1. Sceny kulturowe
a polityki kultury
w Małopolsce
RapoRt z badań eksploRacyjnych
piotRek, zoFia, jacek jakis taM, i
jeszcze zenek
1

2. 2

3. Sceny kulturowe
a polityki kultury
w Małopolsce

4. 2

5. Sceny kulturowe
a polityki kultury
w Małopolsce
RapoRt z badań eksploRacyjnych

6. Wydawca:
Małopolski Instytut Kultury
ul. Karmelicka 27, Kraków
tel.: 012 422 18 84
www.mik.krakow.pl
instytucja kultury autorzy publikacji:
Województwa Łukasz Krzyżowski (rozdział 3),
Małopolskiego Zofia Noworól (rozdziały 4 i 6),
Wojciech Kowalik (rozdziały 5 i 6),
koordynacja projektu badawczego: Piotr Knaś (rozdział 7)
Małopolski instytut kultury przy współpracy:
Katedry Socjologii Ogólnej Redakcja i korekta publikacji:
i Antropologii Społecznej Wydziału Huma- Ewa Ślusarczyk, Agnieszka Szewczyk
nistycznego Akademii Górniczo-Hutniczej
oraz Stowarzyszenia Związku opracowanie graficzne publikacji:
Miast Polskich Agnieszka Buława-Orłowska,
Marcin Klag
projekt został zrealizowany w ramach pro-
gramu Małopolskie obserwatorium kultury. łamanie: Marcin Klag
zespół projektu strona www z informacjami o projekcie:
www.scenykulturowe.mik.krakow.pl
koordynacja projektu: Piotr Knaś
dofinansowano ze środków
Realizacja badań terenowych: narodowego centrum kultury w ramach
Natalia Bardzik, Karolina Fidyk, programu obserwatorium kultury
Zuzanna Hołyst, Piotr Knaś,
Wojciech Kowalik, Łukasz Krzyżowski, isbn: 978-83-61406-40-2
Małgorzata Matlak, Anna Miodyńska, Zofia
Noworól, Katarzyna Ptaśnik, Agnieszka © by Małopolski instytut kultury,
Nowak, Paulina Świątek, Magdalena kraków 2010
Serwan, Anna Wiśnicka
konsultacja merytoryczna
przy realizacji projektu badawczego:
profesor Janusz Mucha

7. Spis treści
1. Wstęp. Sceny i polityki kultury jako ważny wymiar funkcjonowania kultury
w Małopolsce 7
2. Metodologia badań terenowych i analizy zebranych informacji 17
3. Analiza lokalnych znaczeń kultury w Małopolsce (Łukasz Krzyżowski) 29
4. Sceny kulturowe jako przestrzeń działania aktorów kultury
– analiza strukturalna (Zofia Noworól) 61
5. Polityki kultury w gminach Małopolski (Wojciech Kowalik) 85
6 Sceny i polityki kultury. Razem czy osobno? (Zofia Noworól, Wojciech Kowalik) 113
7. Lokalne ewaluacje kultury (Piotr Knaś) 129
8. Podsumowanie i najważniejsze wnioski 149
9 Bibliografia 163
10 Aneks 169

9. 1. wstęp. sceny
i polityki kultury
jako ważny wyMiaR
Funkcjonowania
kultury
w Małopolsce
7

10. 8

11. Raport, który państwu przedstawiamy, przede wszystkim na polach: społecznych
prezentuje jakościową analizę i diagnozę zakresów odpowiedzialności, stawianych
kultury Małopolski w wymiarze funkcjo- sobie celów, metod pracy, horyzontów
nowania gminnych scen kulturowych oraz myślenia o uczestnictwie w kulturze,
tworzenia lokalnych polityk kultury. w ra- zasad kooperacji i negocjacji, „roboczych”
mach badań terenowych przeprowadzili- definicji kultury, które w sumie konstruują
śmy rozmowy (fokusy grupowe, wywiady ich przestrzeń działań (co ważne, ta prze-
pogłębione oraz, wspomagająco, obser- strzeń jest tworzona przez nich w toku
wacje uczestniczące) ze 120 aktorami interakcji społecznych). zaproponowany
kultury z dziesięciu gmin w Małopolsce. w tym raporcie ogląd z zewnątrz ma po-
chcieliśmy poznać, w jaki sposób usługi móc w lepszym rozumieniu i kształtowa-
kulturalne (całokształt oferty kultural- niu tej przestrzeni. na co dzień niewielu
nej oferowanej w gminie) są powiązane aktorów kultury analizuje reguły i idee,
z praktykami kulturowymi (całokształt którymi posługują się raczej bezwiednie,
szeroko rozumianego uczestnictwa wciąż rzadko poddają się też ewaluacji.
w kulturze) oraz jak lokalnie zarządza się
politykami kultury (czyli jak organizuje się aktorzy kultury, którzy udzielili nam
program usług oraz czemu ma on służyć). wywiadów, zostali dobrani według jednej
zasady: podejmowania się intencjonal-
wyszliśmy z założenia, że lokalne definicje nych (czyli świadomie zaprojektowanych
kultury oraz metody negocjacji znaczeń i zrealizowanych) działań związanych z ob-
kultury (które zostały nam zaprezento- szarem kultury. dlatego byli to zarówno
wane podczas badań) tworzą pracujące urzędnicy gminy, pracownicy instytucji
lokalnie idee i reguły określające stan/ kultury, radni, lokalni liderzy i animatorzy
zmianę kultury w obszarze usług kultu- z organizacji pozarządowych, menadżero-
ralnych i polityk kulturalnych (w domyśle wie firm sektora kultury, jak i nauczyciele,
również w obszarze rozwoju lokalnego). emeryci, studenci, księża, przedsiębior-
cy, którzy uczestniczą w animacji scen
za ważny cel raportu uznaliśmy pozna- i tworzeniu polityk. w badaniach uczest-
nie ról aktorów kultury (politycy kultu- niczyły osoby rozpoznawalne lokalnie jako
ry, menadżerowie kultury, animatorzy „aktywne” – nie tylko w znaczeniu stricte
kultury, twórcy kultury i tym podobne) kulturalnym.
9

12. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
choć sceny kultury w gminach, które zachować znaczenie szerokich antropo-
badaliśmy, to produkty lokalne, są one logicznych definicji kultury, z drugiej na-
również rozmaitymi nićmi połączone ze leżało pamiętać o sektorowym znaczeniu
scenami ponadlokalnymi, regionalnymi kultury w tych badaniach. nie oparliśmy
i dalszymi. wszystkie one są na przykład się więc na definiowaniu kultury jedynie
realizowane w ramach tego samego jako katalogu uznanych „działań kultural-
prawa obowiązującego w polsce. prowa- nych”, takich jak czytanie książek, chodze-
dząc badania i analizę, zdecydowaliśmy nie do teatru czy uczestnictwo w zaję-
się na definiowanie obowiązujących norm ciach w lokalnym domu kultury, które są
prawnych jako systemu narzuconych kro- realizowane w ramach sformalizowanych
ków i algorytmów; prawo narzuca pewien instytucji (funkcjonujących w ramach
system postępowania, ale nie reguluje trzech sektorów: publicznego, prywatne-
wyników postępowania. dlatego sceny go i pozarządowego), ale wyszliśmy od
kultury są bardzo zróżnicowane, choć metafory gminy jako festiwalu, na którym
zbudowane z podobnych elementów. istnieje szereg scen (scena główna, sceny
lokalna społeczność i jej agendy zwykle niszowe, kontrsceny), na których prakty-
postępują zgodnie z prawem, ale budują kuje się zróżnicowaną działalność kulturo-
własną przestrzeń wedle lokalnych reguł. wą wedle różnych możliwości i metodo-
ciekawe były również dla nas agendy pań- logii uczestnictwa czy sposobów aranżacji
stwa (ale też regionu, unii europejskiej) sceny. publiczność takiego festiwalu
funkcjonujące w obrębie gmin, reprezen- zachowuje się jak konsumenci (prosumen-
towane zwykle przez programy grantowe, ci), którzy mogą się angażować mocniej
sieciowe programy rozwoju sektora, fun- (prawo do własnej aranżacji sceny) lub
dusze rozwojowe, dyskusje o standardach słabiej (prawo do korzystania z oferty), na
i celach animacji i zarządzania kulturą. niektórych scenach obowiązują ich opłaty,
mogą tworzyć społeczności opierające
się na zasobach (zakupione produkty)
Metafora scen kulturowych
danej sceny, a czasami w proteście albo
punktem wyjścia naszej analizy było dlatego że oferta nie okazała się dla nich
wyobrażenie sobie użytecznego metodo- interesująca, mogą ten festiwal opuścić.
logicznie modelu funkcjonowania kultury zespół scen jest więc sferą aktywności
w gminie. z jednej strony chcieliśmy społeczności, którą można określić uczest-
10

13. wstęp. sceny i polityki kultuRy jako ważny wyMiaR Funkcjonowania kultuRy w Małopolsce
nictwem w kulturze. taki festiwal nie znaleźć uczestników badań, korzystaliśmy
ma jednego organizatora, to przestrzeń jednak ze schematu, który był punktem
otwarta dla różnych organizatorów, choć wyjścia do poszukiwań aktorów kultury:
realnie pewne sceny są uznawane przez • samorząd (wójt, urzędnicy, radni),
różnych aktorów instytucjonalnych, zbio- • instytucje kultury (dyrektor, pracowni-
rowych i indywidualnych za ważne, inne cy muzeum, biblioteki, domu kultury),
bywają marginalizowane bądź uznawane • organizacje pozarządowe (działacze,
za niekulturalne. dlaczego i jak do tego liderzy, koordynatorzy projektów),
dochodzi? znalezienie odpowiedzi na te • przedsiębiorcy aktywni w sektorze
pytania było celem naszej analizy. kultury (menadżerowie i właściciele),
• parafie (księża, działacze parafialni,
Metafora sceny umożliwia pogłębioną koordynatorzy projektów),
analizę kultury w gminie z punktu wi- • niezależni twórcy kultury i animatorzy
dzenia organizatorów (w dużym stopniu kultury,
zbieżnych z aktorami kultury). chcieliśmy • lokalni liderzy (w tym młodzieżowi),
stwierdzić, jak takie sceny się wznosi, jak dziennikarze lub inni recenzenci kul-
funkcjonują, z jakich zasobów i poten- tury,
cjałów się korzysta, czy ktoś dba o jakość • przedstawiciele szkół, instytucji zajmu-
całego festiwalu, które sceny uznawane jących się rozwojem turystyki, promo-
są za kluczowe, a które za niebezpieczne. cją, pomocą społeczną, wsparciem dla
biznesu,
• przedstawiciele mniejszości etnicznych,
Metafora aktorów kultury
działacze organizacji regionalistycz-
aktorzy kultury są w tej analizie tożsami nych.
z osobami aktywnymi na scenach kulturo-
wych lub przy ich organizowaniu i aran- chcielibyśmy zastrzec, że prezentowany
żowaniu. nie chcieliśmy badać wyłącznie powyżej schemat służył pozyskiwaniu
określonych sektorów kultury (na przy- uczestników badań i w żadnym wypadku
kład pracowników kultury lub działaczy nie jest tożsamy ze sztywnym definiowa-
organizacji pozarządowych). ważne dla niem scen kulturowych. bardzo ważne dla
nas nie było oficjalne stanowisko w sekto- nas było pozyskanie możliwie najbardziej
rze kultury, ale realnie pełniona rola. aby różnorodnej grupy aktorów z danej gmi-
11

14. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
ny, tak aby w badaniach reprezentowane desygnatów. w tej trudnej dla badacza
były różne cele, metodologie, formy dzia- kultury sytuacji, chcieliśmy przyjąć perspek-
łań, pełnione funkcje. aktor kultury może tywę łączącą te dwie definicje (każda z nich
być rozumiany (w sensie uruchamianych ma swoje wady i zalety). Metafora praktyk
kompetencji) przede wszystkim jako: kulturowych umożliwia nam potraktowanie
• polityk (podejmowanie decyzji dla społeczności lokalnej gminy nie jako zbio-
kultury), rowiska charakteryzującego się katalogiem
• menadżer (koordynacja i zarządzanie potrzeb kulturalnych, ale jako dynamicznej
sektorem kultury), wspólnoty rozprzestrzenionej po scenach
• animator (animowanie uczestnictwa kultury, na których czasem czegoś oczekuje,
w kulturze), czasem tworzy coś sama, gdzie potencjal-
• przedsiębiorca (zarabianie na kulturze), nie sfera recepcji usług kulturalnych może
• twórca (tworzenie wartości kultural- pojawić się wszędzie. a usługi kulturalne są
nych), intencjonalnymi działaniami aktorów kultu-
• edukator/instruktor/nauczyciel (eduka- ry skierowanymi do kogoś i na coś – podej-
cja dla kultury), mowanymi zwykle na podstawie pewnego
• badacz (znawstwo kultury). wartościującego sądu, że tą częścią kultury
„warto się zająć” (ewentualnie, że da się na
tym zarobić).
Metafora praktyk kulturowych
i usług kulturalnych
Metafora polityk kulturalnych
społeczność lokalna jest aktywna na róż-
nych polach. wąska definicja kultury mówi, w powszechnym wyobrażeniu polityka
że w pewnych sytuacjach ta aktywność ma kulturalna to zestaw kilku lub kilkuna-
charakter kulturalny (kiedy wypełnia się stu narzędzi, które służą do wytyczania
model człowieka kulturalnego). szeroka kierunków finansowania i rozwoju kultury
definicja kultury mówi jednak, że każda (strategia rozwoju lokalnego, plan współ-
aktywność ma aspekt kulturowy (kiedy pracy z organizacjami pozarządowymi,
współuczestniczy się w wymianie symboli, roczny budżet gminy, plan przeciwdziała-
posługuje się pewnymi regułami i kodami nia alkoholizmowi, plany roczne instytucji
i tym podobne). uczestnictwo w kulturze kultury, program rozwoju przedsiębiorczo-
nie ma więc jednego przyjętego katalogu ści w gminie i tak dalej). w powszechnym
12

15. wstęp. sceny i polityki kultuRy jako ważny wyMiaR Funkcjonowania kultuRy w Małopolsce
wyobrażeniu są to działania biurokratycz- na lokalne potrzeby; przy realizacji
ne, ewentualnie przykrywające prawdziwą drugiego celu na wiedzę ekspercką, co
grę interesów, a polityki kulturalnej „nie należy czynić, aby zapewnić rozwój.
ma żadnej” (co jest raczej objawem dy- chcieliśmy się więc dowiedzieć, jakimi
sonansu poznawczego pomiędzy lokalną narzędziami posługuje się w ewaluacji
rzeczywistością a postulowanym ideałem). (oceną, wytyczaniem kierunków zmia-
Można chyba przyjąć, że polityka kultu- ny, wdrażaniem rozwiązań) tych dwóch
ralna toczy się zawsze, ponieważ zawsze celów w obszarze zarządzania kulturą.
toczy się gra o „dobro wspólne” (tylko czy przejmuje tylko język „demokracji
przy użyciu innych realnie istotnych narzę- partycypacyjnej i merytokracji” (zdaje-
dzi). naszym celem było poznanie relacji my sobie sprawę z tego, że podejście
między politykami kultury a funkcjonu- partycypacyjne i podejście meryto-
jącymi scenami kultury oraz poznanie, kratyczne nie zawsze idą w parze), czy
jak polityka się „odbywa” drogą niefor- raczej realny postulat podejmowania
malnych interakcji, kto uczestniczy w jej się działań opartych na wiedzy i bada-
układaniu, dlaczego tak źle są oceniane niach oraz włączających do aktywności
oficjalne procedury. możliwie liczne zbiorowości.
Głównym graczem w tworzeniu polityk Metafora rozwoju lokalnego
kulturalnych jest oczywiście na ogół
samorząd gminy (dysponuje największymi kategoria rozwoju lokalnego nie ma ja-
finansami oraz dysponuje narzędziami snej i przyjętej przez wszystkich definicji.
administracyjnymi). Można przyjąć, że często wiąże się z kategorią zrównowa-
samorząd gminy w planie ideacyjnym żonego rozwoju, gdzie obok rozwoju siły
widzi dwa swoje główne cele funkcjono- gospodarki liczy się również rozwój jako-
wania: zapewnienie mieszkańcom gminy ści życia, która jest związana ze standar-
jak najlepszych usług publicznych oraz dem usług publicznych, jakością kapitału
zapewnienie rozwoju gospodarczo-spo- społecznego, równowagą środowiska
łecznego gminy. naturalnego.
przy realizacji pierwszego celu zwykle kultura często bywa określana jako na-
powołuje się na zasadę odpowiadania rzędzie rozwoju lokalnego. nie jest więc
13

16. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
wtedy rozumiana jako autoteliczna ak- • animacja lokalna zorientowana na inte-
tywność powiązana na przykład z lokalną grację społeczną i nabywanie postaw,
tradycją czy potrzebą ekspresji, ale staje wiedzy, umiejętności, kompetencji,
się dźwignią uruchamiającą pożądane • realizowanie edukacji kulturalnej, która
procesy gospodarcze i społeczne – kultu- buduje „oprzyrządowanie” cywilizacyj-
ra jest więc potencjalnym obszarem ak- ne, wspomaga rozwój człowieka otwar-
tywności prorozwojowych (lub po prostu tego na świat, gotowego do innowacji
ważnym sektorem gospodarki). w tym i eksperymentowania
znaczeniu często występuje potocznie • budowanie marki kulturalnej gminy
rozumiana koncepcja kapitału społecz- i jej marketingu miejsca,
nego, jako cel działań kultury. podobnie • budowanie współczesnych obiegów
w teoriach rozwoju lokalnego mówi się tradycji, historii, tożsamości, dziedzic-
o roli właściwych idei i reguł kulturo- twa kulturowego (nie tylko w wymiarze
wych, które są spoiwem dla tworzenia ich zachowania)
nowoczesnych i zaawansowanych syste- • funkcjonowanie awangard, kontrkultur,
mów społecznych czy gospodarczych. te nisz kulturowych będących laborato-
reguły i idee muszą być pielęgnowane rium nowoczesności,
i rozwijane, a kultura staje się wtedy • tworzenie wysokiej jakości usług pu-
przestrzenią ich tworzenia i inkulturacji. blicznych w zakresie kultury (programy:
aby móc wziąć pod uwagę koncepcję muzeum, dom, kultury, biblioteka, inne
kultury jako dźwigni rozwoju, stworzyli- inicjatywy).
śmy na potrzeby analizy poniższy katalog
roboczych kategorii (nie ostatecznych ani
Wstępne diagnozy i hipotezy
jedynych), których odkrywanie w lokal-
nych kontekstach miało wskazać, czy badania miały charakter eksploracyjny, ich
taka rola kultury jest brana pod uwagę celem było między innymi stwierdzenie,
w lokalnych politykach kultury: jak obszar kultury w gminach jest definio-
• powstawanie innowacyjnych/kreatyw- wany i jak te definicje mogą wpływać na
nych scen wokół lokalnych potencja- działalność kulturalną/kulturową aktorów
łów/impulsów z zewnątrz, kultury. poniżej przedstawiamy kilka zna-
• przedsiębiorczość i przemysły kultury czących, według nas, tez o kulturze wyni-
jako ważny obszar kultury, kających z realizacji badań, które jednak
14

17. wstęp. sceny i polityki kultuRy jako ważny wyMiaR Funkcjonowania kultuRy w Małopolsce
nie odnoszą się do całej Małopolski; ujaw- zapobiec”. taki pesymizm nie jest jednak
niły się po prostu w różnych miejscach. charakterystyczny dla wszystkich naszych
ich waga musi być przedmiotem dalszych respondentów.
pogłębionych badań czy analiz (więcej tez
można znaleźć w podsumowaniu). uczestnicy badań mieli również wyraźny
problem z określeniem swego wpływu na
obraz kultury, który wyłania się z badań, zmianę. aktorzy kultury, mówiąc o swojej
wskazuje na dużą aktywność aktorów kul- działalności, wskazywali, że dzięki niej
tury oraz dużo mniejszą efektywność tej mogą realizować własne pasje, ale z dru-
aktywności w kontekście rozwoju lokal- giej strony często byli pogodzeni z „za-
nego (budowania kapitału społecznego, stanymi ramami”, w których przyszło im
rozwoju gospodarczego). w wywiadach działać. pogodzenie często oznaczało po
uczestnicy badań wskazują na brak kon- prostu brak chęci mocowania się z syste-
kretnych polityk kultury przetwarzających mem zarządzania, finansowania, progra-
aktywność w proces rozwoju: wieloma mowania czy określania polityk. aktorzy
sprawami rządzi doraźność oraz zasada, kultury nie są traktowani przez polityków
że „wszystko jest równie ważne”. jako partnerzy w przebudowywaniu prze-
strzeni kultury. Rodzi się więc coraz więcej
pierwsza ważna hipoteza wiąże się inicjatyw kulturalnych, jednak ich efekt
z definiowaniem przez aktorów kultury nie wpływa znacząco na zmianę paradyg-
kryzysu „kulturalności”. nie objawia się matu zarządzania kulturą.
on – w ich rozumieniu – zanikiem działań
i aktywności kulturalnych, lecz zanikiem Realizatorzy badań serdecznie dziękują
więzi społecznych i brakiem partycypacji wszystkim uczestnikom badań,
społeczności lokalnej w wytwarzaniu dzięki których wiedzy i zaangażowaniu
znaczeń kultury. pomimo tego, że coraz możliwa była realizacja tego projektu
więcej dzieje się w kulturze, nie przybywa oraz powstanie niniejszej publikacji.
od tego nowych środowisk kulturotwór-
czych ani procesów rozwoju. wielu akto-
rów kultury wskazywało na obumieranie
lokalnych kultur (tradycji, tożsamości,
dziedzictwa kultury), któremu „starają się

19. 2. MetodoloGia
badań teRenowych
i analizy zebRanych
inFoRMacji
17

20. 18

21. nota tożsamości, korzeni, tradycji – jako
Gmina a społeczność lokalna
lokalna ojczyzna). obszar gminy oczy-
w celu dokonania analizy scen i polityk wiście nie zawsze pokrywa się z takim
kultury w Małopolsce, zdecydowaliśmy właśnie obszarem funkcjonalnym bądź
się przeprowadzić badania tereno- obrazem lokalnej ojczyzny. oba znaczenia
we w wybranych dziesięciu gminach gminy – jako przestrzeni funkcjonowania
tego regionu. Gmina jest podstawową lokalnej społeczności oraz specyficznego
jednostką podziału terytorialnego kraju jej obszaru kultury – były dla nas ważne.
oraz miejscem, które można zdefinio-
wać jako p r z e s t r z e ń f u n k c j o n o - każda z gmin została potraktowana
w a n i a l o k a l n e j s p o ł e c z n o ś c i. jako swoiste studium przypadku, dzięki
powiat w Małopolsce można scharak- poznaniu którego chcieliśmy o p i s a ć
teryzować raczej jako wyodrębnioną konstruowanie lokalnych scen
przestrzeń o historycznie (zazwyczaj) k u l t u r y oraz t w o r z e n i e p o l i t y k
ukształtowanym centrum usług i spotkań k u l t u r y. szukaliśmy cech wspólnych
(zazwyczaj średniej wielkości mieście bądź cech znaczących dla całego regionu.
pomiędzy 40 a 10 tys. mieszkańców), analizy obszaru kultury poszczególnych
w którym oraz wokół którego funkcjo- gmin w drugim etapie projektu zostaną
nują lokalne społeczności. powiat jest przedstawione bezpośrednio w gminach
obszarem zbyt dużym i wciąż jeszcze nie objętych badaniem, natomiast ten raport
do końca zintegrowanym, aby można skupia się analizie porównawczej całego
było mówić o silnych więzach społecz- zgromadzonego materiału, poszukując
nych tworzących z powiatu wyróżnioną najważniejszych wniosków i cech dotyczą-
społeczność o wyodrębnionej tożsamości cych Małopolski.
czy wspólnym obszarze kultury. z tego
powodu jako obszar analizy wybrali- Wybór gmin do badań
śmy gminę. j ej społeczność może
terenowych
być definiowana funkcjonalnie
(jako krąg najbliższych sąsiadów, którzy Małopolska (rozumiana w granicach dzi-
tworzą pewną zbiorowość polityczną siejszego województwa, które nie pokry-
i wyodrębniony obszar społeczno-gospo- wają się z historycznymi jej granicami) jest
darczy) lub i d e o l o g i c z n i e (jako wspól- zróżnicowanym regionem o wyodrębnio-
19

22. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
nych subregionach (podział ze względu • na gminy o jednorodnej strukturze
na granice zaborowe: Galicję i królestwo; etnicznej oraz na te zamieszkałe przez
podział na dawne województwa sprzed mniejszości etniczne,
1999 roku: krakowskie, tarnowskie, • na gminy będące lokalnymi centrami,
nowosądeckie i w części bielsko-bialskie; na te położone prowincjonalnie wzglę-
podział geograficzny na karpaty, nizinę dem nich oraz na te funkcjonujące
doliny wisły, jurę, wyżynę Miechowską). w ramach metropolii krakowskiej,
wyszukując gminy do badań, oparliśmy • na gminy o dużych i małych (w znaczeniu
się na oficjalnym podziale regionu na mniej spektakularnych) walorach natury.
podregiony: wydzielony kraków, krakow-
ski, tarnowski, nowosądecki i oświęcim- oto krótka charakterystyka gmin wybra-
ski. chcieliśmy, aby każdy z tych podregio- nych do badania:
nów był reprezentowany oraz aby gminy • Gmina nr 1: gmina miejska, lokalne
wykazywały istotne, naszym zdaniem, centrum usług, z dużą liczbą turystów
z punktu widzenia funkcjonowania obsza- kulturowych i uzdrowiskowych;
ru kultury fenomeny i podziały: • Gmina nr 2: gmina miejsko-wiejska,
• na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie funkcjonująca blisko większego ośrodka
i miejskie, miejskiego, o silnym dziedzictwie po-
• na gminy, których funkcjonowanie przemysłowym, z małą liczbą turystów;
opiera się na różnych typach gospodarki • Gmina nr 3: gmina miejsko-wiejska,
(przemysł, usługi, rolnictwo, turystyka1), o silnym znaczeniu rolnictwa, oddalona
• na gminy o silnej tożsamości (narracji) od centrum ponadlokalnego, z małą
regionalistycznej (specyfika karpat) oraz liczbą turystów;
na gminy bez takich znaczeń kultury, • Gmina nr 4: gmina wiejska, funk-
cjonująca blisko lokalnego centrum,
ze średnią liczbą turystów, zamiesz-
1 Małopolska organizacja turystyczna prowadzi
kała przez mniejszość etniczną, duże
stały monitoring ruchu turystycznego w Ma-
łopolsce, na podstawie którego w przybliżeniu walory natury;
można określić najważniejsze destynacje • Gmina nr 5: gmina wiejska, funkcjonu-
turystyczne w regionie, liczbę turystów, ro- jąca blisko lokalnego centrum, z bardzo
dzaje głównych atrakcji. Raporty dostępne na dużą liczbą turystów, o silnej tożsamości
stronie: http://www.mot.krakow.pl/index,a- regionalistycznej, duże walory natury;
,b,c,16.html.
20

23. MetodoloGia badań teRenowych i analizy zebRanych inFoRMacji
• Gmina nr 6: kraków; i nieuczestnicząca, obie są realizowane
• Gmina nr 7: gmina wiejska, oddalona w ramach badań terenowych. jej cechy to:
od lokalnego centrum, z dużą liczbą a) relacje bezpośrednie badacza z aktorami
turystów; społecznymi, b) funkcjonowanie w natural-
• Gmina nr 8: gmina wiejska, oddalo- nym środowisku badanych, c) obserwacja
na od lokalnego centrum, ze średnią nastawiona na analizę zachowań, warun-
liczbą turystów; ków i interakcji, d) uczestnictwo badacza
• Gmina nr 9: gmina miejsko-wiejska, w ważnych praktykach życia badanych,
funkcjonująca w bliskim powiązaniu e) rozumienie kodów, przypisywanych
z krakowem, z małą liczbą turystów; znaczeń tym praktykom, interakcjom
• Gmina nr 10: gmina miejska, centrum i zachowaniom (por. Gobo 2008). niemniej
usługowe i przemysłowe ze średnią badania terenowe mogą się opierać na róż-
liczbą turystów. nych strategiach badawczych obejmujących
na przykład mniej lub bardziej nieformalne
kraków w badaniach został ujęty po- rozmowy, wywiady (niezestandaryzowane),
równawczo jako metropolia ponadre- analizy tekstów. w badaniu kultur Mało-
gionalna w stosunku do reszty regionu. polski zespół badawczy kierował się zasadą
niniejszy raport w stopniu minimalnym triangulacji metodologicznej (por. Glaser
dokonuje diagnozy kultury krakowa. to i strauss 2009). badania empiryczne były
miasto jest niesłychanie ważne dla re- zatem realizowane za pomocą trzech tech-
gionu i jest małopolskie, ale jego opis nik badawczych: obserwacji uczestniczącej,
wymaga odrębnych badań. dlatego indywidualnych wywiadów pogłębionych
analiza zaproponowana w tym raporcie i zogniskowanych wywiadów grupowych.
odnosi się raczej do Małopolski bez poniżej dokonujemy krótkiej charaktery-
krakowa. styki wspomnianych technik gromadzenia
danych.
Wykorzystane techniki badawcze
obserwacja uczestnicząca to kluczowa
Realizowane w trakcie projektu badania metoda zbierania danych dla antropolo-
osadzone były w nurcie badań etnogra- gów i socjologów. obserwacja może być
ficznych. Główną strategią badawczą realizowana na wiele sposobów i z uży-
w etnografii jest obserwacja: uczestnicząca ciem wielu strategii badawczych. należy
21

24. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
zwrócić uwagę na dwa ważne warunki ne», a nie «sztuczne» sytuacje, takie jak
prowadzenia obserwacji: po pierwsze, eksperyment albo wywiad kwestionariu-
badacz musi być stale „nastawiony na szowy, powinny stanowić główne źródło
obserwację”; po drugie, obserwacja musi informacji” (hammersley, atkinson 2000:
być kierowana jakąś ideą, czyli tezą wyni- 16). dzięki temu, że wywiady jakościowe
kającą z prekonceptualizacji. podobnie jak w swojej formie zbliżone są do sytu-
w innych metodach badawczych stosowa- acji naturalnej rozmowy, możliwe jest
nych w socjologii i antropologii, badacz poznanie świata badanych responden-
korzysta z narzędzia badawczego, którym tów w całej jego złożoności, wyobrażeń,
jest w tym wypadku schemat obserwa- uczuć, zamiarów, przekonań czy zjawisk
cji. na jego podstawie dokonuje mniej występujących w świadomości badanych.
lub bardziej systematycznych obserwacji: najogólniej mówiąc, wywiad jest rozmo-
kontekstu obserwacji, rytuałów, wzorów wą kierowaną, w której uczestniczą co
interakcyjnych oraz ludzi i przedmiotów. najmniej dwie osoby (babbie 2003: 328;
Materiał empiryczny zgromadzony w cza- lutyński 2000: 131). badacz dysponuje
sie obserwacji można podzielić na trzy gru- ogólną listą zagadnień, które są interesują-
py: dziennik obserwacji, notatki teoretycz- ce ze względu na charakter badań. prowa-
ne (hipotezy i wstępne wnioski badacza) dzący ma dużą swobodę w formułowaniu
oraz notatki metodologiczne – refleksje pytań. dzięki możliwości doprecyzowania
badacza związane z przebiegiem procesu i uszczegółowiania zagadnień, wywiad jest
obserwacji w danych czasie i miejscu (por. niezastąpiony przy badaniu postaw, poglą-
Gobo 2008; angrosino 2010). dów czy motywacji prezentowanych opinii
(konecki 2000: 168-183).
kolejną techniką, która była wykorzysty-
wana w niniejszych badaniach to indy- ostatnią z wykorzystywanych przez nas
widualne wywiady pogłębione. biorąc technik badawczych był zogniskowany wy-
pod uwagę tematykę naszych badań, wiad grupowy. polega on na zbieraniu da-
zakładamy za Martynem hammersley- nych empirycznych, które są generowane
em i paulem atkinsonem, że „świat podczas dyskusji z celowo dobraną i zgro-
społeczny powinien być badany w jego madzoną w jednym miejscu grupą osób.
«naturalnym» stanie, nie zakłóconym badacz występuje w roli moderatora,
przez badacza. w związku z tym «natural- który stara się ogniskować rozmowę wo-
22

25. MetodoloGia badań teRenowych i analizy zebRanych inFoRMacji
kół zagadnień właściwych ze względu na ka grupy pociąga za sobą wypowiedzi
temat badań (konecki 2000: 184). tech- innych; c) wzajemną stymulację – grupa
nika ta jest wykorzystywana powszechnie w większym stopniu motywuje jednost-
w badaniach marketingowych, choć ze kę do wypowiadania się niż pojedynczy
względu na specyfikę przedmiotu naszych badacz; d) poczucie bezpieczeństwa –
badań wydaje się ona bardzo dobrym członkowie grupy mają większe poczucie
narzędziem, ponieważ sytuacja wywiadu bezpieczeństwa przy wyrażaniu swojej
grupowego bliska jest sytuacjom wystę- opinii i udzielaniu informacji, ponieważ
pującym realnie w życiu społecznym. ostatecznie to całość grupy jest odpowie-
opinie i przekonania jednostek kształtują dzialna za wypowiedzi poszczególnych
się i podlegają zmianom pod wpływem członków; e) spontaniczność – dyskusja
innych ludzi (por. dukaczewska-nałęcz w grupie bardziej przypomina naturalną
1999: 150), a znaczenia i sensy przypisy- interakcję w życiu codziennym, niż ma to
wane konkretnym pojęciom i zjawiskom miejsce w wypadku wywiadu kwestiona-
są stale negocjowane i redefiniowane. riuszowego, stąd wypowiedzi responden-
wydaje się to szczególnie ważne przy ana- tów są bardziej naturalne i spontaniczne
lizie relacji i zależności występujących na (por. konecki 2000: 185).
scenach kulturowych aktorów oraz przy
próbach odtworzenia znaczenia pojęcia aby opisać każdą gminę i zebrać materiał
kultury w badanych gminach. dzięki temu badawczy, zdecydowaliśmy się przepro-
narzędziu możliwe jest uchwycenie dyna- wadzić badania terenowe z użyciem
miki badanych zjawisk, w tym wypadku trzech technik badań jakościowych:
relacji i zależności pomiędzy aktorami • obserwacji uczestniczącej,
kultury. do innych, istotnych z punktu • zogniskowanych wywiadów grupowych,
widzenia specyfiki pozyskiwanych infor- • wywiadów pogłębionych.
macji, elementów dynamiki grupowej
zaliczyć można: a) efekt synergii – wza- w wybranych pięciu gminach zostały
jemnego inspirowania się członków grupy, przeprowadzone obserwacje uczest-
co skutkuje generowaniem większej liczby niczące, a we wszystkich gminach
pomysłów i informacji niż przy okazji dwa zogniskowane wywiady grupowe
wywiadów indywidualnych; b) efekt kuli (w każdym uczestniczyło od 4 do 8 osób)
śnieżnej – wypowiedź jednego człon- oraz dwa wywiady pogłębione. spis
23

26. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
uczestników badań znajduje się w anek- podstawie tej wiedzy można było przystąpić
sie (rozdział 10.). dodatkowo zostały do wyszukiwania aktorów kultury2, którzy
przeprowadzone analizy materiałów mieli stać się uczestnikami badań.
zastanych (przegląd stron www samo-
rządów, instytucji kultury, organizacji po- zogniskowane wywiady gru-
zarządowych i firm, projektów). badania p o w e były silnie zorientowane na pozna-
terenowe zostały przeprowadzone przez nie scen i polityk kultury w wymiarze ich
autorów niniejszej publikacji, studentki V organizacji, zawartości, metod negocjacji
roku socjologii akademii Górniczo-hut- znaczeń, sposobów komunikacji. wstę-
niczej, pracowników tejże instytucji oraz pem do rozmowy była dyskusja na temat
pracowników Małopolskiego instytutu znaczeń kultury, uczestnictwa w kulturze,
kultury. potrzeb społeczności w zakresie kultury,
lokalnego potencjału animacji kultury.
obserwacje uczestniczące zostały zrealizo- była to dla nas najważniejsza część badań.
wane na podstawie opracowanego prze- obecność różnorodnych aktorów kultury
wodnika metodologicznego, ich efektem umożliwiała nie tylko poznanie ich opinii
są raporty badawcze i reportaże zdjęciowe. o scenach i politykach, ale również spo-
celem ich było rozpoznanie gminy jako ob- sobów komunikacji w tej grupie, liderów
szaru funkcjonowania kultury (jacy aktorzy opinii, porządków i reguł wyznaczających
kultury są obecni w przestrzeni wizualnej, modele działania i wytyczanie wizji rozwo-
jak wyglądają i jak działają instytucje kul- ju, sposobów odnoszenia się do potrzeb
tury, jakie przestrzenie są wykorzystywane i wyzwań lokalnej społeczności.
kulturalnie, jak wygląda i jest zagospo-
darowywana przestrzeń publiczna, gdzie w y w i a d y p o g ł ę b i o n e zostały
gromadzą się poszczególne generacje, jakie zrealizowane przede wszystkim z naj-
są lokalne miejsca pamięci, co wskazują ważniejszymi politykami i menadżerami
mieszkańcy gminy jako warte zobaczenia kultury odpowiedzialnymi za zarządzanie
przez przyjezdnych, z jakich propozycji kul- obszarem kultury w gminie. wywiady
turalnych można skorzystać). w gminach, miały wskazać ich perspektywę rozumienia
w których nie było obserwacji uczestniczą-
cej, przeprowadzono badania lokalnych
zasobów dostępnych w internecie. na 2 o aktorach kultury zobacz s. 12-13 we wstępie
(Metafora aktorów kultury).
24

27. MetodoloGia badań teRenowych i analizy zebRanych inFoRMacji
znaczenia kultury oraz wizje i strategie, kim są i jak aktorzy kultury
którymi się posługują w wytyczaniu prze- d e f i n i u j ą k u l t u r ę, zjawiska kulturo-
strzeni do działań kulturalnych w gminie. we, uczestnictwo w kulturze:
dodatkowo chcieliśmy poznać, jakimi na- • aktorzy kultury (jak opisują swoją rolę
rzędziami posługują się w lokalnym zarzą- społeczną, jak charakteryzują obszar
dzaniu kulturą (były to na przykład tematy własnej odpowiedzialności, jakie kom-
związane z ewaluacją obszaru kultury). petencje są dla nich najważniejsze);
• stopień sformalizowania aktorów kultu-
przewodnik do obserwacji i wywiadu ry (zależność/niezależność w stosunku
zogniskowanego oraz kwestionariusz do organizacji i instytucji, zakres sforma-
wywiadu są dostępne na stronie www lizowania ich przestrzeni działań);
projektu, gdzie dokładnie można zapo- • zewnętrzni i wewnętrzni aktorzy kultu-
znać się z narzędziami badawczymi. ry (przede wszystkim jacy zewnętrzni
aktorzy uczestniczą w kreowaniu scen
kulturowych);
Analiza
• związki z instytucjami i grupami intere-
etap analizy został zrealizowany na su kreującymi politykę kultury (nie-
podstawie czterech głównych pytań zależność/podległość, nadrzędność/
badawczych: jak lokalnie definiuje się podrzędność, koalicja/opozycja);
kulturę i uczestnictwo w kulturze, jak • relacje pomiędzy aktorami (napięcia
skonstruowane są sceny kultury, jak bu- między aktorami, negocjacje, obszary
duje się i zarządza politykami kultury oraz sporów);
jak przeprowadza się ewaluację kultury • rozumienie zjawiska kultury (czy
w gminie. w podpunktach wskazujemy lokalnie obowiązuje wąska czy szeroka
kategorie analizy lub obszary znaczeń, definicja kultury);
na które zwracaliśmy szczególną uwagę • kultura zinstytucjonalizowana a słabo
w opracowywaniu raportu. pomogły one lub niezinstytucjonalizowana (analiza
autorom wypracować strategię analizy aktorów kultury w powiązaniu z ich
scen i polityk kultury. uznaliśmy, że wska- zapleczem instytucjonalnym lub orga-
zany poniżej rejestr kategorii i obszarów nizacyjnym);
pozwoli dobrze scharakteryzować i zdia- • kultura lokalna (w tym: nisze kulturo-
gnozować sceny i polityki kultury. we) a kultura ogólnopolska (również
25

28. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
małopolska, jeśli zaistnieje taka kate- • stopień instytucjonalizacji i sformalizo-
goria), dodatkowo problem kultury wania scen kulturowych;
typu ludowego; • lokalność a pozalokalność scen kultu-
• nowe idee (awangarda) a tradycjona- rowych;
lizm (konserwatyzm) w kulturze; • napięcia pomiędzy aktorami/scenami;
• codzienność i odświętność kultury; formy negocjacji i prowadzenia sporów;
• kultura jako narzędzie rozwoju lokalne- • otwartość, zamknięcie, spoistość,
go (promocja, kapitał społeczny i tym uspołecznienie i komercjalizacja scen
podobne) czy obszar teleologiczny kulturowych;
(wartości, tożsamość); • obszary znaczeń kultury eksplorowane
• kultura a koncepcje rozwoju lokalnego na scenach;
(jakie aktorzy kultury widzą powiązania); • sceny kultury jako sieci społeczne
• definicja uczestnictwa w kulturze; i powiązania (konkurencja, kooperacja,
• dla kogo jest kultura (kto jest uczestni- rywalizacja) aktorów kultury.
kiem kultury w opinii aktorów kultury);
• co ma wynikać z uczestnictwa w kul- dodatkowo stworzyliśmy listę (dyskusyj-
turze (integracja, zachowanie tradycji, nych) celów funkcjonowania scen kultury
budowanie kompetencji, kapitał spo- w powiązaniu z rozwojem lokalnym:
łeczny, rozwój gospodarczy, kontrola • powstawanie scen wokół lokalnych
społeczna, eksperymentowanie i po- potencjałów/impulsów z zewnątrz;
szerzanie granic). • przedsiębiorczość i przemysły kultury;
• animacja lokalna zorientowana na inte-
analiza strukturalna scen grację społeczną i nabywanie postaw,
k u l t u r o w y c h na podstawie modelu wiedzy, umiejętności, kompetencji
gminy jako festiwalu ze sceną główną, związanych z funkcjonowaniem społe-
scenami niszowymi, ruchomymi platfor- czeństwa obywatelskiego i gospodarki
mami, gdzie pewne sceny są projektowa- wiedzy;
ne jako zestawy usług publicznych, inne • edukacja kulturowa, która buduje oprzy-
istnieją jako fenomeny społeczne lub rządowanie cywilizacyjne, wspomaga
gospodarcze, a inne ukrywają się w pod- rozwój człowieka otwartego na świat;
ziemiu lub są uznawane za niekulturalne: • budowanie marki kulturalnej gminy
• wzajemne relacje pomiędzy scenami; i jej marketingu miejsca;
26

29. MetodoloGia badań teRenowych i analizy zebRanych inFoRMacji
• budowanie współczesnych obiegów (definiowanie barier i potencjałów,
tradycji, historii, tożsamości, dziedzic- określanie wyzwań, spajanie społecz-
twa kulturowego; ności wokół priorytetów, motywowa-
• funkcjonowanie awangard, kontrkultur, nie aktorów kultury i instytucji kultury,
nisz kulturowych będących laborato- zagospodarowywanie energii liderów);
rium nowoczesności; • jakość zarządzania i koordynacji wy-
• tworzenie wysokiej jakości usług pu- pracowanych polityk kultury;
blicznych w zakresie kultury. • umiejętność budowania partnerstw,
sieci, relacji;
diagnoza polityk kulturowych • otwartość systemu na zmianę i inno-
w wymiarze ich społecznego tworzenia i za- wacyjne/kreatywne pomysły;
rządzania strategicznego obszarem kultury: • budowanie klimatu zaufania, wyso-
• ukierunkowanie prowadzonej polityki kich standardów zarządzania, dialogu
– priorytety: czy są realnie ustalane, społecznego.
jak toczą się wokół nich negocja-
cje (społeczność lokalna/odbiorca ewaluacja kultury przez samorząd:
zewnętrzny; zachowanie status quo/ • formy badań ewaluacyjnych;
projekty innowacyjne; centralność/ • kryteria badań ewaluacyjnych;
peryferyjność); • zarządzanie cyklem ewaluacyjnym;
• punkty odniesienia przy kreowaniu • dostęp do informacji ewaluacyjnych.
polityki kultury (porównywanie się
– tematyczne odnoszenie do innych; nie wszystkie te zagadnienia udało się
jakich wzorów i dobrych praktyk się w tym samym stopniu nasycić informacja-
poszukuje; mi, różnie też przez autorów tego raportu
• związek scen kulturowych z politykami traktowana była ich ważność. ich prezen-
kultury, koncepcje rozwoju kultury; tacja ma pomóc czytelnikowi w lepszym
• wpływ grup interesów na kształt kre- zrozumieniu naszej propozycji badań scen
owanej polityki kultury; i polityk kultury, która jest perspektywą
• napięcia i spory na linii politycy kultu- łączenia badań kulturowych z badaniami
ry – inne grupy aktorów kultury; tak zwanego sektora/obszaru kultury.
• umiejętności budowania i wdrażania
strategii w obszarze polityk kultury

31. 3. analiza lokalnych
znaczeń kultuRy
w Małopolsce
łukasz krzyżowski
29

32. 30

33. Wstęp O pojęciu kultury1
Głównym celem pierwszej części tego w warunkach dynamicznego rozwoju śro-
opracowania jest przedstawienie pojęcia dowiska społeczno-kulturowego i ekono-
„kultura” z punktu widzenia aktorów micznego działania ludzi (przy niezbędności
animujących życie kulturalne społeczności uwzględnienia szerokiego, ogólnopolskiego,
lokalnych dziesięciu wybranych przez ze- europejskiego i globalnego kontekstu),
spół badawczy gmin Małopolski. Rozdział konieczne wydaje się również szerokie, wy-
składa się z trzech części. w pierwszej kraczające poza podejście instytucjonalno-
zostaną przedstawieni i opisani główni prawne (choć w żadnym wypadku nie lekce-
aktorzy kultury – kształt środowiska, ważące go), spojrzenie na kulturę. w takim
relacje pomiędzy nimi i zasoby, na których szerokim podejściu ważne jest, aby pojęcie
bazują w swojej pracy. część druga to kultury pasowało do ciągle zmieniających
próba rekonstrukcji lokalnych znaczeń się praktyk kulturowych ludzi oraz praco-
przypisywanych kulturze. odpowiemy wało2 w warunkach dynamicznych zmian.
tutaj na pytanie, w jaki sposób różni w celu zbadania tego, czym właściwie
aktorzy kultury rozumieją to pojęcie jest kultura na początku XXi wieku, należy
i jakie ma to znaczenie dla ich aktywności skonfrontować różne typy praktyk kulturo-
w społeczności lokalnej. w części trzeciej wych – zarówno tych o wysokim, jak i niskim
analizie poddaliśmy zjawisko uczestnic- poziomie tak zwanej instytucjonalizacji
twa w kulturze. szukamy tutaj odpowiedzi (do której za chwilę wrócimy). uwzględnić
na pytania: kto jest uczestnikiem kultury zatem należy zarówno rozumienie kultury
i co z tego uczestnictwa powinno – w opi-
nii badanych aktorów kultury – wynikać.
zanim jednak przejdziemy do przedsta- 1 obszerne fragmenty tego rozdziału pochodzą
wienia wyników badań empirycznych, z tekstu Ku Małopolskiemu Obserwatorium
chcielibyśmy przedstawić nasze robocze Kultury autorstwa janusza Muchy i łukasza
rozumienie kultury, które wyznaczało krzyżowskiego. został on opublikowany na
ogólne ramy dla badań bez próby osta- stronie badania w kulturze (http://badania-w-
kulturze.mik.krakow.pl/2010/05/14/ku-malo-
tecznego zdefiniowania praktyk o dyna- polskiemu-obserwatorium-kultury/).
micznym zasadniczo charakterze, które
można uznać za zjawiska kulturowe. 2 używamy tutaj terminologii teorii ugruntow-
anej (por. Glaser, strauss 2009).
31

34. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
prezentowane przez instytucje formalne zbiorowości społecznych, a naturą tylko
(muzea, biblioteki, opery, filharmonie, w sensie natury uspołecznionej, a więc
państwowe i samorządowe domy kultury, będącej obiektem i inspiracją działań
państwową i samorządową administrację społecznych. uspołeczniona natura jest
zjawiskami kulturowymi i tym podobne), jak jednak bardzo ważna w naszym rozumie-
i nieformalne (praktyki kulturowe mniej lub niu kultury zbiorowości ludzkich.
bardziej nieujęte w formalne ramy) insty-
tucje kultury. niesformalizowane praktyki wychodzimy z założenia, że kultura jest
kulturowe stanowią ważny element kultury pojęciem, które już dawno oderwało się od
Małopolski. warto zbadać na przykład, jakie kontekstów czysto akademickich (filozoficz-
– w opinii rozmaitych aktorów – praktyki nych, socjologicznych, antropologicznych
wchodzą w skład stosowanego przez nich i tym podobne) i funkcjonuje w obiegu
pojęcia „kultura”. katalog formalnych insty- potocznym w rozmaity sposób, prowadząc
tucji kultury może zostać opracowany na często do nieporozumień, a nawet napięć
podstawie analizy danych zastanych. między różnymi aktorami społecznymi. po-
jęcie kultury wykorzystywane jest w grach
wstępnie3 rozumielibyśmy więc kulturę społecznych na różnych poziomach zorgani-
dość szeroko i luźno. z góry rezygnujemy zowania świata społecznego. naszym celem
z analizy tradycyjnej dychotomii natura– nie jest dodefiniowanie kultury ani narzu-
–kultura, choć nie kwestionujemy ogólnej cenie jednolitego sposobu jej rozumienia,
potrzeby zajmowania się złożonymi ani nawet utopijne zapobieganie nieporozu-
związkami między jednym a drugim, na mieniom i napięciom, lecz ułatwienie wza-
przykład biologicznymi uwarunkowaniami jemnego porozumienia się różnym aktorom
zjawisk kulturowych. zajmować się tutaj świata kultury, wzajemne zrozumienie się
będziemy kulturą (a raczej kulturami) różnym interesariuszom tego świata, w tym
silniej i słabiej zinstytucjonalizowanym4.
3 nie ma sensu konstruowanie sztywnej, w pełni
spójnej, systemowej definicji kultury w dynam- 4 będziemy korzystali z dorobku kierunku
icznym świecie XXi wieku. interesuje nas raczej neoinstytucjonalnego w naukach społecznych,
wprowadzona przez herberta blumera (por. w szczególności elinor ostrom, ale też takich
blumer 2008) i innych symbolicznych interakc- wybitnych socjologów kultury (i „kulturo-
jonistów (w tym reprezentantów teorii ugrun- wych”), jak pierre bourdieu, Robert wuthnow
towanej) koncepcja pojęć uwrażliwiających. czy jeffrey c. alexander.
32

35. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
kontynuując rozważania z pierwszego pewne wzory zachowań stanowią względ-
akapitu tego podrozdziału, sądzimy, nie trwałe nisze związane z danymi mniej-
że warto roboczo, choć też tylko anali- szymi zbiorowościami, inne siłą własną,
tycznie, odróżnić trzy poziomy zjawisk ale przede wszystkim siłą wspierających je
związanych z kulturą. pierwszy poziom to formalnych instytucji, przekraczają nisze,
kultury danych zbiorowości, rozumiane w których się (skądkolwiek) pojawiły
jako dynamiczne i nigdy do końca nie i upowszechniają się (są upowszechnia-
skoordynowane, o różnym poziomie ne). przekraczające swe genetyczne nisze
trwałości wzory zachowań społecznych wzory (praktyki) kulturowe, wspierane
(praktyk). te wzory mogą być w różnym przez instytucje formalne, mogą stawać
stopniu refleksyjne, a gdy są poddane się kulturami dominującymi w danych
refleksji przez podmioty danych praktyk, zbiorowościach, a więc kulturami, którym
to mogą być mniej lub bardziej przez przypisuje się większe znaczenie (legity-
nich cenione. niektóre z tych wartych ba- mizację) niż kulturom niszowym (czasem
dania wzorów są bezpośrednio związane niezależnie od wielkości tych nisz), które
z praktykami instrumentalnymi (na przy- wówczas bywają nisko wartościowane.
kład różnorodne wzory pracy czy jedze- nie znaczy to, że istnieć musi wówczas
nia), inne są od tamtych nieco oderwane tylko jedna kultura dominująca. układy
(na przykład różne wzory odnoszące się instytucjonalne są na ogół złożone i mogą
do grzeczności). potoczne wzory kul- się składać z silnych, ale konkurencyjnych
turowe, rozumiane jako wspomniane instytucji formalnych, należących do róż-
praktyki grupowe, bywają przedmiotem nych porządków (na przykład religijnego
zainteresowania sformalizowanych czy państwowego), albo rozproszonych,
instytucji, które je waloryzują, nadając ale silnych swoją liczbą i wpływem na
im znaczenie negatywne lub pozytywne. realne zachowania ludzi. w polsce, przy-
instytucje formalne, na przykład instytu- kładowo, w latach 1948-1989 w pełnym
cje władzy, korzystając z dostępnych im napięcia układzie funkcjonowały dwa
narzędzi czy kanałów przemocy symbo- silne systemy instytucjonalne (partyjno-
licznej (a nawet fizycznej), mogą niektóre -państwowy i rzymskokatolicki), czego
wzory traktować jako nieprawomocne konsekwencją było istnienie dwóch
i tłumić, a inne traktować jako prawo- konkurencyjnych, ale nawzajem od siebie
mocne i wspierać. uzależnionych kultur dominujących – kul-
33

36. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
tury socjalistycznej i kultury katolicko- zachowań, lecz próby refleksji nad swoim
-narodowej. od 1989 roku można zauwa- życiem, próby transcendencji biologiczno-
żyć istnienie dominującej kultury popular- ści, zaspokajania elementarnych (w danej
nej, opartej na miękkiej, ale realnej władzy społecznej sytuacji) potrzeb, codzienno-
nad społecznymi zachowaniami, rozpro- ści, praktyk instrumentalnych, lokalności.
szonych na ogół instytucji powiązanych uczestnictwo w kulturze nigdy nie jest
z globalnym światem mediów oraz – z dru- absolutnie bierne, gdyż, jak wskazał
giej strony – kultury katolicko-narodowej, Roman ingarden (a niezależnie od niego
silnie wspieranej przez tradycję, państwo też Florian znaniecki), oznacza ono uak-
i kościół katolicki. napięcia między tymi tualnianie istniejących wartości, które bez
kulturami wydają się nam bardzo inte- tego uczestnictwa zostałyby zapomniane.
resujące poznawczo, ale mają też ważne w wielu wypadkach uczestnictwo odbywa
aspekty praktyczne. się w aktywnej interakcji z twórczością
kulturową (na przykład podczas koncertu,
w obrębie kultury rozumianej jako wzory przedstawienia teatralnego, wernisażu).
(praktyki) kulturowe, mniej lub bardziej zin- praktyki, o których tu mowa, odbywają
stytucjonalizowane w sensie formalnym, to- się w przestrzeni prywatnej i osobistej,
czy się specyficzne „życie kulturalne”, które ale przede wszystkim w świecie silnie
stanowi wskazane dalej kontinuum, którego zinstytucjonalizowanym. instytucje nadają
dwa fragmenty chcielibyśmy omówić. blisko (na ogół ograniczony) ład uczestnictwu
biernego krańca tego kontinuum znajduje w kulturze, pozwalają je prognozować.
się d r u g i interesujący nas poziom zja-
wisk, czyli refleksyjne praktyki społeczne, po drugiej stronie kontinuum znajdują
polegające na „uczestnictwie kulturowym”, się praktyki, które można określić jako
czyli na korzystaniu z istniejącej na „rynku „aktywność kulturowa” w bardziej ścisłym
kultury” oferty symbolicznej, prezento- sensie. jest to t r z e c i interesujący nas
wanej przez aktorów bardziej aktywnych. poziom zjawisk. tutaj mamy do czynie-
„uczestnictwo w kulturze” to na przykład nia nie tyle z korzystaniem z oferty, jaka
chodzenie do kina, teatru, na koncer- znajduje się na rynku kultury, co z przy-
ty, czytanie gazet i oglądanie telewizji, czynianiem się do powstawania i rozsze-
podziwianie „cudów przyrody”. nie są to, rzania tej oferty, do tworzenia nowych
jak wspomnieliśmy, bezrefleksyjne wzory wartości symbolicznych (często uloko-
34

37. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
wanych w przedmiotach materialnych). przejdźmy zatem do prezentacji wyników
dzieje się to na ogół w instytucjach, choć analizy5 pojęcia „kultura” i zjawisk związa-
niekoniecznie instytucjach formalnych. nych z tym pojęciem.
istnieją liczne niesformalizowane (czasem
działające zupełnie poza systemem praw- Aktorzy kultury w Małopolsce
nym, a nawet zwalczane przez prawo czy
zwalczające to prawo) instytucje kultury Małopolska jest obszarem zróżnicowanym
(„kultury alternatywnej”, „kontrkultury”). kulturowo. wybrane do badania gminy
twórczość kulturalna wymaga na ogół należy traktować jako studia przypadków
uczestnictwa w kulturze innych aktorów stosunkowo jednolitych, wyróżnionych
złożonego układu kultury. analitycznie typów reprezentujących
owo zróżnicowanie. w tym miejscu nie
aktywność kulturalna różnych osób, grup interesuje nas jednak omówienie spe-
i instytucji nie musi być w ramach danej cyfiki poszczególnych kultur Małopolski,
zbiorowości społecznej silnie skoordyno- lecz próba odszukania pewnych różnic
wana. chaos kulturowy nie jest jednak, i podobieństw w zakresie charakterystyki
naszym zdaniem, zjawiskiem negatywnym aktorów kultury, stopnia ich formalizacji,
(a już na pewno nie jest zjawiskiem jedno- relacji pomiędzy nimi oraz sposobów re-
znacznie negatywnym). z takiego chaosu prezentacji grup interesów. kto jest zatem
rodzą się nowe wartości kultury, którym aktorem kultury w Małopolsce?
zamknięty ład kulturowy nie dawałby
szans na rozwój i upowszechnianie, które przystępując do badania, przyjęliśmy
uznawałby za nieprawomocne. aktyw- strategię rekrutacyjną uwzględniającą
ność kulturalna jest nie tylko refleksyjną cztery grupy docelowe, a więc naszych
transcendencją tego wszystkiego, o czym potencjalnych informatorów: 1) przed-
pisaliśmy dwa akapity wcześniej. jest ona stawicieli administracji samorządowej
też na ogół metarefleksyjna, to znaczy jest (włączeni tutaj zostali między innymi
próbą odniesienia się przez twórców do wójtowie, radni, przedstawiciele sa-
tego, czym jest kultura i jej tworzenie, a nie
tylko korzystaniem z istniejącej na rynku
oferty i nawet tworzeniem nowych warto- 5 Metodologia badań empirycznych została
ści, materialnych i „czysto symbolicznych”. przedstawiona w poprzednim rozdziale tego
raportu (s. 17).
35

38. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
Aktorzy Organizacje Grupy religijne Przedsiębiorstwa Nieformalne ruchy
instytucjonalni pozarządowe Kościoła sektora kultury i kluby
(publiczni) katolickiego i twórcy ludowi
• ośrodki kultury • stowarzyszenia • chóry • przedsiębiorstwa • dyskusyjne kluby
• wydziały/ pozarządowe • zespoły teatralne turystyczne filmowe
departamenty/ działające • wydawnictwa • wydawnictwa • kluby i kawiarnie
komisje kultury w sektorze religijne promocyjne dyskusyjne
• szkoły kultury • twórcy ludowi • nieformalne
• filharmonie grupy
• muzea i galerie artystyczne
• biblioteki • piwnice
• kina artystyczne
• kluby sportowe
tabela 1. w powyższej morządowych komisji kultury, urzędni- nienie w zasadzie wszystkich kluczowych
tabeli uwzględniono cy (wydziały i departamenty kultury); aktorów kultury. warto przyjrzeć się jed-
wszystkich wymienionych
przez badanych aktorów
2) formalne (publiczne) instytucje kultury nak, o jakich aktorach kultury (w swoich
kluczowych. (między innymi dyrektorzy/kierownicy/ społecznościach lokalnych) mówią sami
pracownicy merytoryczni domów kultury, badani. analitycznie można ich podzielić
filharmonii, opery, państwowych i sa- na pięć grup, które zazwyczaj uzupełniają
morządowych muzeów, bibliotek, galerii się w zakresie dostarczania mieszkańcom
i teatrów); 3) przedstawicieli nieformalnej (częściej) i turystom (rzadziej) oferty
animacji kultury (między innymi przed- kulturalnej. w tabeli 1. uwzględniono
stawiciele kabaretów, klubów muzycz- wszystkich wymienionych przez badanych
nych, prywatnych galerii, twórcy ludowi); aktorów kluczowych.
4) organizacje pozarządowe działające
w obszarze kultury. tak skonstruowana Głównym kryterium różnicującym grupy
próba celowa pozwoliła nam na uwzględ- aktorów kultury jest stopień ich instytu-
36

39. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
cjonalizacji. publiczne instytucje kultury, funkcjonować pozostali aktorzy. w naj-
w szczególności ośrodki kultury, stanowią bliższej współpracy z tymi instytucjami
bardzo często (prawie zawsze w mniejszych pozostają przede wszystkim organizacje
miejscowościach i małych miastach) głów- pozarządowe. w powyższych cytatach
ną oś, wokół której organizuje się całe życie warto zwrócić uwagę na liczne delegatury
kulturalne społeczności lokalnej. spójrzmy i filie, którymi dysponują aktorzy insty-
na dwa przykładowe cytaty z badań: tucjonalni – przede wszystkim ośrodki
kultury. prężnie działające ośrodki kultury
K: kultura w gminie [nazwa gminy] to w Małopolsce starają się tworzyć bogatą
głównie Ośrodek Kultury, jedyna insty- ofertę kulturalną – skierowaną głównie
tucja kultury w naszej gminie [podkre- do społeczności lokalnej. w ramach takich
ślenie – ł. k.]. w skład ośrodka kultury instytucji funkcjonują zatem bardzo często
wchodzi ten główny budynek, w którym między innymi biblioteki, kina i muzea.
mieści się cała działalność taka stricte w większych ośrodkach, w szczególności
merytoryczna, księgowość, administracja. w miastach na prawach powiatu (kraków,
w tym budynku znajduje się również kino, tarnów, nowy sącz), występuje większa
redakcja [gazety lokalnej – ł. k.] i bibliote- dywersyfikacja aktorów, a co za tym idzie,
ka. natomiast w pozostałej części naszego wiodąca rola ośrodków kultury nie jest
ośrodka, w strukturze, jest basen, hala już taka oczywista. pierwszoplanową rolę
sportowa oraz placówki terenowe rozsiane zaczynają tutaj odgrywać inni aktorzy in-
po wszystkich sołectwach. i to generalnie stytucjonalni. warto wskazać na przykład
jest jedyna instytucja, która zgodnie z naszą na muzea, które nie działają w dużych
misją, zgodnie z naszymi zadaniami, takimi miastach jako filie ośrodka kultury, lecz
programowymi, jest jakby koordynatorem jako samodzielne podmioty realizujące
wszystkich działań kulturalnych, które wiele funkcji o charakterze kulturowym
dzieją się na terenie gminy. [dyrektor, dom – organizując między innymi wystawy
kultury, gmina wiejsko-miejska] [gmina 2; i wernisaże – i edukacyjnym – prowa-
idi k2] dząc warsztaty artystyczne i organizując
wykłady i odczyty z zakresu szeroko
publiczne instytucje kultury tworzą rozumianej humanistyki. sam charakter
pewnego typu standardy oraz określają ośrodków kultury zmienia się w zależności
priorytety, na podstawie których mogą od kontekstu geograficznego. w dużych
37

40. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
miastach ośrodki kultury są zazwyczaj mieszkają w [nazwa miejscowości], albo
bardziej nastawione na realizację oddol- dojeżdżają do krakowa i wiele już zrobiliśmy
nych inicjatyw. o ile w małych miejsco- takich działań […] bo to jest ważne, żeby po-
wościach ośrodki kultury starają się same kazać, że nawet przy ograniczonych możliwo-
wychodzić z inicjatywami do społeczności ściach, jak się chce, to można osiągać wyniki.
lokalnej, to w dużych miastach relacje [dyrektor, muzeum, gmina miejska]
pomiędzy ośrodkami kultury a społecz-
nością lokalną są zdecydowanie bardziej B: czyli rozumiem, że wskazują Państwo na taką
interakcyjne: relację między osobą prywatną, która ma jakiś
pomysł, chce być aktywna, a instytucją kultury…
K1: to, o czym mówiliśmy, że wszystkie [nasze
– ł. k.] instytucje są otwarte na inicjatywy pry- M1: ja myślę, że wszystkie instytucje dużą
watnych osób… [kierownik działu, dom kultury, otwartość wykazują… [gmina 1; FGi 1.2]
gmina miejska]
ośrodki kultury można zatem z grubsza
B: czyli jest duża inicjatywa prywatnych osób podzielić na dwie grupy wyróżnione ze
według Państwa? [badacz] względu na stopień dominacji nad pozo-
stałymi aktorami. jedne starają się koor-
K1: tak, to są ludzie, którzy chcą coś pokazać, dynować życie kulturalne społeczności
którzy mają coś do powiedzenia. ja jestem lokalnej, animować i wspierać oddolne
mieszkańcem [nazwa miejscowości] od inicjatywy, inne podejmują się pozytywi-
czterech lat, wcześniej mieszkałam w dużym stycznej pracy wychodzenia z kulturą do
mieście, w lublinie, gdzie zajmowałam się ludzi, proponując im szeroki, ale zestan-
również działalnością kulturalną. tam liczba daryzowany zazwyczaj, wachlarz wyda-
osób jest dużo większa, więc tam to inaczej rzeń o charakterze kulturalnym w postaci
wygląda. u nas jeśli ktoś przychodzi i mówi, że biblioteki (z klubami dyskusyjnymi), kina,
ma pomysł, a my mamy program i środki na zespołu pieśni i tańca wraz z cyklicznymi
to, żeby to zrealizować, to nie odwracamy się, imprezami plenerowymi i warsztatami
tylko udzielamy pomocy. edukacyjnymi.
M1: My dążymy do tego, aby maksymalnie drugim co do ważności i stopnia instytu-
pokazywać ludzi, którzy są stąd, którzy albo cjonalizacji aktorem kultury jest sektor
38

41. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
pozarządowy działający w obszarze kultu- to zagadnienie formalizacji organizacji
ry. jest to trzeci co do wielkości sektor or- pozarządowych i ich relacji z pozostałymi
ganizacji pozarządowych w polsce. prawie aktorami kultury. stowarzyszenia najczę-
11 procent organizacji zajmuje się przede ściej współpracują z aktorem instytucjo-
wszystkim6 kulturą i sztuką (Główny urząd nalnym – przede wszystkim z ośrodkami
statystyczny w krakowie, 2010). warto kultury oraz wydziałami i departamenta-
zauważyć, że Małopolska zajmuje drugie mi kultury w urzędach miast. powiązania
miejsce w polsce pod względem liczby między tymi dwoma aktorami wynikają
organizacji pozarządowych zajmujących z systemu konkursów organizowanych
się kulturą. organizacje te skupiają się przez instytucje publiczne na realizację
najczęściej na ochronie zabytków i miejsc zadań „użyteczności publicznej” przez
pamięci narodowej, podtrzymywaniu organizacje pozarządowe. aktorzy
tradycji narodowych i regionalnych. instytucjonalni – w tym wypadku jest
bardzo rzadko organizacje takie prowadzą to zazwyczaj urząd miasta – wspierają
biblioteki czy muzea. co ciekawe, jeżeli inicjatywy organizacji pozarządowych,
spojrzeć na zakres świadczonych przez ale te muszą się mieścić w schematach,
te organizacje usług, na pierwszy plan wizjach i dyrektywach instytucji publicz-
wysuwa się animacja współpracy i rozwój nych, które notabene bardzo często pod-
społeczności lokalnej. organizacje te dzia- legają zmianom. współpraca pomiędzy
łają najczęściej w obrębie jednej gminy. tymi aktorami prowadzi zazwyczaj do
wyniki naszych badań potwierdzają to. realizacji dużych przedsięwzięć, które na
stałe wpisują się w kalendarz cyklicznych
organizacje, które wzięły udział w ba- wydarzeń kulturalnych organizowanych
daniu, są zazwyczaj zorientowane na w (i zazwyczaj dla) danej społeczności.
kultywowanie tradycji regionalnych. w ostatnich latach współpraca między
determinuje to sposób, w jaki organi- tymi aktorami jest jeszcze ściślejsza, co
zacje definiują samo pojęcie kultury, co wynika z rosnącej roli funduszy unijnych
zostanie opisane w następnej części. w finansowaniu kultury. partnerstwa
to, czym zajmiemy się w tym miejscu, złożone z sektora państwowego i po-
zarządowego mają większe szanse na
otrzymanie dofinansowania projektu niż
6 każda organizacja może wybrać kilka dziedzin pojedyncze inicjatywy. Rola organizacji
działalności.
39

42. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
pozarządowych w życiu kulturalnym mniejszych miejscowościach kultura jest
społeczności lokalnych wydaje się stale w zasadzie utożsamiana z życiem i kalenda-
wzrastać, a samo działanie organizacji rzem religijnym oraz z tradycjami religijny-
pozarządowych jest doceniane przez mi. nawet jeżeli parafia nie jest w danej
innych aktorów kultury: społeczności aktywnym aktorem, to, jak
podkreślają badani, większość organizowa-
M: chciałem to zdecydowanie powiedzieć, że nych wydarzeń kulturalnych oraz twórczość
nigdy nie zapominam o organizacjach pozarzą- ludowa odwołują się do symboliki religijnej:
dowych, bo to wielka siła dla miasta. [dyrektor,
wydział kultury urzędu miasta, gmina miejska] K1: ale ja myślę, że tu też warto wspomnieć,
[gmina 10; idi M13] że w [nazwa miejscowości] jest wiele imprez
albo wiele rzeczy dzieje się na kanwie religijnej
do częstych należą sytuacje, w których to i tak naprawdę religia jest też tym wskaźnikiem
do organizacji zwracają się urzędnicy z pro- kultury i tego, co ludzie robią, bo po prostu są
pozycją realizacji wspólnego przedsięwzię- blisko kościoła, bo wiele na przykład rzeczy się
cia. oczywiście dominuje tutaj standardo- działo jeszcze przy poprzednim księdzu tutaj
wa procedura ubiegania się o granty na z młodzieżą takich, no, teatralnych czy chór był,
realizację projektów kulturowych, a wyso- czy coś jeszcze się działo. [sektor pozarządowy,
kość uzyskanego dofinansowania często gmina wiejsko-miejska]
zależy od skali realizowanego projektu.
Relacje między instytucjami publicznymi K2: no przecież te wszystkie festyny są piękne.
i organizacjami pozarządowymi są zatem [sektor pozarządowy, gmina wiejsko-miejska]
oparte na racjonalnej kalkulacji. ci pierwsi
mają pieniądze, a ci drudzy wiedzą, jak pro- K1: i tak naprawdę ten kościół wychodzi do
fesjonalnie zorganizować dane wydarzenie. ludzi z kulturą i ludzie chodzą do kościoła z kul-
turą. i stąd ten poziom ich jest inny, zupełnie
znaczącym aktorem w Małopolsce jest nieporównywalny do miasta. [gmina 9; FGi 9.2]
kościół katolicki. we wszystkich grupach
fokusowych, również tych bez przedstawi- w dużych miastach kościół katolicki jest
cieli tej instytucji, podkreślano, że parafie również istotnym aktorem kultury, ale
to ważny ośrodek inicjujący liczne wyda- badani zazwyczaj podkreślali, że parafia
rzenia o charakterze kulturowym. w wielu kieruje swoją ofertę do tych uczestni-
40

43. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
ków kultury, dla których takie a nie inne plakaty, ulotki do gazety, w internecie, to ludzie
wartości są ważne w życiu codziennym. tego nie czytają tak naprawdę, natomiast jeśli
kultura, jaką kreuje kościół katolicki jest – uda się gdzieś przemycić tę informację księdzu,
na co wskazywali aktorzy kultury z dużych jest fajnie. druga to też taka forma antyrekla-
miast – oferowana zdefiniowanej grupie my, bo tam czasami przesadzają z alkoholem
odbiorców. Mimo iż różni aktorzy kultury i po prostu grzmi ksiądz przez dwie niedziele jak
przypisują aktywności kulturalnej kościoła jest… [sekretarz gminy, gmina wiejska] [gmina
katolickiego różne znaczenia, to w zasa- 7; FGi 7.2]
dzie wszyscy zgadzają się co do tego, że
jest on ważnym partnerem pozostałych parafia pełni zatem w społecznościach
instytucji kultury z powodu swoich możli- lokalnych – szczególnie tych mniejszych
wości promocyjnych: – nie tylko funkcje animatorskie i pro-
mocyjne, ale również kontrolne, będąc
M1: a najlepszy kontakt, no niestety dalej się to strażnikiem swoiście pojętej tradycji
utarło i powraca to, że najlepszy kontakt to jest i tożsamości:
jednak z księdzem w kościele. i nie wstydźmy się
tego, nie dajmy komuś na siłę narzucić, że inter- K1: Mnie tylko do głowy jeszcze przyszło coś
net to jest wszystko. [sołtys, gmina wiejska] takiego, że takim liderem i bardzo mającym
duże przełożenie na lokalną społeczność jest
M1: tutaj jest coś takiego ciekawego, że tak właśnie parafia i ksiądz. i jeżeli jest wsparcie
powiem, udaje nam się momentami współpra- tej osoby, gdzie powiedzmy ktoś młody rzuci
ca z parafią. [instruktor, dom kultury, gmina hasło, że jest jakaś impreza i że tam trzeba
wiejska] pomóc czy przyjść, nawet swoją obecność
zaznaczyć, no to wtedy jest szansa, że ludzie, że
K1: no ja mówię, że tu trzeba właśnie u nas tak powiem, dopiszą, że „bo ksiądz powiedział”,
parafię podkreślić, że ksiądz jest w stanie to zawsze gdzieś tam w kościele jest, to prawda.
zachęcić ludzi do, czasami są dwa sposoby, że to jest autorytet, to raz. dwa, ludzie czują, bo
tak powiem, zachęcania pozytywne, czyli na tu, tak jak mówiliśmy, duże znaczenie jednak
zasadzie że jest jakaś ciekawa impreza w domu ksiądz ma, bo [imię osoby] mówiła, że jak jest
kultury, no jakieś imprezy patriotyczne z okazji poparcie księdza, to też jest ważne, to warto
11 listopada, dnia kobiet i jeśli ksiądz przekazał przyjść zobaczyć, co to jest, bo jeżeli ksiądz
tę informację, to niektórzy, co z tego, że dajemy to akceptuje i nawet wybiera, to trzeba się…
41

44. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
[sektor pozarządowy, gmina wiejsko-miejska] inne niż katolickie grupy religijne nie
[gmina 9; FGi 9.1] są dla pozostałych aktorów partnerem
w realizacji wydarzeń kulturalnych. jak
opiniotwórcza rola kościoła bywa zauważono w czasie jednego z wywia-
źródłem napięć i konfliktów. w szcze- dów grupowych:
gólności różnego typu imprezy niszowe,
realizowane zazwyczaj przez młodzież, B: A czy są tutaj, od razu zapytam, jakieś inne
poddawane są krytyce ze strony grup grupy religijne, jakieś inne grupy wyznaniowe?
religijnych. badani z większych miej- [badacz]
scowości bardzo często zaznaczali, że
stanowisko parafii w tej kwestii jest zbyt K1: nie. [zespół ludowy, gmina miejska]
radykalne. innym źródłem napięć zwią-
zanych z kościołem katolickim, które K2: no w [nazwa miejscowości] są prawosławni
było wymieniane w czasie badań, jest przecież. [zespół ludowy, gmina miejska]
problem „dóbr kościelnych” i sposobu
ich wykorzystania. w wielu miejscach B: A jakieś protestanckie? Działalność prote-
małopolski kościół katolicki jest właści- stancka?
cielem budynków i przedmiotów o zna-
czeniu symbolicznym, które, według K1, K2: są.
badanych, mogłyby być wykorzystane do
promocji miasta lub gminy, zwiększając M1: w jednym mieście. prawosławni w [nazwa
ich atrakcyjność turystyczną. tymczasem miejscowości] [dyrektor, dom kultury, gmina
kościół katolicki nie posiada środków miejska]
finansowych na renowację obiektów,
które z czasem popadają w ruinę. ana- K2: w [nazwa miejscowości] też. [sektor poza-
liza zebranego materiału empirycznego rządowy, gmina miejska]
pokazuje, że większość zabytków, budyn-
ków i przedmiotów symbolicznych, które B: A czy te grupy inicjują jakieś działania?
można zaliczyć do kultury materialnej
(ale też związanej z nią kultury ducho- M1: ooo tak.
wej) Małopolski, należy to grup religij-
nych kościoła katolickiego. co ciekawe, K1: dużo działają.
42

45. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
K2: w [nazwa miejscowości] jest zespół należy wziąć pod uwagę wiele czynników,
też folklorystyczny, bardzo bogaty folklor, opisanych poniżej, warunkujących więk-
mają swoje tradycje. [podkreślenie szy bądź mniejszy udział tych aktorów
– ł. k.] na scenach badanych kultur. zacznijmy
od prezentacji przedsiębiorców sektora
B: czyli te grupy działają jakby trochę kultury oraz twórców ludowych.
w izolacji? Dla siebie, a Państwo działają
osobno? przedsiębiorstwa kultury są z pewno-
ścią ważnymi aktorami w większych
K2: no tak. ośrodkach miejskich, w których popyt
na mniej lub bardziej aktywne formy
Kilka osób na raz: no nie. uczestnictwa w kulturze jest większy.
większa jest również publiczność, do
K2: to znaczy no razem tak. [gmina 4; FGi 4.1] której kierowane są konkretne – płatne
– usługi kulturalne. przedsiębiorstwa
warto odnotować również fakt, że kultury są zazwyczaj zorientowane na
przykościelne chóry są przez wszystkich turystów i rozwijający się rynek turystyki
aktorów kultury bardzo pozytywnie zdrowotnej. podmioty gospodarcze dzia-
oceniane. są one postrzegane jako zasób łające w tym obszarze dostrzegają waż-
wyróżniający Małopolskę na tle pozosta- ną rolę kultury w promocji na przykład
łych województw, często odnoszą sukcesy usług zdrowotnych, którymi dysponuje
również poza granicami polski. dany teren:
w dalszej części raportu przedstawia- M: są wydarzenia, skierowane typowo do
my dwie (zasadniczo niszowe) kolejne turysty, ale tylko te, które korzystają z zaple-
grupy aktorów: przedsiębiorstwa sektora cza prywatnej firmy, czyli uzdrowiska, i oni
kultury (wraz z twórcami ludowymi) oraz robią wydarzenia związane z kulturą, skiero-
nieformalne (również kontrkulturowe) ru- wane typowo do turystów, czyli poszukują
chy i kluby. Można stwierdzić, że wymie- klienta za pomocą wydarzeń, które są orga-
nione dwie grupy aktorów nie są obecnie nizowane na ich terenie, skierowane tylko
silnie reprezentowane w zbiorze podmio- do turysty. czyli jakieś tam pokazy warsz-
tów zajmujących się kulturą. oczywiście tatów rzemieślniczych, jakieś imprezy, czyli
43

46. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
na zasadzie rajdu, jakiś gier terenowych, ale K1: na [nazwa ulicy], poniżej piekarni. [dyrek-
tylko na ich obiektach się odbywają i są skie- tor, biblioteka, gmina wiejska]
rowane tylko do turysty. [burmistrz, gmina
miejska] [gmina 1; idi M2] K2: wie pan gdzie jest piekarnia? to jest tamten
narożnik. [menadżer, firma prywatna, gmina
na podstawie analizy badanych społecz- wiejska]
ności lokalnych można stwierdzić, że
w Małopolsce przedsiębiorczość kultu- M1: i co tam się dzieje?
ralna stosunkowo dobrze prosperuje
w trzech obszarach: turystyka zdrowot- K2: Śmiejemy się, że dom kultury powstał
na (związana głównie z kopalniami soli […] nie śmiejmy się absolutnie. po prostu
w bochni i wieliczce), prywatne galerie chcieliśmy zrobić takie miejsce, w którym
i muzea (kraków) oraz twórczość ludowa się coś będzie działo, bo tu się tak naprawdę
(podhale). w pozostałych regionach wo- niewiele dzieje, powiedzmy sobie szczerze.
jewództwa małopolskiego przedsiębior- [gmina 7; FGi 7.1]
czość kulturalna związana jest z turystyką
rekreacyjną i agroturystyką wykorzystu- w małych środowiskach stanowią często
jącą zasoby naturalne. warto natomiast jedyną alternatywę wobec kultury zin-
podkreślić kulturotwórczą rolę kawiarni, stytucjonalizowanej, miejsca, w których
których potencjał w tym względzie jest rodzą się nowe inicjatywy:
bardzo duży (często są to nie tylko miej-
sca do spotkań przy kawie, ale również K1: ja bym to [przestrzeń kawiarni – ł. k.]
swoiste centra kultury z koncertami, pro- nazwała dodatkiem, tak. to sprawia, że jakby
jektami artystycznymi, warsztatami dla zaczynamy myśleć inaczej, robić coś innego niż
dzieci). najwięcej tego typu miejsc lokuje zazwyczaj, że nadaje inną perspektywę, tak mi
się w krakowie, ale w mniejszych miejsco- się wydaje. [menadżer, firma prywatna, gmina
wościach (na przykład w lanckoronie czy wiejska] [gmina 7; FGi 7.1]
w szczawnicy-jaworkach) ich obecność
jest bardziej widoczna: warto zauważyć, że im mniejszy stopień
formalizacji aktora kultury, tym częściej
M1: Gdzie ta cafe [nazwa miejscowości] jest? realizuje on działania, które można na-
[sołtys, gmina wiejska] zwać niszowymi, alternatywnymi wobec
44

47. analiza lokalnych znaczeń kultuRy w Małopolsce
tego, co proponują publiczne instytucje że ludzie już zaczęli pytać, kiedy zaczynamy,
kultury. ostatnia z omawianych grup ak- kiedy znowu coś się będzie działo. [kierownik
torów, to właśnie różnego rodzaju grupy działu, dom kultury, gmina miejska]
o niskim stopniu formalizacji, których po-
tencjał kulturotwórczy jest przez aktorów B: tutaj rozumiem, że inicjatorem byli młodzi
kultury zazwyczaj oceniany pozytywnie: ludzie, którzy działali w ramach MDK i później
byli wciągnięci przez MDK… [badacz]
M: staram się wyszukiwać takich artystów,
którzy nie są związani z żadną instytucją, albo K2: na początku to była inicjatywa organizacji
przejściowo, na przykład wynajmują salę pozarządowej także, najpierw było stowarzy-
prób, którzy nie mają żadnej formy prawnej, szenie [nazwa organizacji], które funkcjonowało
bo najciekawsze projekty to są takie, to nie jakiś czas w [nazwa miejscowości], i ta grupa
są nawet organizacje trzeciego sektora, tylko młodych ludzi napisała projekt, na który otrzy-
to są grupy, które tam nieformalnie działają mała dofinansowanie, chyba to był pierwszy
[podkreślenie – ł. k.]. to są genialne sprawy. projekt kulturalny, który dostał pieniądze z ue
naprawdę można znaleźć zupełne perełki na przez młodzież. w budynkach starych, tam to
tym rynku. [dyrektor, firma prywatna, agencja się odbywało, całkiem prywatnie. [niezależny
artystyczna, gmina miejska] menadżer kultury, gmina miejska] [gmina 1;
[gmina 6; FGi 6.2] FGi 1.2]
wiele nieformalnych grup w Małopolsce zdecydowana większość grup nieformal-
powstaje z inicjatywy publicznych instytu- nych jest organizowana przez młodzież
cji kultury lub organizacji pozarządowych. i dla młodzieży. badani bardzo często
instytucje te pomagają najczęściej w przy- zwracali uwagę na edukacyjną wartość
gotowaniu wniosku o dofinansowanie uczestnictwa w takich projektach. wielo-
projektu, który jest następnie realizowany krotnie zauważali, że młodzież zazwyczaj
już jako niezależna oferta dla aktywnych sama przygotowuje wniosek, organizuje
mieszkańców: różnego typu wydarzenia i warsztaty
i sama ten projekt musi rozliczyć. niefor-
K1: ona dojrzewała do tego, żeby stać się malne grupy działania to według naszych
dkF-em i działa od stycznia i mam nadzieję, że informatorów dobra praktyka socjali-
będzie działać, bo przerwa wakacyjna sprawiła, zująca, dzięki której młodzież zdobywa
45

48. ScENy KuLtuROWE A POLityKi KuLtuRy W MAŁOPOLScE
kompetencje potrzebne do aktywnego K3: ale to były ich inicjatywy. to są wszystko
uczestnictwa w kulturze. badani podkre- pomysły dzieci i młodzieży.
ślają, że zostawienie młodzieży przestrze-
ni do swobodnego działania, to jedyna K4: no ja na przykład mogłam inne oddziały za-
droga do osiągnięcia sukcesu: angażować w [nazwa projektu], ale wiedziałam,
że jak im narzucę, to oni tego nie zrealizują.
K1: i myśmy miały wtedy przykład dwa lata temu, [gmina 4; FGi 4.1]
kiedy razem z gminą [nazwa gminy] zadziałały
lokalne przewody, to znaczy stowarzyszenie to warto w tym miejscu podkreślić powią-
zainicjowało, dostaliśmy pieniądze z fundacji zania grup nieformalnych z formalnymi.
dzieci i młodzieży 10 tys., gmina nam dołożyła nawet jeżeli możemy o danym aktorze
drugie 10 tys. i wtedy młodzież miała możliwość powiedzieć, że jego stopień formalizacji
realizacji własnych pomysłów, własnych planów. jest niski, to z pewnością relacje z insty-
tworzyły się grupy nieformalne, z całej gminy tucjami publicznymi i organizacjami po-
młodzież brała udział, sami pisali projekt, własny zarządowymi są sformalizowane. wśród
pomysł, sami musieli się rozliczyć, zrealizować go małopolskich aktorów kultury sami ba-
wśród młodszych, wśród starszych. to były ich dani nie zauważają „podmiotów”, które
pomysły. [instruktor, dom kultury, gmina miejska] można by było określić jako kontrkulturo-
we. być może za takie należałoby uznać
[…] te grupy młodzieżowe, które nie tylko
nie poddają się procesom formalizacji
K4: no, ale to też właśnie było działanie niefor- (są zorganizowane na swój sposób), ale
malnej grupy działania. oni łącznie realizowali również, w przeciwieństwie do wcześniej
trzy takie projekty, w trzech brali udział. jeden opisanych grup nieformalnych, nie utrzy-
z projektów związany był z tańcem, drugi mują relacji z instytucjami publicznymi,
związany był z fotografią, z warsztatami typu… organizacjami pozarządowymi i przedsię-
i jeszcze czwarty był w [nazwa miejscowości], biorstwami kulturowymi. wyniki badań
realizowany w tym roku. tam utworzyła się też pokazują, że do takich kontrkulturowych,
grupa młodzieżowa i oni z kolei mieli projekt, zorganizowanych ciał można zaliczyć gru-
który związany był z kosmetyką, fryzjerstwem. py zajmujące się na przykład tworzeniem
tak że to były cztery. [instruktor, dom kultury, graffiti oraz tańczące break dance. ocena
gmina miejska] tych aktorów przez pozostałych, bardziej
46