1. Brian L. McLaren
kolonizacja
przez turystykę
W
latach trzydziestych XX wieku ograniczeń moralnych i kulturowych, chciał Hotel w Trypolisie, którego budowa rozpoczęła
w kolonizowanej przez Włochy doświadczyć „obcej” kultury, kultura ta była się w 1925 roku – projekt ten odzwierciedlał
Libii powstał kompleksowy, wówczas kształtowana przez włoską politykę rozpowszechnioną w tym czasie tendencję, by
dosyć rozbudowany system kolonialną i w tym sensie przynależała już do postrzegać kulturę północnoafrykańską przez
obsługi ruchu turystycznego, sprzyjający zachodniej nowoczesności. pryzmat stylu neomauretańskiego. W okresie
podróżom po wybrzeżu Morza Śródziemnego rządów Volpiego zainicjowano program ochro-
i w głąb lądu, w kierunku Sahary. System ten Bliski związek kolonizacji i rozwoju turystyki
oferował zwiedzającym zaawansowane rozwią- w Libii można było zauważyć już w czasie rzą-
zania komunikacyjne i hotelowe stosowane dów gubernatora Giuseppego Volpiego (1921-
w koloniach państw zachodnich – zapewnia- -1925), kiedy to stworzenie spójnego systemu
jąc poziom usług zbliżony do oferty we Wło- obsługi ruchu turystycznego uważano za istot-
szech, a może nawet ją przewyższający – oraz ny element rozwoju kolonialnego. Był to jeden
liczne „autentyczne” plenery, co umożliwiało z czterech głównych elementów programu
turystom względnie bezpośredni kontakt odrodzenia Trypolitanii, który zakładał także
z mieszkańcami tych terenów. Stwarzało to ponowne zajęcie ziemi, organizację gospo-
wówczas szansę na, wprawdzie powierzchow- darki rolnej oraz stworzenie odpowiedniego
ne, ale za to całkowicie bezpieczne, poznawa- wizerunku podkreślającego włoską obecność
nie miejscowej kultury. Dwoisty charakter na tym terenie. Powstałe przestrzenie tury-
takiego doświadczenia w pełni odpowiadał styczne stanowiły bezpośredni rezultat prób
włoskiej strategii kolonizacyjnej w Libii, zrównoważenia sił modernizujących i zacho-
której celem było włączenie kolonii do Wiel- wawczych. Wrażenia zagranicznych turystów
kich Włoch, a równocześnie zachowanie jej były kształtowane przede wszystkim poprzez
dziedzictwa kulturowego. Chociaż zagraniczny powstałą sieć komunikacyjną i hotelową.
turysta, szukając w Libii ucieczki od własnych Jednym z udogodnień był wówczas Grand
tripoli 1938.
tripoli: piccola guida pratica e pianta della città,
Mapa systemu dróg w Libii, 1938

2. Grand Hotel, Trypolis, Libia, 1925-1927
do życia Libijskie Stowarzyszenie Turystyki
i Hotelarstwa (ETAL) w maju 1935 roku. Grupa
ETAL oferowała usługi typowe dla biura
podróży, organizując pobyty turystyczne
z uwzględnieniem wszelkich form podróżo-
wania. Działała jako agencja turystyczna,
która zapewniała przewozy samochodowe
i autokarowe w całym regionie. Zarządzała też
osiemnastoma hotelami należącymi do rządu
libijskiego i władz miejskich oraz nadzorowała
sieć lokali rozrywkowych, między innymi te-
atr i kasyno. ETAL prowadziła również własne
kampanie reklamowe, publikowała broszury,
wolfsoniana
przewodniki i kartki pocztowe oraz organizo-
wała stoiska na wystawach i targach. Dzięki
aktywności i dostępnym środkom, ETAL nie
tylko zapewniała wszechstronny pakiet usług
ny lokalnej kultury, co miało istotny wpływ powstała skoordynowana sieć nowoczesnych turystycznych, ale także była w stanie prowa-
na ofertę turystyczną. Były to między innymi dróg i hoteli, które wyznaczyły dwa najbar- dzić swoją działalność konsekwentnie, dążąc
działania na rzecz zachowania tradycyjnych dziej popularne i najchętniej wybierane do realizacji postawionych celów, co nie było
rzemiosł artystycznych. Wytwarzane w nie- kierunki podróży po Libii. Pierwszy wzmac- możliwe nawet w samych Włoszech.
wielkich warsztatach wyroby sprzedawano niał śródziemnomorski wizerunek kraju, gdyż
potem na przykład na bazarze tkanin i dywa- prowadził z Zuwara na zachodzie do Tobruku Cały system obsługi ruchu turystycznego w ge-
nów w Souq al-Mushir. Istotne jest, że były to na wschodzie, łącząc największe ośrodki miej- stii Libijskiego Stowarzyszenia Turystyki i Ho-
te same rodzaje rzemiosł, które równocześnie skie w Libii: Trypolis i Bengazi, oraz główne telarstwa miał nowoczesny charakter, gdyż
ulegały restrukturyzacji prowadzonej przez stanowiska archeologiczne w Sabracie, Leptis starano się zapewnić podróżującym wszelkie
włoskie władze kolonialne. Magnie, Cyrenie i Apollonii. Druga trasa wygody, które mogły sprostać oczekiwaniom
uwzględniała tereny położone bardziej w głąb i włoskich, i zagranicznych turystów. Prócz
Organizacją systemu obsługi ruchu tury- Afryki, w stronę Sahary: z Trypolisu biegła na oczywistej chęci korzystania z dobrze zorgani-
stycznego w Libii najbardziej energicznie południe, obok terenów rolniczych w Gharjan, zowanego systemu usług, ważne było stworze-
zajął się gubernator Italo Balbo (1934-1940). przez Yefren i Nalut, aż do oazy Ghadamis. nie atmosfery zgodnej z przyzwyczajeniami
W ciągu dwóch lat wybudowano cztery nowe turystów. Chęć zapewnienia gościom wiel-
hotele, a cztery inne zostały w znacznym Najważniejszą inicjatywą Balba, dążącego do komiejskiego standardu pobytu szczególnie
stopniu wyremontowane – wszystkie dość stworzenia zorganizowanego systemu usług uwidoczniała się w sieci hoteli, oferujących
konsekwentnie, z zastosowaniem stylistyki turystycznych, było ustanowienie centralnej podobne udogodnienia, a zlokalizowanych nie
śródziemnomorskiej. Równocześnie wybudo- instytucji nadzorującej cały ruch turystyczny. tylko w głównych miastach – Trypolisie czy
wano autostradę nadmorską, skutkiem czego Ambitny zamiar zrealizowano, powołując Bengazi – ale także w mniejszych ośrodkach
autoportret 4 [29] 2009 | 9

3. Hotel Nalut, proj.
Florestano Di
Fausto i Stefano
Gatti-Casazza,
Nalut, Libia, 1935
Hotel i kasyno
Uaddan, proj.
Florestano Di
Fausto, Trypolis,
Libia, 1935
kolekcja autora
wolfsoniana
turystycznych. Wszystkie hotele ETAL propo- system podróżowania i zakwaterowania w ca- w zachowywaniu i wspieraniu ich lokalnych
nowały zakwaterowanie pierwszej i drugiej łym kraju, Libijskie Stowarzyszenie Turystyki instytucji i praktyk kulturalnych – de facto
klasy, z jednym wyjątkiem w postaci luksuso- i Hotelarstwa – choć uczestniczyło w progra- tworzyła spójną całość z planem wcielenia
wego hotelu Uaddan i działającego przy nim mie modernizacji i kolonizacji prowadzonym tego regionu do Włoch.
kasyna w Trypolisie – mieście, które okazało przez faszystowskie władze kolonialne –
się konkurencyjne nawet wobec najbardziej umożliwiało zagranicznemu turyście ucieczkę Związek między sposobem przedstawia-
obleganych kierunków podróży w basenie Mo- od niekiedy trudnej rzeczywistości kolonial- nia miejscowej kultury i doświadczeniami
rza Śródziemnego. Hotel oferował luksusowe nej do wielkomiejskiego „komfortu”. turystów podróżujących po Libii w czasach
apartamenty, restaurację, bar, teatr z widow- kolonialnych można wprost zaobserwować
nią dla 500 widzów, korty tenisowe, łaźnie Tak jak program modernizacji Libii był nie- w położonych na obrzeżu Sahary hotelach
rzymskie i tureckie, kasyno gier – a wszyst- odzowny dla utworzenia sprawnie działają- w Yefren, Nalut i Ghadamis. I tak na przykład
ko to w sposób udanie łączący nowoczesne cej sieci turystycznej, tak też wysiłki władz architekt Florestano Di Fausto zaprojektował
rozwiązania z nawiązaniami do miejscowej kolonialnych na rzecz zachowania libijskiej Hotel Nalut jako niski, horyzontalny budy-
tradycji budowlanej. kultury odegrały zasadniczą rolę w kształto- nek na skraju rozległej równiny, z którego
waniu i sposobie prezentowania miejscowej restauracji i pokojów rozciągał się widok na
System obsługi ruchu turystycznego w Libii kultury w ramach systemu obsługi ruchu potężną, surową dolinę. Dzięki takiej lokaliza-
lat trzydziestych XX wieku był powiązany turystycznego. Najważniejszą cechą charak- cji hotel został wkomponowany w otaczający
z programem politycznym włoskich władz terystyczną turystyki kolonialnej – w prze- krajobraz i równocześnie ukazywał perspekty-
kolonialnych, które stawiały sobie za cel ciwieństwie do podróżowania po państwie wę pobliskiego porzuconego zamku berberyj-
zmodernizowanie regionu tak, aby włączyć ojczystym – było połączenie nowoczesnego skiego – tworzących wzajemnie dopełniający
go do Wielkich Włoch. Dzięki przeniesieniu systemu usług turystycznych z niezwykłym, się pejzaż. Wrażenie to wzmacniało jeszcze
nowoczesnych standardów podróżowania egzotycznym otoczeniem. Można odnieść wra- wyraźne podobieństwo łagodnie nachylonych
w warunki kolonialne, zwiedzanie Libii miało żenie, że wspierająca rodzimą kulturę libijską murów hotelu do ścian miejscowych budyn-
stanowić przedłużenie podróży po Włoszech. polityka rządu Balba była przeciwieństwem ków. Ówczesna literatura przedmiotu zwraca
W ten sposób turystyka stała się czymś programu modernizacji kraju, którego celem uwagę na to, że architekt wyraźnie nawiązuje
w rodzaju mechanizmu napędowego procesu było przekształcenie Libii w przedłużenie do kultury berberyjskiej, którą wcześniej
modernizacji, który równocześnie zaspokajał Włoch w Afryce Północnej. Tymczasem stra- szczegółowo badali włoscy antropolodzy
potrzebę wielkomiejskiego stylu życia wśród tegia poszanowania odrębności kulturowej i etnografowie. Poprzez powrót do miejscowej
Libijczyków. Tworząc sprawnie działający Libijczyków – wyrażająca się między innymi tradycji architektonicznej Hotel Nalut stał
autoportret 4 [29] 2009 | 10

4. wolfsoniana
się cząstką ówczesnego dyskursu etnograficz- zrozumiały dla przybyszów z kręgu kultury
nego: nieozdobiona, surowa bryła budynku zachodniej. Dysputa etnograficzna dotycząca
symbolizuje nieustępliwy opór Berberów oraz sposobów wytwarzania lokalnych wyrobów
dostrzeżony przez architekta niezmienny rzemieślniczych oraz racjonalnej logiki
charakter ich kultury. planowania i prowadzenia ich prezentacji
w obrębie sieci turystycznej wskazuje na to,
Ostatnim przykładem miejsca, które ukazuje, że w systemie turystycznym w Libii napięcia
jak kształtowano wrażenia podróżujących po między tym, co nowoczesne, a tym, co zacho-
Libii, jest Kawiarnia Arabska na bazarze Souq wawcze, stwarzały przestrzeń, która nie była
al-Mushir w Trypolisie. Kawiarnia, projektu ani całkowicie nowoczesna, ani w pełni tra-
Florestano Di Fausto, została zlokalizowana dycyjna. Wrażenia wyniesione z tych miejsc
w Kwartale Rzemieślników – było to jedno nasuwają słuszne pytanie: co jest rzeczywiście
z najważniejszych przedsięwzięć renowacyj- rodzime czy autentyczne w danym regionie
nych przeprowadzonych za rządów Balba, lub kulturze we współczesnym kontekście?
ze względu na położenie kawiarni w obrę- Infrastruktura turystyczna i organizacja tury-
bie dziewiętnastowiecznego bazaru. Jest to styki w Libii za czasów kolonizacji włoskiej –
ten sam plac targowy, który w połowie lat podobnie jak cała turystyka dzisiaj – odzwier-
milano 1926.
dwudziestych XX wieku podlegał progra- ciedlają napięcia nieodłącznie towarzyszące
mowi ochrony jako miejsce, gdzie rodzima współczesności, kiedy to przemiany społeczne
libijska architektura i kultura prezentowały i polityczne oraz ich lokalne czy regionalne
la rinascità della tripolitania. memorie e studi sui quattro anni di governo del conte giuseppe volpi di misurat,
się turystom w „autentycznym” otoczeniu. przejawy podlegają ciągłej negocjacji. Owe
Podobnie jak cały projekt dotyczący Kwartału budynki i ich otoczenie ukazują „inne/obce”
Rzemieślników, Kawiarnia Arabska stanowi oblicze nowoczesności, która nie tylko nie
przykład starannie przemyślanej inter- odwołuje się do czystych, gładkich powierzch-
pretacji miejscowych form, wyrażonych za ni charakterystycznych dla architektury pań-
pomocą oszczędnych, uproszczonych środków stwa kolonizującego, ale także kwestionuje
architektonicznych. Wrażenie autentyczności koncepcję autentyczności i trwałości tradycji
projektu wzmaga zastosowanie dekoracyjnych kulturowych, które same podlegały procesowi
kafelków produkowanych w sąsiedniej Muzuł- tworzenia.
mańskiej Szkole Rzemiosła Artystycznego oraz
wyposażenie wnętrza – środków nawiązują- tłumaczenie z angielskiego:
anna mirosławska-olszewska
cych do historycznych form i technik.
Wybrana literatura:
O ile o atrakcyjności rdzennej kultury libij- • E. Vicari, L’Ente turistico ed alberghiero della Libia (E.T.A.L.),
skiej dla turystów w latach trzydziestych „Gli Annali dell’Africa Italiana” 1942, 5. 4 (XII),
s. 955-975.
decydowała jej egzotyka, o tyle oczywiste
• M. Talamona, Libya: An Architectural Workshop, „Rasse-
jest, że sposób jej przedstawiania musiał być gna” 1992, nr 51 (September).
Od góry: Kawiarnia Arabska, proj. Florestano Di Fausto,
Souq al-Mushir, Trypolis, Libia, 1935
Warsztat rzemieślniczy, Souq al-Mushir, Trypolis,
Libia, 1935