1. ia
a
t
h
sk
uc
yr
dr
bd
Ję
Za
ta
na
ro
Do
o
: An
cje
kL p
ra
st
Ilu
wykonalności społecznych i estetycznych
p
projektów. Mądrym po szkodzie.
o Tropimy więc utopie z niesłabnącą zapalczy-
wością, odkrywamy ich fantastyczne struk-
o
tury, rozkoszujemy się ich paradoksami.
W tym procesie pęcznienia pojęcia z każdej
utopii wyłania się kontrutopię: socjalistycz-
t
na – liberalną, postępowa – konserwatywną,
bezbożna – bogobojną, futurystyczna – pa-
seistyczną. Utopii wystarczy dla wszystkich,
każdemu wedle potrzeb, możemy jej użyć
w każdej dyskusji, przykroić do swoich
U
potrzeb. Jak pisze Jerzy Szacki: „w gruncie
ko
sty i naukowo ścisły, że nie wymaga już rzeczy granica między utopią i nieutopią jest
dodatkowych objaśnień, nie zasługuje na do pewnego stopnia płynna i zależy od punk-
moment zawahania? „Zamieszkując uto- tu widzenia, to bowiem, co jedni nazywają
pię”, „utopia zrealizowana”, „mity i utopie utopią, dla innych może być programem,
a
architektury XX wieku”, „urbanistyka prognozą czy eksperymentem myślowym”1.
– utopie i realia”, „między utopią a trady- Utopijna kwalifikacja nie jest wyłącznie
j
cją” – utopia sprawdza się w tytule, zwykle narzędziem analizy, zawiera ocenę, zdradza
dwuczłonowym, dialektycznym, przewrot- intencje badacza i kierunek jego osobistego
utopia i wahanie nym. Tu twarda prawda i realność, tam zaangażowania. Nie tylko pozytywna bądź
Utopia jest słowem, którego, jak się wydaje, (na swój sposób fascynująca) mrzonka negatywna ocena systemów uznanych za
używamy bez należytej roztropności i naiwność. Utopia jest nieco gorzkawą utopijne, ale i samo uznanie ich za utopijne
i wstrzemięźliwości. Utopijną kwalifikację przyprawą, która dodaje pracy intelektu- jest zatem kwestią problematyczną.
nadajemy zaskakująco łatwo, kwestionu- alnej posmaku metodycznej konfrontacji
jemy zaś zadziwiająco rzadko. Ten szesna- abstrakcyjnej wizji z rzeczywistością. utopia i stan ducha
stowieczny neologizm napuchł z czasem Nareszcie badacz znajdzie się po stronie W czasie gdy powstało pojęcie utopii,
niezliczonymi znaczeniami i stał się argu- wygranych. Z perspektywy historycznych dokładnie w 1516 roku, kiedy Thomas
mentem w fundamentalnych dysputach, doświadczeń, opowie się po stronie zdrowe-
by w końcu zagościć w języku potocznym. go rozsądku, będzie rzecznikiem rozwią- 1
J. Szacki, Utopia, [hasło w:] Encyklopedia socjologii, t. 4,
Czyż był tak metodologicznie przejrzy- zań pragmatycznych, uznanym arbitrem red. K. W. Frieske, Warszawa 2002, s. 285.
autoportret 2 [34] 2011 | 14

2. More opublikował swoją Prawdziwie złotą wość planowej poprawy warunków życia jest możliwy do zrealizowania w sprzyjają-
książeczkę, równie pożyteczną, jak dowcipną, człowieka. Utopie są zawsze całościowymi cych okolicznościach. Utopijność projektu
o najlepszym urządzeniu republiki i o nowej systemami zaprojektowanymi z myślą ujawnia się w jego realizacji – gdy pewną
wyspie Utopii, utopia w dzisiejszym rozu- o przyszłości. Krytykując zastaną rzeczy- ideową całość próbuje się forsować wbrew
mieniu – niemożliwego do zrealizowania wistość, sytuują się jakby poza czasem. rzeczywistości i jej uczestnikom. Z dzisiej-
projektu – nie miała prawa bytu, ponieważ Rzadko znajdziemy tu przepisy, w jaki spo- szej perspektywy wydaje się, że utopijny-
wszystko było wówczas możliwe. Oto w XV sób mógłby być wprowadzony nowy ustrój. mi nazywamy częściej właśnie nieudane
stuleciu rozerwał się horyzont. Europej- Krytycy utopii zarzucają jej twórcom realizacje, w których wyczytujemy (czasem
skie statki rozpoczęły penetrację bezkre- (którzy sami siebie nie uważali za twórców zgadujemy) określone założenia ideowe,
snego uniwersum. Odkrycia geograficzne nierealnych pomysłów), że przy wielkiej niż same nierealistyczne idee. Jak gdyby
rozszerzyły w nieskończoność możliwości wierze w postęp marzyli o zamrożonych utopia – pewna intelektualna konstrukcja
wyobraźni. Humanizm rozwinął pole kom- w wiecznej doskonałości systemach, które o genezie literackiej – stawała się utopią
petencji człowieka – do tej pory porządek już nie ewoluowałyby. dopiero w wyniku praktycznej weryfikacji
społeczny uznawano za ustanowiony przez jej utopijności.
Boga, władza posiadała sakralną legitymi- Przy ogromnej rozmaitości propozycji ide-
zację. Teraz zaczęto wierzyć, że porządek alnych systemów społecznych we wszyst- utopia i widmo
świata można zbudować, opierając się na kich tego typu projektach pojawiają się Trudnością związaną z posługiwaniem się
ludzkim rozumie. Nic nie jest z góry dane podobne, oczywiste zagadnienia: podział w analizie projektu, idei czy systemu poję-
ani niezmienne. Zamiast mitu utraconej własności i dóbr, forma władzy, organiza- ciem utopii jest także uwikłanie tej struktu-
szczęśliwej krainy z przeszłości, pojawił cja i podział pracy, formy życia społecz- ry pojęciowej w fundamentalny, historyczny
się obraz szczęśliwej krainy, którą będzie nego. Utopie często łączy się z systemami spór o ocenę dziedzictwa epoki nowożytnej.
można zbudować w przyszłości. „Założenie egalitarnymi, znoszącymi własność pry- Wybierając argument utopii, nieodzow-
More’a polega na pokazaniu, że inny świat watną, w rzeczywistości modeli ustrojów nie wpisujemy nasze rozumowanie w ten
pochodzi z tego świata: stąd wszystkie społecznych w utopiach jest bardzo wiele. bardzo szeroki, interdyscyplinarny kontekst.
paradoksy, wszystkie podstępy tej racjo- Jak pisze Jerzy Szacki, „O utopizmie ja- Polemiczna temperatura, w której wrą spory
nalnej utopii, tej realistycznej fikcji, tej kiegoś zespołu poglądów decyduje nie ich o dziedzictwo epoki wielkich społecznych
fantazji na serio. Stąd również fakt, że treść, lecz sposób głoszenia, propagowania projektów, skłania do pewnej ostrożności. To
zapoczątkowuje on jeden z podstawowych ich jako propozycji radykalnego i osta- dyskusja wciąż bieżąca, naznaczona emocja-
elementów modernizmu, oparty na tym, tecznego rozwiązania wszystkich proble- mi, potrzebą rewanżu.
co oświecenie nazwie «ludzką zdolno- mów, które społeczeństwo postrzega jako
ścią do samodoskonalenia» (perfectibilité niepokojące i ważne”3. Radykalizm utopii Często rysujemy obraz dwóch minio-
humaine)”2. Myślenie utopijne jest pewnym wyraża się przede wszystkim w próbach nych stuleci jako dotkniętych duchowym
stanem ducha – wyrazem wiary w możli- jej realizacji. Projekt, zwłaszcza literacka przywództwem utopistów-szaleńców
fantazja, nigdy nie jest po prostu niere- – nieudaczników życiowych, dziwaków
2
Utopia – wirtualna wystawa przygotowana przez alizowalny. Każdy projekt potencjalnie i zakompleksionych teoretyków, proponu-
Bibliotekę Narodową Francji http://gallica.bnf.fr/
jących ludzkości projekty z góry skazane na
dossiers/html/dossiers/Utopie/ (dostęp: 10 maja
2011). 3
J. Szacki, dz. cyt., s. 287. porażkę.
autoportret 2 [34] 2011 | 15

3. Teksty poświęcone utopiom wiele miej- się systemy i powołuje do życia nowe. ną i prawną równość wszystkich ludzi.
sca pozostawiają analizie sylwetek ich Polemika z utopią jest w gruncie rzeczy Opowiadali się za zasadą obywatelstwa,
twórców, okolicznościom powstawania dyskusją polityczną. Czy podoba nam się tzn. uczestnictwa we wspólnocie nazwa-
projektów. Hrabia de Saint-Simon – zruj- świat, w którym żyjemy? Po której jeste- nej narodem [...]. Rewolucja francuska
nowany przez publikacje swoich pism, śmy stronie? Gdzie znajduje się dla nas – swoją gwałtownością i radykalizmem
utrzymywany przez własnego kamerdy- granica zmian, na które jesteśmy w stanie sprawiła, że poglądy te przestały być mar-
nera, Fourier – komiwojażer mieszkający przystać, a zaczyna bezkres niebezpiecz- ginesowymi, niecywilizowanymi ideami,
z matką w mieszkaniu pełnym kwiatów nej fantazji? Co jest dla nas utopią? a stały się normalnymi, czy nawet oczywi-
doniczkowych, Marks – sponsorowany stymi, elementami wszystkich systemów
przez Engelsa. Ileż modelowych syste- utopia i zmiana politycznych”5. Trudno nazwać rewolucję
mów społecznych powstało w momencie Immanuel Wallerstein4 – socjolog znany francuską realizacją utopii, choć wiele jej
niepowodzeń życiowych ich autorów: jako radykalny krytyk istniejącego syste- ideowych założeń buduje dziś całościową
w więzieniu, w zapomnieniu, na życio- mu geopolitycznego (tzw. systemu- krytykę utopii, jako postoświeceniowego
wym zakręcie. Z jednej strony potrzeba -świata) – analizuje schemat, według dziedzictwa. Warto jednak zauważyć, że
zmiany często jest związana z momentem którego dokonują się przemiany organi- jak najbardziej realny świat, który znamy,
kryzysu, z poczuciem dojścia do stanu, zacji społeczeństw. Każdy system opiera z perspektywy którego często sprzeciwia-
w którym nie ma już nic do stracenia. się na pewnej społecznej legitymizacji my się próbom radykalnych przemian,
Z drugiej strony koncepcje Roberta Owena władzy, stanowiącej „wynik długotrwałego jest zbudowany na bazie tamtego gwałtow-
(kolonia New Harmony w USA) czy Jeana- procesu, którego celem jest przekonanie nego przewrotu. Być może zatem utopie to
Baptiste’a Godina (familister – oparty na tych, którym nie żyje się najlepiej dziś, alternatywne systemy, które nie znalazły
koncepcji Fouriera budynek wspólnotowy że będzie im się działo lepiej, nawet dla siebie legitymizacji lub, jak komunizm
działający od 1858 do 1968 roku) zostały o wiele lepiej, w dłuższej perspektywie czy awangarda artystyczna, tę legitymiza-
zrealizowane dzięki finansowym sukce- czasu, z uwagi na strukturę systemu. [...] cję utraciły, a ich krzewiciele (natchnie-
som tych zamożnych przemysłowców. Stworzenie ustroju społecznego to kwestia ni, czy złowieszczy) nie zdobyli trwałej
Niepozbawiony uszczypliwości dystans, nie tylko zbudowania alternatywnego władzy i wpływu na rzeczywistość?
który pobrzmiewa w tonie współczesnych systemu, ale w dużej mierze jego legitymi-
krytyków utopii, dowodzi, że dyskusja zacji”. Legitymizacja władzy to również utopia i rytm okien
nad tym zjawiskiem jest wciąż aktualna. proces budowania przekonania, że zmiana Modernizm – epoka afirmacji ciągłej
jest niepożądana. Dobrym przykładem jest zmiany, wiary w przyszłość, to także
Używając w grze karty z figurą utopii, tu rewolucja francuska – wielki społeczny nazwa stylu w sztukach plastycznych. Fa-
wchodzimy bowiem w rozgrywkę o dużą przewrót, który (stopniowo) uzyskał swoją scynują nas dziś pozostałe po tych czasach
stawkę: kwestionowania samych podstaw legitymizację. „Wszyscy znamy podstawo- wielkie betonowe pojemniki dla pogar-
– etycznych, ideowych, politycznych – we poglądy rewolucjonistów francuskich dzonych społecznych funkcji, zaropiałe
nowoczesności. Ta gra toczy się o wielkie – pisze Wallerstein. – Sprzeciwiali się ściany tajemniczych modernistycznych
rzeczy: porządek rzeczywistości, funk- dziedzicznym przywilejom. Głosili moral- machin, napawają grozą równo ustawio-
cjonowanie społeczeństwa; tu licytuje
się podstawowe cechy człowieka, obala 4
I. Wallerstein, Utopistyka, Poznań 2008, s. 34–35. 5
Tamże, s. 40.
autoportret 2 [34] 2011 | 16

4. ne szeregi racjonalistycznych blokowisk. formę zespołu urbanistycznego: pałacu, Owena, na którego kolejnych bokach są
Pojawił się rodzaj romantycznej fascynacji w typie entre cour et jardin (celowo nawiązu- opisane fabryka, jadalnie, sale do zabaw,
modernistyczną ruiną. Czy utopijność jącego do założenia Wersalu). Wewnętrzna gier i wypoczynku, mieszkania. Utopie
modernizmu – tendencja do ujmowania komunikacja poprzez przeszklone pasaże są zamknięte zwykle w jeden samowy-
programu społecznego w spójny, zamro- (tzw. wewnętrzne ulice), stanowiąca, starczalny zespół, którego autonomię
żony w poza-miejscu i poza-czasie obraz jak w nowoczesnym mieście, krwiobieg zapewnia złączenie mieszkań i produkcji.
– znalazła swoją plastyczną formę? Czy założenia, elementy dyscyplinujące: cen- Miasto jest najbardziej oczywistą formą
istnieje coś, co można nazwać utopią tralna „wieża porządku” czy zewnętrzny opisu stosunków społecznych. Jak pisze
formy czy utopią pejzażu architektonicz- plac manewrowy rodem z architektury Lewis Mumford: „Myślenie czerpie swoją
nego? A może to, co dziś wydaje nam się koszarowej są równoważone obecnością formę z miasta; a formy miejskie ze swej
wyrazem utopijnego myślenia – osiedla wewnętrznych ogrodów, z zatopionymi strony warunkują myślenie. [...] Miasto
społeczne, gmachy publiczne – to pomnik w zieleni kopiami antycznych rzeźb, jest materialnym instrumentem życia
wyrachowanej walki o władzę, technicz- nawiązujących do miejskich parków i wy- zbiorowego i jednocześnie symbolem tej
nej niedbałości i estetycznej ignorancji stawnych ogrodów Wersalu. Aby osiągnąć zbiorowości, jej celów i porozumień, zro-
lokalnych decydentów? Nowocześni stan harmonii, społeczeństwo otrzymuje dzonej w sprzyjających temu warunkach.
architekci, wbrew swoim intencjom, nie zespół będący amalgamatem cytatów z ar- Obok języka jest być może najważniejszym
rozumieli się w tych czasach zbyt dobrze chitektury tradycyjnej, odnoszących się wytworem człowieka”7. Społeczeństwo opi-
ani z ideologami, ani z politykami, ani wyobrażeń o wygodzie i luksusie, spraw- sane jako struktura miejska nie oznacza
z utopistami. W wielu utopiach pojawia nej organizacji, społecznej nobilitacji. jednak refleksji nad formą plastyczną, tej
się refleksja na temat organizacji prze- Mityczna Ikaria Étienne’a Cabeta jest sce- właściwie nie znajdziemy u xix-wiecznych
strzeni, nie zawsze jest ona jednak reflek- nografią społeczeństwa zorganizowanego utopistów.
sją na temat architektury. Jak zaznacza na zasadzie egalitaryzmu, wykluczającego
Thierry Paquot: „W dziedzinie architektu- jakąkolwiek własność prywatną. Zasada W XX wieku pojawiają się tzw. utopie
ry najważniejsze teksty utopijne zawiera- administracyjnej centralizacji, a także urbanistyczne, projektowane przez zawo-
ją bardzo skąpe opisy i dość karkołomnym uniformizacji i standaryzacji znajduje dowych architektów i urbanistów. Z utopią
zadaniem jest ustalenie na ich podstawie odzwierciedlenie w opisie stolicy państwa łączy je konstrukcja całościowego obrazu
jakiegokolwiek planu. Nie wszystkie uto- – Ikary. Dominuje tu dbałość o higienę, – projektowane poza miastem historycz-
pie mają charakter miejski, a gdy już takie układ ulic jest geometryczny, chodniki nym, w płaskim, niezabudowanym terenie,
są, okazują się zaskakująco pozbawione zamknięte przeszkleniami chroniący- gdziekolwiek i kiedykolwiek. Françoise
fantazji, jeśli chodzi o formę miasta, mi przed kaprysami pogody. Zabudowa Choay8 (idąc za koncepcją Mumforda) dzieli
czy też bardziej ogólnie – urbanistykę”6. w formie domów jednorodzinnych została je na dwie grupy: progresywne i pase-
Falanster Charles’a Fouriera – układ oparta na rozwiązaniach modelowych, istyczne. Pierwsze, wynikające z tęsknoty
miejski opracowany dla 1600 osób – ma których realizacja zapowiada zastosowa-
nie elementów prefabrykowanych. Warto 7
L. Mumford, The Culture of Cities, New York 1938, cyt.
6
T. Paquot, La ville et la maison en utopie, [w:] Habiter wspomnieć tu również Franceville – mia- za: Aldo Rossi, L’Architecture de la ville, Golion 2001,
l’utopie. Le familistère Godin à Guise, ed. T. Paquot s. 63.
sto higieny – opisane przez Jules’a Verne’a
Thierry, M. Bédarid, Paris 2004, s. 9 (wszystkie cyt. 8
F. Choay, L’urbanisme, utopies et réalites. Une anthologie,
w art. tłum. D. J.). czy znany „czworokąt moralny” Roberta Paris 1979, s. 31–46.
autoportret 2 [34] 2011 | 17

5. za przyszłością, wychodzą od koncepcji modyfikują swoje idee społeczne, jeśli plan nie był skierowany ani w stronę bur-
jednostki ludzkiej jako typu (badają zatem przedstawiciele jakiejś ideologii wydają się żuazyjnego kapitalizmu, ani komunizmu,
typowe potrzeby ludzkie, możliwe do zana- obiecującymi inwestorami ich śmiałych, ponieważ mógł być zastosowany i w jed-
lizowania w sposób metodyczny i naukowy). planistycznych koncepcji. Le Corbusier nym, i w drugim przypadku. Kiedy jeden
Takiemu pojmowaniu człowieka odpowiada wychodzi od koncepcji miasta zarządza- ze współpracowników z L’Humanité zarzucił
otwarty plan miasta o kompozycji „rozpry- nego przez elitę przemysłowców (idąc za mu brak określenia, czy klasą rządzącą
skowej” – z budynkami rozmieszczonymi koncepcjami Saint-Simona) – „współcze- miałby być proletariat, czy wielka admi-
swobodnie w pejzażu, obficie i równomier- snego miasta dla 3 milionów mieszkań- nistracja, Le Corbusier odpowiedział: «na
nie oświetlonymi światłem słonecznym ców”, w tym czasie modelem inwestora jest planie napisałem instytucje administracyj-
(znaczenie zieleni i higieny). Budynki są trak- dla Le Corbusiera Gabriel Voisin, któremu ne, instytucje publiczne, to wystarczy»”10.
towane jako prototypy i złożone z podstawo- architekt dedykuje swój program przebudo-
wych modułów. Znajdą się tu projekty Le Cor- wy centrum Paryża. Rozczarowanie wobec Architekci z jednej strony wydają się natu-
busiera i innych przedstawicieli CIAM-u. elit przemysłowych sprawia, że architekt ralnymi klientami systemów utopijnych
Drugi typ utopii – kulturowy – wynika zwraca się w stronę koncepcji silnej władzy – często postulują rewizję podziału wła-
zdaniem Choay z tęsknoty za przeszłością. państwowej skupionej w rękach światłej sności – tylko bowiem zmiana stosunków
Człowiek jest tu postrzegany jako część jednostki, łącząc tę koncepcję z ideami własnościowych może pozwolić na przebu-
pewnej społeczności. Miasto ma wyraźnie zarządzania wspólnotowego na poziomie dowę ogromnych terenów w myśl nowych
określone, geometrycznie oznaczone grani- jednostek mieszkaniowych zaczerpniętymi zasad planistycznych. Ideałem architekta
ce, wewnątrz dominuje asymetria, budynki z chwilowej fascynacji syndykalizmem jest system, w którym nie ma własności
– nawiązujące do wzorów z przeszłości w wydaniu Georges’a Sorela (Sorel po po- prywatnej, a o inwestycjach decyduje
– zlewają się z przyrodą. Brak tu rozwiązań czątkowym zainteresowaniu marksizmem oświecona władza, sprzyjająca jego koncep-
prototypowych i standaryzacji – akcent zwrócił się w stronę autorytarnych założeń cjom. Stąd częste w deklaracjach twórców
jest położony na mieszkanie indywidualne skrajnej prawicy, łącząc syndykalizm z ideą apele o współczesnego Colberta na usługach
(koncepcje Wiliama Morrisa, Ebenezera silnej władzy)9. Efektem jest projekt Ville współczesnego Ludwika XIV i stąd, moim
Howarda). radieuse i samodzielnych jednostek miesz- zdaniem, ich zawstydzające sympatie
kaniowych. Idee społeczne Le Corbusiera do systemów totalitarnych. Utopijność
Forma przestrzeni odpowiada więc pewnej są w gruncie rzeczy dość powierzchowne architektury jest jednak – paradoksalnie
wizji człowieka i wyraża się w stosunku do – tak jak u wielu urbanistów – sprowadzają – zaskakująco pragmatyczna i koniunktu-
natury. Czy jednak sprowadzenie jednostki się raczej do rozplanowania komunikacji ralna. Program społeczny wbrew pozorom
albo społeczności do pewnego typu i próba i rozkładu funkcji miasta, w ideologii szu- częściej jest zagadnieniem artystycznym
zdefiniowania ich potrzeb wystarczą, by kając (wybiórczo) efektownego opakowania niż ideowym czy politycznym (ten rozłam
mówić o całościowej wizji stosunków spo- dla koncepcji planistycznych. Jak pisał dobrze oddaje spór między konstruktywi-
łecznych charakterystycznych dla utopii? Fishmann: „Le Corbusier twierdził, że jego zmem a produktywizmem w Rosji). Zresztą
Kładąc nacisk na organizację cyrkulacji
i podział funkcji w mieście, utopie urbani- 9
O ideologicznych podstawach koncepcji urbani-
stycznych Le Corbusiera por. R. Fishman, Urban Uto- 10
R. Fishman, dz. cyt.; korzystałam z wydania fran-
styczne rzadko wpisują się w jakąś zamknię-
pias in the Twentieth Century: Ebenezer Howard, Frank Lloyd cuskiego: L’utopie urbaine au XXe siècle: Ebenezer Howard,
tą ideologię. Co więcej, architekci chętnie Wright, Le Corbusier, Cambridge, MA – London 1982. Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Bruxelles 1979, s. 148.
autoportret 2 [34] 2011 | 18

6. modernistyczne schematy z podobnym Stworzyli oni wiele planów wycinkowych, z oceną, z pewną postawą ideową, szerokie
entuzjazmem stosowano przecież zarówno ale żadnego planu miasta idealnego”11. i nieprecyzyjne – w opisie architektury mo-
w krajach socjalistycznych, jak i kapitali- dernistycznej. Może mieć charakter utopijny,
stycznych. Można by powiedzieć, że klasycz- Przyglądając się okolicznościom realizacji zwłaszcza gdy dostarcza wizji szybujących
ne utopie są za mało wrażliwe na kwestie modernistycznych wizji, za każdym razem nad miastem latających talerzy (Wright)
architektury, utopie architektoniczne zaś odnajdziemy pewną elastyczność przystoso- czy kauczukowych autostrad na dachach
zbyt powierzchownie traktują o społeczeń- wania do okoliczności i ich ideową koniunk- wieżowców (Le Corbusier), jest jednak zawsze
stwie, by jednoznacznie łączyć architekturę turalność. U Le Corbusiera wyróżnimy typy przygotowany na dialog z rzeczywistością;
z utopijnością, inną niż związana z nieskrę- planów: całościowe retoryczne wizje miast, z założenia modułowy, gotowy na modyfikacje
powaną wyobraźnią i pewnym utopijnym z towarzyszącą im teorią, spisaną niezwy- i przystosowanie do oczekiwań decydentów.
stanem ducha, charakterystycznym dla kle sugestywnym i perswazyjnym stylem; W rękach szalonych despotów zamieni się
heroicznych czasów modernizmu. projekty idealne dla konkretnych miejsc, w majestatyczny pejzaż totalitaryzmu, zapro-
nieprzeznaczone do realizacji; projekty re- ponowany właścicielom zakładów przemysło-
utopia i model alizacyjne dla konkretnych miejsc i w końcu wych stanie się oszczędnym osiedlem tanich
Bardzo wielu badaczy zwracało uwagę na same, procentowo najmniej liczne, realiza- mieszkań, deweloperzy przerobią moderni-
ogromną różnicę pomiędzy teoretycznymi cje. Uderza zdolność do redukcji wyjściowego styczną awangardę na zespół kredytowanych
koncepcjami Le Corbusiera (te wydawały się projektu idealnego miasta do konkretnych ufortyfikowanych apartamentowców. Archi-
nieludzkie, autorytarne, złowrogie) a jego warunków, sprowadzenie teorii do zbioru tektura nie istnieje bez politycznej legitymi-
realizacjami (tu wspominano o poetyckości, modułów możliwych do dekompozycji i do- zacji, poszukuje zwykle sojuszniczej władzy.
wizjonerstwie, jakości artystycznej). Ten wolnego zestawiania. Utopijny schemat staje Zawsze chętnie podejmuje grę z ideologią
rozłam jest, moim zdaniem, znamienny się zatem bardziej modelem różnorodnych i zawsze z nią przegrywa.
dla zrozumienia pewnego konfliktu między rozwiązań niż poetyckim obrazem krainy
architekturą a utopią. Robert Fishman wiecznej szczęśliwości. wybrana literatura:
• F. Choay, L’urbanisme utopies et réalités, une anthologie,
zwraca uwagę na ważną cechę projektów Paris 1979.
Le Corbusiera uznanych dziś za utopijne Model, w odróżnieniu od utopii, która ma • R. Fishman, Urban utopias in the twentieth century:
– zamkniętych w poza-czasie całościowych charakter pozaempiryczny i literacki, jest Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, Cam-
wizji miast przyszłości: „Podobnie jak wzorem służącym do eksperymentalnej wery- bridge, MA – London 1982.
• Utopie: la quête de la société idéale en Occident: exposition à la
Howard i Wright, podejmuje on swój plan fikacji, poszukiwaniem pewnej praktycznej Bibliothèque nationale de France, Paris, 4 avril–9 juillet
społeczeństwa przyszłości w momencie, zasady dla realizacji projektu. Model wiąże 2000; à la New York Public Library, 14 octobre 2000–
w którym był osamotniony, wzgardzony, po- się z doświadczeniem, stopniowym dostoso- –27 janvier 2001, ed. R. Schaer, L. Tower Sargent,
Paris 2000.
zbawiony znaczenia i z całą pewnością bez waniem do istniejących warunków, opraco-
• Wirtualna wystawa dotycząca utopii przygotowana
jakiejkolwiek władzy. Pozycja Le Corbusiera waniem i przewidzeniem w teorii wszelkich przez Bibliotekę Narodową Francji – http://gallica.
zdecydowanie kontrastuje z pozycją teore- ewentualnych praktycznych przeciwności. bnf.fr/dossiers/html/dossiers/Utopie/ (dostęp:
tyków Bauhausu (Gropiusa, Miesa, Hilber- Model jest, moim zdaniem, narzędziem prak- 10 maja 2011).
seimera), którzy podzielali wiele z jego idei. tyczniejszym niż utopia – pojęcie związane
Ich związki z partią socjalistyczną zachę-
cały jednak do myślenia pragmatycznego. 11
Tamże, s. 145.
autoportret 2 [34] 2011 | 19
U