierciadle. Aspekty myślenia przestrzen-
nam też, jakim cudem jest budowa spójnego analizować naturę kategorii pojęciowych. nego były już stosunkowo szeroko badane
świadomego doświadczenia w odróżnieniu w antropologicznych tekstach poświęco-
od nieskładnych i szczątkowych wrażeń Jednym z interesujących „poligonów” jest nych kosmologii, symbolizmowi, gospoda-
zmysłowych. Przede wszystkim jednak to, poznanie przestrzenne, czyli to, w jaki rowaniu przestrzenią i użytkowaniu ziemi.
co do tej pory zostało przed nami odsłonię- sposób przestrzeń jest pojmowana w róż- Dystynkcje przestrzenne są również dość
te, jest jedynie fragmentem prawdziwej nych kulturach i w jaki sposób w różnych intensywnie badane w ramach nauk o po-
złożoności sposobu pracy naszego umysłu. językach się o niej mówi. Jest to dobry znaniu, począwszy od neurofizjologii, przez
autoportret 1 [33] 2011 | 16

2. językoznawstwo, na psychologii poznawczej mów językowych z takimi uniwersalnymi przestrzeni. Przede wszystkim, są dowody
i rozwojowej skończywszy. W konsekwen- założeniami, podczas gdy badacze widze- na to, że u ssaków informacja przestrzenna
cji mamy do dyspozycji bogactwo hipotez nia, pamięci czy wnioskowania nie mają do jest nie tylko funkcjonalnie oddzielna, ale
o esencjonalnym charakterze ludzkiego czynienia z czymś, co przypominałoby im także neuronalnie odrębna od innych rodza-
poznania przestrzennego, które mogą być o zróżnicowaniu kulturowym.) jów informacji. (Na przykład „szczur używa
skonfrontowane z danymi terenowymi. nawigacyjnych reprezentacji przestrzeni
Całościowy bagaż owych hipotez, o którym Jako przykład niech posłuży przestrzeń. wykorzystujących obliczenia i neuronalne
chcę opowiedzieć, polega na przypuszcze- Każdy z nas ma wypracowany, właściwy ssa- substraty różne od tych, które są używane
niu, że poznanie przestrzenne na pierwszy kom, wrodzony mechanizm przestrzennej do zapamiętywania prostych skojarzeń
rzut oka wydaje się odporne na zróżnicowa- percepcji i jej przetwarzania. System przed- pomiędzy konkretnymi obiektami i nagro-
nie kulturowe. sionkowy mierzy kąty w relacji do pionu dą albo między czynnościami ruchowymi
oraz prędkości we wszystkich kierunkach. i nagrodą”1). Niektóre części mózgu, takie
teorie poznania przestrzennego System wizualny za pomocą wyspecjalizo- jak hipokamp, wydają się pierwotnie
w kognitywistyce wanych sieci neuronowych, na długo przed odpowiadać za pamięć przestrzenną,
W obrębie kognitywistyki stosunkowo mało tym, jak sygnał dotrze do mózgu, wyłącza jak to pokazali między innymi O’Keefe
mówi się o reprezentacjach mentalnych przedmioty z tła, rekonstruuje ich trój- i Nadel2 oraz Paillard3. Inne części mózgu
i wewnętrznym języku myśli. Przyjmuje wymiarowy kształt, szacuje ich głębokość są dedykowane korelowaniu informacji
się, że reprezentacje te mają w dużej mierze i rozmiar i tak dalej. Słyszenie binauralne przestrzennych. Tym samym dowody
charakter wrodzony, częściowo oparty na pomaga nam w lokalizowaniu hałasu, a do- z bezpośrednich technik zapisu, jak rów-
naszym biologicznym wyposażeniu, co jest tyk, podobnie jak wzrok, daje nam dostęp nież badania nad zmianami w mózgu po-
przekonaniem wspartym przez argumen- do kształtów i tekstur oraz bezpośredni kazują, że tylna część płatu ciemieniowego
ty pokazujące, że organizmy nie mogą po dostęp do trójwymiarowych właściwości jest obszarem, w którym różne sygnały
prostu nauczyć się wszystkich odpowied- przedmiotów. Z kolei nasz system motorycz- zmysłowe – wizualne, dotykowe, słucho-
nich struktur przy ich złożoności i naszym ny musi być zaopatrzony w te informacje, we, przedsionkowe, proprioceptywne
ograniczeniu czasowym. Kategorie te oraz abyśmy mogli sterować naszymi ruchami. i tak dalej – „tworzą sieć transformującą
ich właściwości kombinatoryczne mogą Wyspecjalizowane struktury neurologicz- dane wejściowe w sygnały przydatne dla
być następnie projektowane na język ne, współdzielone z innymi naczelnymi, kontroli motorycznej”. Wydaje się jednak,
i inne aspekty zachowania, a projekcja są odpowiedzialne za wiele aspektów tych że mniej egocentryczne mapy środowiska są
ta powinna być zauważalna w rozwoju różnych rodzajów percepcji przestrzennej, przechowywane w hipokampie, w których
dziecka. Czynniki kulturowe powinny mieć toteż pozostaje niewiele miejsca na wątpli-
minimalny wpływ na te procesy. (Ta silnie wości co do tego, czy kształtuje to część na- 1
B. Leonard, B. McNaughton, Spatial Representation in
uniwersalizująca tendencja będzie obowią- szego wspólnego, niezależnego od kultury, the Rat, [w:] Neurobiology of Comparative Cognition, eds.
zywać wśród antropologów za sprawą ich biologicznego wyposażenia. R. Kesner, D. Olton, Hillsdale, New York 1990, s. 380;
zob. też: H. Schöne, Spatial Orientation, Princeton, New
kontaktu z teoretykami języka, zwłaszcza York 1984.
ze szkoły Chomsky’ego; językoznawcy Z punktu widzenia różnic kulturowych, 2
J. O’Keefe, L. Nadel, The Hippocampus as a Cognitive Map,
jednakowoż są przynajmniej zmuszeni do o czym poniżej, ważne jest, aby docenić Oxford 1978.
3
J. Paillard, Motor and Representational Framing of Space,
pogodzenia głęboko zróżnicowanych syste- biologiczne podłoże naszego ujmowania [w:] Brain and Space, ed. J. Paillard, Oxford 1991.
autoportret 1 [33] 2011 | 17

3. konkretne komórki przechowują najprawdo- Neurobiologiczne badania nad przestrze- zróżnicowanie kulturowe:
podobniej konkretne miejsca. Pewne istotne nią są jednym z nurtów myślenia w ra- absolutne i relatywne systemy
dystynkcje funkcjonalne wydają się kore- mach nauk o poznaniu. Drugi nurt jest pojmowania przestrzeni
lować z różnymi ścieżkami neuronalnymi: oparty na długiej tradycji zbudowanej na Jest cała masa tropów w literaturze antro-
na przykład wiedza, c z y m coś jest, może spekulacji, obserwacji i doświadczeniach pologicznej i językoznawczej, które sugeru-
uruchamiać inne ścieżki niż wiedza, g d z i e dotyczących konceptualnych podstaw ją, że ów obraz jednolitej konceptualizacji
coś jest. To koreluje z kolei z widzeniem rozumowania przestrzennego. Na przy- przestrzeni u ludzi jest niepoprawny. Póki
siatkówkowym i peryferyjnym, statycz- kład Immanuel Kant w jednym ze swoich co jednak brakuje uważnego porównaw-
ną / dynamiczną percepcją wzrokową oraz wczesnych tekstów4 dowodził, że naiwne czego studium. W Max Planck Institute
kodowaniem odległości / kierunku. rozumowanie przestrzenne jest w sposób for Psycholinguistics przeprowadzono
nieunikniony oparte na podstawie egocen- intensywne badania ponad dwunastu spo-
Owo zróżnicowane źródło danych wejścio- trycznej i antropomorficznej: w podziale łeczeństw niezachodnich, które poddano
wych, wraz z bogatym zespołem danych naszego ciała na przód i tył, lewo i prawo analizie za pomocą szeregu narzędzi wy-
wyjściowych (takich jak gest, język, ruch), odnajdujemy fundamentalne osie wyzna- woławczych, technik eksperymentalnych
dowodzić może istnienia jednego pozio- czające sposób naszego funkcjonowania i elastycznej obserwacji uczestniczącej.
mu lub wewnętrznego języka ujmowania w przestrzeni. Od tamtej pory większość Rezultaty są interesujące, ponieważ wydaje
przestrzeni, na który mogą być przełożo- spekulatywnych i empirycznych prac się, że pokazują, iż w wielu kulturach
ne różne rodzaje informacji (wizualnej, dotyczących języka, rozwoju dziecka i psy- (czego dowodzi jedna trzecia badanych)
dotykowej, słuchowej i tym podobne). chologii poznawczej sugerowało istotną konceptualizacja przestrzeni jest zorgani-
Jak sugerują prace neurologiczne, jedno prawdziwość założenia Kanta. zowana w radykalnie odmienny sposób od
z takich zadań obliczeniowych polega na tego znanego z języków zachodnich i z ob-
pogodzeniu różnych egocentrycznych ram W ten oto sposób można zaobserwować, że serwacji naszkicowanej wyżej zachodniej
odniesienia powiązanych ze wzrokiem, obraz ludzkich zdolności przestrzennych tradycji naukowej i filozoficznej.
słuchem, ruchem rąk i tak dalej. I wyma- oferowany nam przez nauki o poznaniu jest
ga znormalizowanego centrum w postaci oparty na egocentrycznym i antropomorficz- Podczas gdy wymiar wertykalny, opierający
ego. Naturalne jest przypuszczenie, że nym charakterze zarówno naszej neurofizjo- się na grawitacji i związanym z nią oddzia-
ów język lub system reprezentacji jest logii, jak i ufundowanej na niej pojęciowej ływaniu na naszą równowagę i postawę,
również uniwersalny, najprawdopodobniej superstruktury w takim sensie, że nasze okazuje się uniwersalną zasadą organizują-
w dużej mierze wrodzony. Wydaje się, że naiwne poznanie przestrzeni czyni pierwot- cą dla koncepcji przestrzeni, to już usta-
ten rodzaj istotnych pojęć używa systemu nie użytek z płaszczyzn dzielących ludzkie lanie kątów względem płaszczyzny hory-
trzech płaszczyzn w ludzkim ciele: oddzie- ciało, traktując je jako istotne koordynaty zontalnej nie jest określone ściśle przez
lającej przód od tyłu, oddzielającej dół od pozwalające na ujmowanie przestrzeni. żadną z naturalnych sił. Przypuszczenie
góry, dzielącej nas na lewą i prawą stronę. kognitywistyki w tym względzie polega na
Płaszczyzny te są wyznaczone w uchu we- 4
Mowa o pochodzącym z 1768 roku tekście Von dem est- przyjęciu, iż rozwiązanie dla poszukiwania
wnętrznym przez trzy kanały półkoliste, rern Grunde des Unterschiedes der Gegenden in Raume, wyd. kierunków w poziomie powinno polegać na
pol. O pierwszej przyczynie rozróżnienia stron w przestrzeni,
które mierzą zmiany położenia w każdej importowaniu osi jednostki tak, że będzie-
[w:] I. Kant, Dzieła zebrane, t. I: Pisma przedkrytyczne,
płaszczyźnie. Toruń 2010. my mogli z punktu widzenia jednostki zo-
autoportret 1 [33] 2011 | 18

4. baczyć kąt „z przodu”, „z tyłu” oraz kąty Okazuje się, że w wielu językach brakuje w generalną zasadę wyrażoną w terminach
„z prawej” i z „lewej”. Wydaje się to jedy- takich opisów przestrzennych, jak znane sztywnych kierunków jak „północ” czy „za-
nym rozwiązaniem, ponieważ jest nam z angielskiego wyrazy i wyrażenia „z przo- chód”. Systemy względne są jednak zależne
ono bliskie kulturowo. Jego konsekwencją du”, „z tyłu”, „z lewej”, „z prawej”, a w za- od punktu widzenia: jeśli widelec jest po
jest jednak zmiana kierunków poziomych mian są stosowane sztywne lub podstawowe mojej lewej, a ty siedzisz naprzeciwko mnie,
wraz ze zmianą położenia ciała podmio- kierunki. Takie absolutne systemy są intry- to widelec jest po twojej prawej. Co więcej,
tu, ulegająca na dodatek zmianie z osoby gujące z antropologicznego punktu widze- „zachód” jest przechodnią, asymetryczną
na osobę. Dlatego też rozwiązanie to nia z kilku powodów. Po pierwsze, absolut- relacją odpowiednią do rozumowania na
możemy nazywać w z g l ę d n y m – kąty ny, arbitralnie wyznaczony kierunek jest temat położenia (jeśli kubek jest na zachód
poziome są zależne od jednostkowego wytworem społecznym – w przeciwieństwie od noża, który jest na zachód od widelca,
punktu widzenia. do wymiaru pionowego, nie ma nic takiego wówczas kubek też jest na zachód od widel-
w ludzkim ciele czy środowisku, co wskazy- ca), „lewa” zaś w tym względzie zawodzi.
Alternatywnym rozwiązaniem jest ustale- wałoby precyzyjnie kierunki w płaszczyźnie W skrócie: jeśli interesuje nas perspektywa
nie kierunków raz na zawsze, na wzór na- horyzontalnej. Co prawda takie systemy egocentryczna dla lokalnej skali, system
szej północy, południa, wschodu i zachodu. mogły powstać w wyniku abstrahowania od względny ma sens; natomiast jeśli chcemy
Nie ma w ogóle znaczenia, gdzie ustanowio- ruchu słońca wraz ze zmianą pór roku albo określać położenie w ramach szerszego
ne są kierunki, tak długo, jak każdy członek od kierunków wiatrów, kierunku, w któ- krajobrazu albo w lokalnej skali bez egocen-
społeczności stosuje to samo rozwiązanie. Ta- rym płyną główne rzeki lub jakichkolwiek trycznego lub uprzywilejowanego punktu
kie a b s o l u t n e kierunki, jak je będziemy innych elementów terenu, ale są kulturowo widzenia, wówczas wszystkie zasługi należy
nazywać, są niezależne od obrotów ciała, nie umocowanymi abstrakcjami. Dziecko musi przypisać systemowi absolutnemu. System
zależą od punktu widzenia i są takie same tedy nauczyć się lokalnie obowiązującego względny wpasowuje się w kulturę, a ta
dla wszystkich podmiotów. Wystarczy to po- systemu i traktować go jako arbitralny promuje indywidualną perspektywę, która
kazać na przykładzie: Bill stoi pięć metrów niezmiennik służący do orientowania się jest zainteresowana porządkiem zależnym
od drzewa, po angielsku mogę opisać jego w przestrzeni. od obserwatora – jak to jest na przykład
położenie jako za, przed, z lewej lub prawej uwiecznione w budownictwie domów lub
strony drzewa – ale względem mojej własnej Po drugie, jest jasne, że systemy względne systemach piśmiennych, symbolice lewej
pozycji. W języku używającym sztywnych kontrastują z systemami absolutnymi, gdy i prawej strony bądź też w ceremonialnych
kierunków Bill będzie stał, powiedzmy, na podsumuje się ich mocne i słabe strony układach takich przedmiotów, jak sztućce.
zachód od drzewa – i to niezależnie od mo- i zróżnicowaną użyteczność. Systemy System absolutny pozwala na abstrahowanie
jego własnego położenia. (Oczywiście to, co względne są przydatne do radzenia sobie od jednostkowej perspektywy, umożliwiając
znajduje się na zachód o d e m n i e, będzie z szerokim wachlarzem obiektów z egocen- jednostkom na bycie zaledwie punktami
się zmieniało wraz ze zmianą mojego położe- trycznego punktu widzenia: działają, jeśli w krajobrazie (pozwalającym na to, ale
nia, ale niezależnie od mojego obrotu; w ten na przykład chcemy poinstruować kogoś, by niewymagającym tego5). Bez wątpienia owe
sposób system taki może być używany jako położył noże po prawej stronie każdego tale-
egocentryczny, w odniesieniu do konkretne- rza, a widelce po lewej. Systemy absolutne
5
Zob. J. B. Haviland, Guugu Yimithirr, [w:] Handbook
go punktu widzenia, ale w przeciwieństwie w takich wypadkach całkowicie zawodzą:
of Australian Languages, eds. R. M. W. Dixon, B. Blake,
do systemu względnego – nie musi). nie istnieje przekład dla „widelce po lewej” Canberra 1979.
autoportret 1 [33] 2011 | 19

5. asocjacje są zbyt proste, by w pełni oddać za- do tego, gdzie znajduje się „strona nawietrz- będzie musiał wiedzieć, pod jakim kątem
kres użytkowania obu systemów, aczkolwiek na”, gdzie jest „góra strumienia” czy „pół- leży ono względem jego obecnego położe-
wydają się do pewnego stopnia odpowiadać noc” i tak dalej. W rzeczy samej, implikacje nia. Tym samym północ, południe, wschód
charakterystykom społeczeństw posługują- poznawcze sięgają o wiele dalej, a najlepiej i zachód okazały się najłatwiejszymi do
cych się nimi. można pokazać to na przykładzie. określenia kierunkami: w skrócie, ludzie
mówiący – członkowie plemienia Guugu
język i poznanie w systemie Zamieszkałe w północnym Queenslandzie Yimithirr – muszą nieustannie określać
absolutnym w misji Hopevale plemię posługujące się ję- w przybliżeniu ich obecne położenie,
Systemy absolutnych kierunków są łatwe zykiem Guugu Yimithirr używa absolutnego biorąc pod uwagę przebyty już dystans
do wytropienia za pomocą językowych dys- języka opisu przestrzennego do tego stop- oraz stałą zmianę w położeniu kątów.
tynkcji kodujących sztywne kierunki. Mogą nia, że wykluczone zostało z niego użycie Zmierzyliśmy to, kiedy zabraliśmy dzie-
one na pierwszy rzut oka nie być przezro- takich relacyjnych pojęć, jak „przód”, „tył”, sięciu mężczyzn na wycieczkę do buszu
czyste. W wielu wypadkach napotykamy wy- „lewa” i „prawa”. John B. Haviland podkre- w różne miejsca i przy różnych okazjach
abstrahowaną cechę krajobrazu (pod górę vs. śla egocentryczne użycie tego systemu, choć prosiliśmy ich o wskazanie innych miejsc,
w dół [ang. uphill vs. downhill], w górę rzeki to całkowicie normalne, by używać systemu położonych od nich w odległości od 7 do
vs. w dół rzeki) lub zjawisk meteorologicz- na sposób nieegocentryczny, zakotwiczony 300 km. Na ponad 120 obserwacji, nieza-
nych (zawietrzna vs. nawietrzna, zachód vs. w nieludzkich punktach odniesienia („na leżnie od tego, czy wskazywano na miejsca
wschód słońca), z zachowanymi terminami północ od rzeki”) lub w ludziach innych niż często, czy rzadko odwiedzane, mężczyźni
opisowymi, przy jednoczesnym usztywnie- mówca („na północ od rozmówcy”)6. ci okazali się wiarygodni: średni błąd
niu zamierzonych kierunków (nie lokalnie wyniósł 14 stopni albo 4 procent. Podobne
pod górę lub nie od nawietrznej względem W celu zbadania kognitywnych implika- eksperymenty na populacjach zachodnich
t e g o konkretnego wiatru, nie na wschód cji tego systemu przeprowadzono kilka dały w rezultacie rozrzut wyników bliski
przy akurat obecnej porze roku i tak dalej). nieformalnych eksperymentów. Przede wskazaniom losowym; na przykład badani
Dla lokalnych zbiorów przedmiotów punkt wszystkim, chcieliśmy się dowiedzieć Brytyjczycy, wyprowadzeni 2-4 km w głąb
odniesienia jest tam, gdzie opisy są formu- czegoś o wyczuciu kierunków, które byłoby lasu, niemal nie są w stanie znaleźć drogi.
łowane w odniesieniu do cech większego wymagane do działania takiego systemu. W przeciwieństwie do nich, dokładność,
krajobrazu („kubek u szczytu stołu” albo Należy zauważyć, iż użytkownicy Guugu z jaką określają położenie członkowie
„koszyk po nawietrznej”). Można oczeki- Yimithirr oczekują, że językowe określe- Guugu Yimithirr, i to nawet w trudnym
wać, że znajdą się takie instrukcje, jak „przy nie kierunku zostanie uzupełnione przez terenie, który wymusza okrężną drogę
drugim zakręcie idź w górę (uphill)” (raczej dokładniejsze wskazanie gestem. Zatem i nie pozwala na dostrzeżenie punktów
niż „w lewo”) albo „przesuń się na zawietrz- będzie wymagane więcej niż tylko wiedza, orientacyjnych, jest imponująca. (Naj-
ną” (raczej niż „w prawo”) i tak dalej. gdzie znajduje się „północ”, „południe” lepiej porównać chyba tę zdolność do
i tak dalej. Dlatego też, aby określić czyjeś zdolności innych gatunków, na przykład
System językowy oparty na sztywnych przemieszczenie się z miejsca, w którym gołębi, które używają do rozwiązania tego
kierunkach ma swoje implikacje kognityw- mówię, do pobliskiego miasteczka, mówca samego „sprzętu” [hardware] wrażliwego
ne. Rozmówcy muszą być w stanie odkryć do- na spolaryzowane światło i opartego na
kładnie zamierzone kierunki i zgodzić się co 6
Tamże. magnetorecepcji, a nie „oprogramowania”
autoportret 1 [33] 2011 | 20

6. [software], czyli pojęć takich jak podstawo- ści rozróżnienie między wspomnieniami tem po lewej (czyli po stronie wschodniej,
we kierunki.) zakodowanymi w terminach położenia ciała, wskazując tym samym na użycie lewo-pra-
takich jak „lewo” czy „prawo”, a tymi zako- wego albo względnego kodowania schematu
Jeśli system językowy ma działać, ta dowanymi za pomocą sztywnych kierunków, pamięciowego), czy też wybrałby kartę
zdolność do określania położenia w przy- takich jak „północ” czy „południe”. By to z czerwonym kwadratem po stronie zachod-
bliżeniu jest całkowicie na miejscu. Owo osiągnąć, użyto prostego środka doraźnego, niej (tym samym po prawej, czyli używając
określanie wymaga oczywiście nieustan- polegającego na pokazaniu określonej prze- wschodnio-zachodniego lub absolutnego
nego śledzenia obrotów kątowych i odby- strzeni podmiotowi badania skierowanemu schematu kodowania)? Rysunek zamiesz-
tego dystansu podróży. To wszystko mówi na północ, a następnie obróceniu go o 180 czony poniżej powinien objaśnić, w jaki
nam jednak o Slobinowskim „myśleniu stopni i testowaniu pamięci i wnioskowaniu sposób, po wybraniu karty A przed obrotem
dla mówienia”7: mówi nam o tym, jak o pokazanej przestrzeni w czasie, gdy patrzył podmiotu, jej utożsamienie z kartą D po
ktoś powinien myśleć, by mówić w języku on na południe. Dwa pokoje połączone obrocie wskazuje na użycie egocentryczne-
Guugu Yimithirr. Nie pokazuje natomiast, drzwiami zostały wewnętrznie urządzone go albo względnego systemu koordynacji,
że myślenie w o g ó l n o ś c i o przestrzeni w taki sposób, że wyglądały tak samo, gdy podczas gdy wybór karty C wskazuje na uży-
jest odmienne w formie od tego, w jaki się patrzyło na nie z progu – tym samym ja- cie systemu absolutnego, który nie obraca
sposób myśli o przestrzeni na przykład kakolwiek tendencja do używania zależnych się wraz z obserwatorem.
użytkownik języka angielskiego. Potrzebu- od obserwatora czynników koordynujących
jemy sposobu, by wypróbować to, jak ludzie powinna była zostać wzmocniona przez takie Każda z osób przeprowadziła kilka prób ze
pojmują układy przestrzenne, w jaki sposób środowisko. zmiennym położeniem kart względem sie-
je zapamiętują i jak je oszacowują, kiedy bie, a sam eksperyment dla porównania zo-
nie mówią, tylko działają w przestrzeni. W ramach jednego z eksperymentów pamię- stał przeprowadzony na grupie Holendrów.
ciowych podmiot patrzący na północ został Holenderska grupa kontrolna prawie nie-
Jak można się dowiedzieć, w jaki sposób poproszony o wybranie spomiędzy dwóch odmiennie kodowała w terminach względ-
ktoś nieświadomie myśli o przestrzeni, lustrzanych kart – na jednej był duży nych, podczas gdy grupa próbna składająca
jakie niewerbalne pojęcia są zatrudnione do czerwony kwadrat znajdujący się na lewo się z mówiących językiem Guugu Yimithirr
rozróżniania pozycji i kierunków i jakie mają (lub na zachód) od niebieskiego prostokąta, dorosłych mężczyzn z Hopevale wykazy-
one właściwości? Naturalnie jeśli chodzi na drugiej kwadrat był położony po prawej
o szczegóły, jest to sprawa dość problematycz- (wschodniej) stronie prostokąta. Uczestnik
karty-bodźce znajdujące się w pokoju 1
na, ale na pewno nie przysparza trudno- badania został następnie przeprowadzony A B
do drugiego pokoju, tak by mógł on zwrócić
7
Slobinowskie „myślenie dla mówienia” oznacza
się na południe, a następnie poproszo-
specjalny rodzaj myślenia na bieżąco, koniecznego no go o wskazanie uprzednio wybranej uczestnik badania
patrzący na północ
podczas procesu kodowania mowy i mającego na karty. Przyjmijmy, że w pierwszym pokoju
celu ujmowanie naszych myśli w konkretną formę
podmiot wybiera kartę z czerwonym kwa-
językową. Tymczasem szacowanie na bieżąco byłoby Pytanie: jeśli uczestnik badania
stałym zadaniem wykonywanym w tle nawet wówczas, dratem po stronie lewej (zachodniej). Czy wybierze A w pokoju 1, to czy
gdy nie „myśli się dla mówienia” – dzieje się tak, wybrałby, będąc skierowanym w przeciw- wybierze C lub D jako „tę
aby zawsze możliwe było zakodowanie informacji do samą” kartę?
nym kierunku, kartę z czerwonym kwadra-
wypowiedzenia.
uczestnik badania
patrzący na południe
C D
rozwiązanie absolutne rozwiązanie względne
Eksperyment sprawdzający rozpoznawanie:
„zapamiętywanie układów” karty-bodźce w pokoju 2

7. wała tendencję do kodowania w terminach w innych kulturach; dla przykładu, używając w ogóle nie biorą pod uwagę. Wydawałoby się,
absolutnych. Rezultaty te dowodzą, że mó- bardziej wyrafinowanych technik i większych że jest to dobry przykład „językowej względ-
wiący w Guugu Yimithirr wykazują tenden- próbek, pokazaliśmy, że użytkownicy języka ności”: językowy (i szerzej: komunikacyjny)
cję do zapamiętywania i mówienia o układzie majańskiego, który faworyzuje używanie pod- system może wymagać od kogoś, by myślał
przestrzennym w terminach sztywnych lub stawowych kierunków w funkcji absolutnych w pewien określony sposób. Oczywiście jest
absolutnych kierunków, nawet gdy wykonują koordynat, wiarygodnie stosują je w różnych mało prawdopodobne, że istnieje nieokre-
zadania o wybitnie niejęzykowym charakte- zadaniach. ślenie wiele fundamentalnie odmiennych
rze8. Na podstawie jakościowego i bogatego sposobów myślenia o przestrzeni, ale są nam
w anegdoty materiału9, rysuje się wyraźnie Istnieje więcej niż jeden sposób myślenia znane przynajmniej dwa i bez wątpienia jest
sposób myślenia o przestrzeni fundamental- i mówienia o przestrzeni. Zasadniczy podział ich więcej.
nie różny od naszego. polega na różnicy pomiędzy absolutnym i rela-
tywnym sposobem oceny przestrzeni. Różnią Takie systemy mają się nijak do tego, co postu-
Sposób myślenia o przestrzeni właściwy dla się one na wiele fundamentalnych sposobów: lują specjaliści z różnych gałęzi nauk kogni-
użytkowników Guugu Yimithirr jest całkowi- systemy relatywne są zależne od punktu tywnych, a to dlatego, że oczekiwania były
tym przeciwieństwem tego, czego oczekiwa- widzenia i jako takie są zawodne we wnio- zbieżne z językami zachodnimi i polegały na
liby przedstawiciele wielu różnych nurtów skowaniu; systemy absolutne są niezależne przyjęciu, że egocentryczna i antropomorficz-
kognitywistyki: przyjmowano, iż naiwne poj- od punktu widzenia i można na nich polegać na tendencja wbudowana w naszą neurologię
mowanie przestrzeni jest powszechnie oparte w inferencji; systemy względne nadają się do i anatomię (ucho wewnętrzne) powinna
na koordynatach ufundowanych w ludzkim pewnych czynności, na przykład nakrywania się bezpośrednio odzwierciedlać w naszych
ciele, które następnie obracają się wraz stołu albo czytania „no” jako różnego od „on”, rozróżnieniach pojęciowych i językowych. Do-
z nami. Zamiast tego okazuje się, że niezależ- albo opisywania drogi w systemie koryta- wiedzenie, że mózg, urządzenie obliczeniowe,
nie od biologicznych podstaw faworyzujących rzy; systemy absolutne nadają się do innych nie determinuje samodzielnie architektury
rozwiązanie dotyczące myślenia o kątach czynności, na przykład do znajdowania drogi poznania, jest ważnym zadaniem. Możemy
w płaszczyźnie poziomej, można znaleźć w dziczy, opisywania trasy w sytuacji, gdy nie wykorzystać do tego językowe i kulturowe
alternatywne rozwiązania kulturowe i mogą ma dróg lub ścieżek, albo opisywania okolicz- zróżnicowanie, a badania nad myśleniem
one przyjąć formę zarówno werbalnych, jak ności, w których nie ma uprzywilejowanego przestrzennym w różnych kulturach mają
i niewerbalnych konceptualizacji zagadnień punktu widzenia. tutaj wiele do zaoferowania.
przestrzennych.
Waga kultury jest tutaj niemal oczywista. tłumaczenie z angielskiego: michał choptiany
Mieliśmy możliwość pokazania podobnych System sztywnych orientacji jest faktem
tendencji w zapamiętywaniu i wnioskowaniu społecznym w sensie Durkheimowskim: jest Tekst jest skróconą wersją artykułu pt. Studying Spatial
Conceptualization across Cultures: Anthropology and Cognitive
to arbitralny system, który mógłby wyglądać Science, który ukazał się w kwartalniku „Ethos” wyda-
8
By zminimalizować szansę pojawienia się „myślenia inaczej i którego istnienie ogranicza jed- wanym przez American Anthropological Association
dla mówienia” u użytkowników Guugu Yimithirr, (1998, Vol. 26, No. 1, s. 7-24). Redakcja dziękuje AAA oraz
instrukcje podawano po angielsku. Wszyscy członkowie
nostki. Można się go nauczyć tylko poprzez
Autorowi za zgodę na przedruk tekstu.
ludu Hopevale mówią po angielsku. komunikację. Używanie go wymaga stałego
9
Por. J. B. Haviland, Anchoring, Iconicity and Orientation in szacowania w tle wyspecjalizowanego mate-
Guugu Yimithirr Pointing Gestures, „Journal of Linguistic
Anthropology” 1979, Vol. 3, No. 1.
riału, którego członkowie innych społeczności
autoportret 1 [33] 2011 | 22