1. Na rysunku obok znajduje się
następujący tekst zapisany
metodą SignWriting, która
służy do ikonicznego
przedstawiania znaków
języka migowego:
Czeski język migowy
jest przyrodzonym
i pełnowartościowym
językiem wspólnoty
niesłyszących w Republice
Czeskiej, posiada własną
gramatykę i strukturę i nie
ma nic wspólnego z językiem
czeskim. Językiem tym
posługują się zwłaszcza
ludzie prelingwalnie
niesłyszący (tzn. tacy, którzy
urodzili się jako niesłyszący
lub stracili słuch przed
końcem rozwoju języka, czyli
mniej więcej do trzeciego
roku życia).

2. Alena Macurová
Inaczej o przestrzenI
w komunIkacjI czeskIch
nIesłyszących
W
komunikacji czeskich Przypatrzmy się zatem tekstom stworzonym teksty ii
niesłyszących1 jest używany przez osoby niesłyszące operujące pisanym
przeważnie czeski język językiem czeskim: Na kopiec widzi szosę, szedł w lewo jest staw,
migowy oraz język czeski w prawo już jest wieś, więc szedł szosę, szedł
pisany. Ten pierwszy jest szczególnie teksty i pierwszy most, szedł już wieś, w prawo szedł drugie
ważny w komunikacji wewnątrzkulturowej most, szedł też trzeci most, szedł w lewo. W lewo
w obrębie wspólnoty niesłyszących, drugi Na obrazku tam jest trzy człowiek tym tata, mama szedł już kościół widzi, potem jest tor pociąg, szedł
zaś jest niezbędny w komunikacji między- i syn. Cały pokój ma rzeczy są szafa, telewizor, na torach potem w prawo już jest skarb.
kulturowej między słyszącymi a niesłyszą- stół, fotel, świeczka, wino i ma zwierzęta jest kot-
cymi Czechami. ka. Tata siedzi na fotel i czyta gazety. Mama przy- Z początku zamek szedł droga w lewo jest miasto,
jechała przed drzwi i tak samo weź jej syn. Tam są kontynuujemy iść i potem szedł na torach prosto
Czeszczyzna, jaką posługują się w piśmie wasze mieszka. Tam jest rodzice tam ojciec, matka i już jest zamek, potem szedł kopiec północ prosto,
osoby niesłyszące, jest jednak specyficzna. i syn jej zwierzęta domowe, kotka. szedł w lewo, las już jest skarb.
Ze względu na swoje cechy charaktery-
styczne określa się ją jako „inną”, „obcą” W salonie jest tak środkowy. Tam są trzy osoby Wieś szedł dworzec kolejowy do miasto, potem szo-
większości użytkowników standardowego i kotka. W pokoju jest biała ściana i podłoga jest sa jest w lewo szedł do most i jeszcze szedł do most,
języka czeskiego. zielony dywan. W salonie ma komodę, telewizor, już jest tam kościół, potem szedł pływać prosto do
lampę, stół konferencyjny, fotel, obraz i kwiat. Na wyspa, już jest skarb2.
konferencyjnym stole są piwo, kielich, papierosy
1
Określa się tutaj jako niesłyszących osoby z wrodzoną i obrus. 2
Przykłady pochodzą z tekstów czeskich niesłyszących
wadą słuchu, która całkowicie uniemożliwia odbiór gromadzonych przez Instytut Czeskiego Korpusu
fonemów języka mówionego (nawet za pomocą urządzeń Narodowego oraz Instytut Języka Czeskiego i Teorii
pomocniczych). Sytuacja komunikacyjna i językowa Rodzice jest mieszkaniu. W pokoju ma dywan, krze- Komunikacji Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu
osób niesłyszących jest zasadniczo inna niż sytuacja sła, stół, szafy, lampa. Książka, telewizor, kwiaty. Karola w Pradze. Stanowią opisy obrazka przedstawia-
komunikacyjna i językowa osób niedosłyszących lub jącego pokój (teksty I) oraz mapkę terenu ze skarbem
Tata siedzę krzesło czytam gazety.
ogłuchłych. (teksty II).
autoportret 1 [33] 2011 | 71

3. czeszczyzna „nasza” i „obca” między sobą) wynika ze specyfiki czeskie- Przypomnijmy tu zwięźle tylko najważniej-
Już powyższe przykłady pokazują, że czesz- go języka migowego? Takie pytanie jest jak sze cechy charakteryzujące wszystkie dotąd
czyzny, jaką posługują się w piśmie czescy najbardziej na miejscu, skoro – jak wiadomo4 opisane języki migowe6.
niesłyszący, w większości przypadków nie – każdy język „rozumie rzeczywistość po swo-
można określić jako „naszej” pod względem jemu, porządkuje i upraszcza ją na obraz swo- W językach migowych używa się dwóch nośni-
kształtowania przestrzeni. Zupełnie inaczej jego własnego systemu znaków”. Czeski język ków znaczenia: artykulatorami są nośniki ma-
odbywa się też sytuowanie w tejże przestrze- migowy rozumie przestrzeń i przestrzenne nualne (ręce) i nośniki niemanualne (twarz,
ni figur3 oraz przestrzennych relacji między relacje oraz porządkuje je zupełnie inaczej niż głowa i górna część tułowia). One z kolei mogą
nimi. Jest przy tym obojętne, czy jest to standardowy język czeski. Wynika to przede być/są używane równocześnie (tworzą razem
przestrzeń oglądana (po czesku i „z czeska”) wszystkim z faktu, że w odróżnieniu od znaczenie komunikatu). O wiele większą
statycznie (czyli ze stałego punktu widzenia, słuchowo-ustnej czeszczyzny język ten operuje rolę niż w językach mówionych odgrywają
usytuowanego na zewnątrz kształtowanej środkami wizualno-gestualnymi. Oczywiście tu ikoniczność (lub też motywacja wizualna)
przestrzeni, por. teksty I) czy też dyna- w języku migowym nadal obowiązuje ta sama i przestrzeń. To dotyczy oczywiście również
micznie (gdy punkt widzenia jest ruchomy zasada co w języku mówionym, mianowicie języka migowego czeskiego.
i włączony do kształtowanej przestrzeni, por. (zwięźle i w dużym uproszczeniu): przestrzeń
teksty II). Ani w jednej, ani w drugiej prze- jest kształtowana (konstruowana) na pod- Komunikacja zawsze jest zakotwiczona
strzeni niesłyszący ewidentnie nie są u sie- stawie własnego zwykłego ludzkiego odbioru w konkretnej trójwymiarowej przestrzeni,
bie; widać to szczególnie przy porównaniu i odczucia, jest kształtowana schematycznie wizualnie dostępnej i wspólnej wszyst-
zawartości obrazków i mapek z ich opisami. (niektóre rysy sytuacji przestrzennej są kodo- kim uczestnikom aktu komunikacyjnego,
wane, inne nie5), w zależności od (jakiegoś) w tak zwanej przestrzeni znakowej. Ta
Nasuwa się w związku z tym pytanie: czy (a je- punktu widzenia (który rzutuje na obejmo- z kolei jest umiejscowiona na ciele i przed
śli tak, to w jakim stopniu) na pojmowanie wanie przestrzeni pod określonym kątem) ciałem nadawcy i mieści się mniej więcej
i kształtowanie przestrzeni w tekście pisanym oraz na własny obraz i podobieństwo (można pomiędzy ciemieniem i linią żołądka,
po czesku wywierają wpływ sposoby pojmowa- kształtować tę samą przestrzeń na różne linią rozciągniętych łokci i rąk. Z punktu
nia i kształtowania przestrzeni charaktery- sposoby). widzenia fonologii (pod kątem miejsca
styczne dla czeskiego języka migowego? W jaki artykulacji) każdy znak języka migowego
sposób mechanizm kształtowania przestrzeni czeski język migowy jest zakotwiczony w przestrzeni znakowej.
za pomocą gestu w języku migowym przekła- Czeski język migowy (język, w którym Przestrzeń jest unaoczniana na (przynaj-
da się na opis (kształtowanie) przestrzeni za znaczenia są przekazywane nie za pomocą mniej) dwa sposoby, pełni dwojaką funkcję:
pomocą słowa w języku pisanym? To przecież dźwięku, ale przez gesty, ruchy i pozycje z jednej strony reprezentowana jest prze-
język migowy jest dostępny zmysłom niesły- ciała) różni się oczywiście od standardowego strzeń „realna”, z drugiej zaś wyrażane są
szących, to w nim czują się oni u siebie. Zatem języka czeskiego pod wieloma względami. relacje gramatyczne. W językoznawstwie
w jakim stopniu kształtowanie przestrzeni
(czyli sytuowanie w niej figur skorelowanych 4
V. Mathesius, Řeč a sloh, [w:] Čtení o jazyce a poesii, eds. 6
Modality and Structure in Signed and Spoken Languages, eds.
B. Havránek, J. Mukařovský, Praha 1942, s. 14. R. P. Meier, K. Cormier, D. Quinto-Pozos, Cambridge
3
Termin „figura” odpowiada tu angielskiemu figure 5
L. Talmy, How language structures space, [w:] Spatial Orienta- 2002; R. B. Wilbur, Metaphors in American Sign Language and
i oznacza coś „konkretnego i namacalnego, co odbierane tion: Theory, Research and Application, eds. H. L. Pick, L. P. English, [w:] Sign Language Research ´87, eds. W. H. Edmond-
jest za pośrednictwem zmysłów”. Acredolo, New York 1983. son, F. Karlsson, Hamburg 1990.
autoportret 1 [33] 2011 | 72

4. języków migowych (ze względu na powyższe migowych. Forma (parametr ruchu, owanego)8 w przestrzeni znakowej wytwarza
dwie funkcje, dwa cele) przyjęto rozróż- orientacja) zmienia się w zależności od się tło (pokój), a następnie dodatkowe wyszcze-
niać przestrzeń topograficzną i przestrzeń pozycji przestrzennej (lokalizacji) realnych gólnienie (róg pokoju). W nim zaś w wybranej
gramatyczną. uczestników aktu komunikacji (JA, TY) i od kolejności sytuują się wyodrębnione i zidenty-
przestrzennego „rozmieszczenia” podmio- fikowane figury, które przestrzeń tę zajmują:
przestrzeń gramatyczna tów stojących poza nią; ci zaś są usytuowani po artykulacji odpowiedniego znaku, za
Gramatyczna (syntaktyczna lub referencyj- (gramatycznie) w przestrzeni za pomocą pomocą indeksu przydziela się pozycję jego
na) przestrzeń służy składni przestrzennej, referencyjnych indeksów. Punktem wyjścia referenta w przestrzeni (na przykład wzdłuż
jest zatem głównym środkiem wyrazowym dla „ruchu” w wypadku tych czasowników lewej ściany w kierunku rogu szafa, lampa
czeskiego języka migowego: jest ona arty- jest lokalizacja agensa (sprawcy czynu), stojąca, dalej wzdłuż prawej ściany komoda,
kułowana w języku i za pomocą języka bez punktem dojścia – lokalizacja pacjensa (od- drzwi; bardziej w środku pokoju zaś stół, a na
jakiegokolwiek odniesienia do (pozakomuni- biorcy, beneficjenta). W języku standardo- prawo od niego fotel). Te figury z pierwszego
kacyjnego) realu. wym znajduje to odzwierciedlenie w struk- planu służą zarazem jako tło dla kolejnych
turach gramatycznych, w języku migowym figur, na przykład stół jest tłem dla papierosów,
Oto przykład: zaś – w strukturze gestu. butelki, szklanki; szafa zaś tłem dla telewizora,
W czeskim języku migowym JA-DAM-TOBIE rzędu książek, donicy z kwiatkiem i tak dalej.
różni się od ON-DA-JEMU początkową i koń- przestrzeń topograficzna Lokalizacja danej (wyodrębnionej i zidenty-
cową lokalizacją punktu wyjścia (poziomo- Przestrzeń znakowa może jednak także fikowanej) figury jest wobec tego określona
wego) ruchu oraz jego kierunkiem. W pierw- służyć ikonicznemu kształtowaniu (mapo- dzięki lokalizacji jej wyodrębnionego i ziden-
szym wypadku początek ruchu znajduje się waniu, konstruowaniu) przestrzeni realnej tyfikowanego tła.
w pozycji przestrzennej zajętej podmiotem albo wyimaginowanej, zgodnie z tym, jak
JA, ruch zmierza do pozycji podmiotu TY jest percypowana przez człowieka. Wyso- Taką samą funkcję, jaką w języku mówionym
i tam się kończy; w drugim wypadku czasow- ki stopień ikoniczności w kształtowaniu pełnią przedimki (na przykład na przedsta-
nik artykułuje się od (indeksowo) zlokalizo- przestrzeni w języku migowym wynika wia tło jako dwuwymiarowe, w i do jako trój-
wanego ON1 do ON27. bezpośrednio z tego, że język ten operuje wymiarowe), w języku migowym sprawują
ruchem oraz gestem i potrafi organizować zwłaszcza gesty rąk – pewien gest sygnalizu-
Jest to konsekwencją tego, że pewna katego- przestrzeń znakową w sposób mniej lub je dwuwymiarowość (nie tylko tła, lecz także
ria czasowników (w związkach zgody) używa bardziej odpowiadający przestrzeni realnej: figury), inny zaś ich trójwymiarowość.
przestrzeni do wyrażania stosunków między figury są usytuowane w przestrzeni zna-
czasownikiem i jego argumentami − takie kowej analogicznie do przestrzeni realnej, Ręka/ręce unaoczniają realne przedmioty lub
pojmowanie przestrzeni jest poświadczone „rzeczywistości” odpowiadają także ich ich rysy charakterystyczne, układ rąk zaś (ich
we wszystkich dotąd opisanych językach wzajemne relacje. korelacja w przestrzeni znakowej) unaocznia
7
Sposoby wyrażania argumentów zaimkowych oraz ich
Mówiąc konkretnie (i w odniesieniu do prze- 8
Oczywiście także w językach migowych można przy-
relacji z czasowynikami w związkach zgody mogą być strzeni pomieszczenia opisanego „z czeska” toczyć czyjś punkt widzenia (i czyjąś „mowę”), jednak
jednym z powodów kłopotów, jakie czescy niesłyszą- w tekstach I): ze względu na punkt widzenia z powodu braku miejsca musimy tu pominąć sposoby
cy mają z przypadkami zależnymi czeskich zaimków wyrażania tak zwanych alternacji ról w językach
podmiotu mówiącego (przestrzennie usytu-
osobowych. migowych.
autoportret 1 [33] 2011 | 73

5. przestrzenne relacje przedmiotów. Ruch rąk należy obowiązkowo podawać także infor- języków migowych, są w nim automatycznie
wreszcie unaocznia ruch w przestrzeni lub mację o tym, czy stoją „w rzędzie”, czy też są widzialne9 i nie trzeba osobnych znaków na
też „akcję” (a rodzaj ruchu rąk rodzaj ruchu porozrzucane na nieuporządkowanej „kupce”, ich ukształtowanie10. Skoro język migowy
„realnego”). Nieco upraszczając, rzec można, albo czy są ułożone w „stos”. Do przekazywa- niejako automatycznie sygnalizuje relacje
że przestrzeń (kształtowana) w komunikacie nia tego rodzaju informacji czeski język migo- przestrzenne między figurami i tym samym
i przestrzeń komunikatu są jednym. wy, z racji tego, że sam funkcjonuje w trójwy- nie potrzebuje dodatkowych elementów
miarowej przestrzeni, nie potrzebuje żadnych w tym celu, użytkownicy języka migowego
„Naoczność” zatem rąk zastępujących przed- środków leksykalnych osobno przeznaczonych przez analogię nie stosują też leksykalnych
mioty z realu wraz z ich charakterystyką dla wyrażania relacji przestrzennych. środków sytuujących przestrzennie jedne
i przestrzennymi relacjami między nimi figury wobec drugich.
sprawiają, że uczestnicy komunikacji są Linearna, „dwuwymiarowa” czeszczyzna,
zwolnieni w języku migowym z konieczno- przeciwnie – tu takie środki są niezbędne. inny język, inna przestrzeń,
ści wywodzenia znaczeń przestrzennych ze W świetle tego zrozumiałe jest, że sposób, inny świat?
znaczeń środków językowych: kształtowanie w jaki czeski język migowy obchodzi się Jeśli czescy niesłyszący chcą funkcjonować
przestrzeni w języku migowym – dzięki swej z przestrzenią topograficzną, wywołuje in- (także) w świecie słyszących, jest koniecz-
ikoniczności – jest łatwo dostępne i za sprawą terferencje w języku pisanym przez czeskich ne, by byli zdolni uchwycić świat również
swej specyfiki w zasadzie jednoznaczne. niesłyszących. Właśnie z tego powodu często w czeskim języku pisanym. Ponieważ żaden
brak u nich tych środków językowych, które język migowy nie istnieje w formie pisemnej,
przestrzeń topograficzna wyrażają relacje przestrzenne (zwłaszcza czescy niesłyszący albo staną się piśmienni
w czeskim języku migowym przedimków i wyrazów przysłówkowych). w języku standardowym, albo będą w ogóle
i kształtowanie przestrzeni W tekstach pisanych przez czeskich niesły- niepiśmienni. Odmienność sposobu kształto-
w czeskim języku standardowym szących występują często wyliczenia (jakoś) wania przestrzeni w czeskim języku migo-
Na skutek wyszczególnienia relacji prze- identyfikowanych i nijak nieskorelowanych wym oraz w standardowym języku czeskim
strzennych przestrzeń kształtowana za pomo- z sobą figur (często bez rozróżnienia między nasuwa refleksje natury ogólnej, między
cą czeskiego języka migowego jest na dodatek figurą a tłem; por. z tekstów I: Cały pokój ma innymi o stosunku języka do świata także
pod wieloma względami konkretniejsza od rzeczy są szafa, telewizor, stół, fotel, świeczka, wino w jego wymiarze przestrzennym.
przestrzeni kształtowanej za pomocą standar- i ma zwierzęta jest kotka. – W salonie ma komodę,
dowego języka czeskiego. A więc na przykład telewizor, lampę, stół konferencyjny, fotel, obraz 9
Widzialne jest również – przy metaforycznym pojmowa-
w odróżnieniu od czeskiego Na ławce siedziały i kwiat. – W pokoju ma dywan, krzesła, stół, szafy, niu przestrzeni – nakładanie się nieprzestrzennych, na
dwie osoby, w czeskim języku migowym musi lampa. Książka, telewizor, kwiaty). Nieobec- przykład wartościujących atrybutów na przedstawienie
relacji przestrzennych; o metaforach orientacyjnych
być koniecznie podana informacja o korelacji ność standardowych środków leksykalnych w amerykańskim języku migowym por. np.: o czeskim
owych dwóch identyfikowanych figur – może- o znaczeniu przestrzennym i służących języku migowym − L. Šůchová, „Metafora v českém znako-
my mieć do czynienia na przykład z symulta- korelacji figur w przestrzeni jest najbardziej vém jazyce”, Praha 2007.
10
Nie przypadkiem czescy niesłyszący mają trudności
nicznością (za pomocą klasyfikatorów), czyli wyrazistym odniesieniem do „pracy z prze- z semantyką (i zastosowaniem) czeskich przedimków,
pozycją „obok siebie”, albo też z pozycją „na- strzenią” charakterystycznej dla czeskiego por. M. Čechová, „Vyjadřování prostorových vztahů
przeciwko siebie”. W odróżnieniu od czeskiego języka migowego. Relacje przestrzenne, v psané češtině českých neslyšících”, Praha 1999 i H. Bar-
tošová, „Předložky v psané češtině českých neslyšících”,
Na stole są książki, w czeskim języku migowym podobnie jak we wszystkich dotąd opisanych Praha 2010.
autoportret 1 [33] 2011 | 74

6. W szerszym kontekście głuchoty zapoczątkował
je Johnston11, głównie w związku z kwestią, czy
biologiczne podstawy komunikacji są naprawdę
tak istotne dla używania i funkcjonowania zna-
ków (w semiotycznym tego słowa znaczeniu)12.
Pojawiło się pytanie: w jakim stopniu biologicz-
ne uwarunkowania istot ludzkich (zwłaszcza
organy zmysłów) filtrują i ograniczają ludzkie
doświadczenie? Czy doświadczenie osoby nie-
słyszącej różni się od doświadczenia osoby sły-
szącej już z tego powodu, że nie słyszy? Czy na
świat niesłyszących składa się specyficzny od-
biór rzeczywistości zewnętrznej? A jeśli tak, to
jak? Johnston łączy inność Umwelt (czyli otocze- ni albo też z koncepcji, że język czeski, którym Zapisany metodą SignWriting tekst czeskiego
nia/środowiska) niesłyszących między innymi posługują się w piśmie czescy niesłyszący, hymnu narodowego Kde domov můj?
z właściwościami ich języka (na przykład brak nie jest być może również świadectwem tego,
kde domov můj
postaci pisemnej i pamięci języka i kultury), w jaki sposób czescy niesłyszący przeżywają
Kde domov můj,
z ruchowym charakterem języków migowych przestrzeń (i świat) i jaki mu nadają sens. kde domov můj?
oraz z rodzajem kanału (obowiązkowa komu- Voda hučí po lučinách,
nikacja z oczu do oczu, wymagająca specyfi- tłumaczenie z czeskiego: emiliano ranocchi bory šumí po skalinách,
cznych przesłanek technicznych oraz tworząca v sadě skví se jara květ,
wybrana literatura zemský ráj to na pohled!
szczególny rodzaj komunikacyjnej bariery) • K. Emmorey, J. Reilly, Language, Gesture, and Space. A to je ta krásná země,
oraz z płynną granicą między zachowaniem Hillsdale, NJ 1995.
země česká, domov můj,
językowym i niejęzykowym (na przykład • A. Macurová, P. Bímová, Poznáváme český znakový jazyk
země česká, domov můj!
II. Slovesa a jejich typy, „Speciální pedagogika“ 2001, roč.
między znakiem języka migowego i gestem).
11, č. 5.
• K. Liddell, Indicating verbs and pronouns: pointing away gdzie mój dom
W nawiązaniu do tych pytań można się zasta- from agreement, [w:] The Signs of Language Revisited: An Gdzie jest mój dom,
nawiać, czy kształtowanie przestrzeni, różne Anthology to Honor Ursula Bellugi and Edward Klima, eds. gdzie jest mój dom?
K. Emmorey, H. Lane, Mahwah, NJ 2000. Woda huczy wśród łąk,
w czeskim języku migowym i w standardowej
• L. Talmy, Fictive motion and change in language and bory szumią pośród skał,
czeszczyźnie, nie jest czymś zewnętrznym? perception, [w:] Language and Space, eds. P. Bloom et al., w sadzie pyszni się wiosenny kwiat,
Czy nie wynika z innej, niesłyszącej percepcji Cambridge, MA 1996. widać że to ziemski raj!
przestrzeni i innego wyobrażenia tej przestrze- • S. Taub, Language from the Body. Iconicity and Metaphor in Oto jest ta piękna ziemia,
American Sign Language, Cambridge 2001.
ziemia czeska – mój dom,
• P.P. Wilcox, Metaphors in Americas Sign Language. Washing-
ziemia czeska – mój dom!
11
T. Johnston, Function and medium in the forms of linguistic ton, D.C. 2000.
expression found in a sign language, [w:] International Review • B. Tversky, P.U. Lee, How space structures language, [w:]
of Sign Linguistics, eds. W. H. Edmondson, R. B. Wilbur, Spatial Cognition: An Interdisciplinary Approach to Representa-
Mahwah, New York 1996. tion and Processing of Spatial Knowledge, eds. C. Freksa,
12
J. Deely, Umwelt, „Semiotica” 2001, Vol. 134, No. 1-4. C. Habel, K. F. Wender, Berlin 1998.
autoportret 1 [33] 2011 | 75