Mapa przygotowana w ramach XIX Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2017).

1. ARCHITEKTURA UZDROWISKOWA SZCZAWNICY
Pierwsze źródłowe wzmianki o istniejącej w tym miejscu wsi pochodzą z początku
XV wieku. Układ przestrzenny dzisiejszego miasta został jednak ukształtowany kilka
stuleci później. Pierwsze skromne zabudowania zdrojowe pojawiły się w Szczawnicy
na początku XIX wieku i stanowiły zaczątek późniejszego uzdrowiska. Kluczowe w jego
tworzeniu okazało się pojawienie się na tych terenach pochodzącej z Węgier ziemiań-
skiej rodziny Szalayów, która na początku lat trzydziestych XIX wieku zakupiła dobra
szczawnickie. W 1839 roku rodzinny majątek objął Józef Szalay i przystąpił do intensyw-
nej rozbudowy uzdrowiska. Wśród wielu obiektów zdrojowych, które powstały
za czasów Józefa Szalaya i które w większości osobiście zaprojektował, wymienić można
między innymi: kaplicę zdrojową (1844–1846), restaurację zakładową Malinowa (1845),
wille: Szwajcarka (1852), Pod Bogarodzicą (1853), Holenderka (1855), Brat i Siostra
(1860), Dom nad Zdrojami (1863), Pałac i Stara Kancelaria (1864), Batory czy dwie kryte
galerie spacerowe.
Duży wpływ na Szalaya i na jego sposób tworzenia uzdrowiska miały bliskie kontakty
z prof. Józefa Dietlem, znanym lekarza i balneologiem, prezydentem Krakowa. W latach
sześćdziesiątych XIX wieku, kiedy ostatecznie ukształtowała się zabudowa głównego
PUNKT INFO. MIK

2. placu Szczawnicy (obecnie pl. Dietla), Szalay ufundował obelisk upamiętniający zasługi
profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Całości zdrojowej zabudowy dopełniały zało-
żone wówczas na gruntach leśnych dwa parki: Dolny (staraniem W. Dąbskiego) i Górny
oraz altany wzniesione nad zdrojami (między innymi Walerii, Heleny). Pierwsze budyn-
ki powstałe przy udziale właściciela uzdrowiska nosiły cechy stylu klasycystycznego,
w obiektach powstających później Szalay chętnie wprowadzał motywy „alpejskie”,
wzbogacone bogatą drewnianą ornamentyką szczytów dachów, balustrad balkonów
i werand.
Szczawnickie zdrojowisko pozostawało w rękach Szalayów do jego śmierci w 1876 roku,
kiedy to zapisem w testamencie przekazał je Polskiej Akademii Umiejętności w Krako-
wie. Dość ograniczone fundusze Akademii, pochodzące głównie z darowizn, a także
nienajlepszy sposób administrowania przyczyniły się do wyhamowania dynamicznego
rozwoju uzdrowiska. Sztandarową inwestycją PAU była budowa pod kierunkiem
budowniczego Stanisława Eliasza-Radzikowskiego Dworca Gościnnego (1875–1884).
W budynku nazywanym z przekąsem „dworzyszczem” koncentrowało się kulturalne
i towarzyskie życie uzdrowiska. Mieściło się w nim również atelier fotograficzne Awita
Szuberta. Budynek spłonął w 1962 roku, a w latach 2008–2011 wybudowano jego nieco
większą replikę.
Polska Akademia Umiejętności w 1909 roku sprzedała uzdrowisko hrabiemu Adamowi
Stadnickiemu. Pod jego kuratelą rozpoczął się proces unowocześniania podupadłe-
go nieco uzdrowiska. Pojawiły się nowe ujęcia szczaw, modernizowano przestarzałe
urządzenia, wymieniano wyposażenie budynków zdrojowych, na przykład w pijalni,
wznowiono badania naukowe nad składem wód. Wśród nowych inwestycji znalazły
się elektrownia parowa, dworzec autobusowy, zakład hydropatyczny. Najważniejszą
dla funkcjonowania uzdrowiska okazała się jednak budowa inhalatorium (1934–1936).
W funkcjonalistycznym, dwupiętrowym gmachu po dziś dzień wykonywane są zabiegi
lecznicze. Do ważnych budynków pochodzących z tego okresu zaliczyć można również
dawną willę Pod Modrzewiami (obecnie Modrzewie Park Hotel).
Rozwój uzdrowiska przerwała druga wojna światowa, a po nacjonalizacji wprowadzono
tu nowe standardy zarządzania. W krajobrazie miasta pojawiły się nowe budowle – sa-
natoria branżowe (między innymi: Hutnik, Górnik, Papiernik, Nauczyciel, Dzwonkówka),
będące nową odpowiedzią na potrzeby komunistycznego społeczeństwa.
Od 2005 roku uzdrowisko w Szczawnicy należy do rodziny Mańkowskich – spadkobier-
ców po Adamie Stadnickim. Od tego czasu na terenie Szczawnicy prowadzone są nowe
projekty i inwestycje, między innymi odbudowa Domu nad Zdrojami, z pijalnią wód
mineralnych, Holenderki, Szwajcarki, a także Dworca Gościnnego, renowacja kaplicy
zdrojowej, współpraca przy rewitalizacji Parku Dolnego i Górnego oraz utworzenie
Muzeum Uzdrowiska.
Opracowanie merytoryczne (na podstawie: B.A Węglarz, Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi
Szlachtowskiej. Przewodnik, Pruszków 2011): Paulina Kasprzycka