Materiał przygotowany w ramach XX Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2018).

1. cytat za Konradem Wrzosem,
Oko w oko z kryzysem. Reportaż z podróży po Polsce, Warszawa 1933.
W marcu 1928 roku na zakupionych, pustych, ornych terenach
rozpoczyna się praca. […] Powstają drogi bite, kanalizacja,
wodociągi, oświetlenie, powstaje całe miasteczko budynków
mieszkalnych, a wreszcie gigantyczne mury fabryki. To dzieło
wyrasta jak cud prawdziwy. Każdy miesiąc, następnie już każdy
tydzień przynosi zupełną zmianę obrazu. Pustkowie wsi pod
Tarnowem przemienia się w wielkie,
nowoczesne miasto fabryczne.
Państwowa Fabryka Związków Azotowych w Mościcach,
nakładem Państwowej Fabryki Związków Azotowych
w Mościcach, Kraków 1930.
Widok z lotu ptaka na budowę PFZA w Mościcach,
przed 1929 rokiem.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
Komisja wytycza grunt pod przyszłą PFZA w Mościcach,
maj 1927.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
Wystawa powstała w ramach
XX Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego
Wolność krzepi
Opracowanie tekstów i koncepcja wystawy:
Barbara Bułdys
Opracowanie graficzne: Maciej Grochot
Korekta: Adam Wencel
dnidziedzictwa.plOrganizator: Patronat: Partner wydarzenia: Współorganizatorzy: Partnerzy: Partnerzy wystawy:
Grupa Azoty S.A.
Prywatne archiwum
Marka Tomaszewskiego
oraz Małgorzaty Wolskiej
Świat w Mościcach
zaczyna się i kończy
dla ich obywateli
w Mościcach
1
2
1
2

2. Decyzją z dnia 12 marca 1927 roku prezydent RP Ignacy ­Mościcki, chemik i wyna-
lazca, zainicjował budowę Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Tarnowie,
drugiej po porcie w ­Gdyni inwestycji przemysłowej w wolnej Polsce. Na terenach
zakupionych od księcia Romana Sanguszki (670 ha) w iście zawrotnym tempie,
pomiędzy majem 1927 roku a grudniem 1929, w widłach rzek Białej i Dunajca,
­całkowicie od podstaw wybudowano i uruchomiono nowoczesną fabrykę.
Prace przebiegały planowo, ostatecznie wzniesiono 53 obiekty fabryczne.
5 października 1929 roku oddano do użytku elektrownię w Mościcach, z dwoma
wysokimi na 114 metrów kominami, stanowiącymi przez wiele lat symbol Mościc.
Budowa fabryki dała początek dzielnicy mieszkaniowej w sąsiedztwie Tarnowa,
która swoją nazwę przyjęła od nazwiska prezydenta Mościckiego. Budowie
towarzyszył wielki entuzjazm, była wielokrotnie opisywana, choćby w Sztafecie
M. Wańkowicza, i dokumentowana, np. na obrazach R. Malczewskiego.
Rozwój fabryki i budowa Mościc wciąż trwają.
1
2 3 4 5 6
Widok ogólny fabryki w Mościcach od strony północno-zachodniej, przed 1930 rokiem.
WŁASNOŚĆ M. WOLSKA. KOPIA ZE ZBIORÓW B. BUŁDYS ©
Poddasze jednego z budynków fabryki w Mościcach, 1942.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Wieże absorbcyjne kwasu azotowego w fabryce w Mościcach, 1942.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Wnętrze jednej z hal PFZA w Mościcach, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Kotłownia i elektrownia w fabryce w Mościcach, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Hala maszyn w fabryce w Mościcach, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
1 4
2 5
3 6

3. Wraz z napływającymi do Mościc pracownikami koniecznością stało się utworze-
nie bazy noclegowej. Osiedle fabryczne powstało jako inicjatywa rządowa i zasad-
niczo składa się z dwóch części: osiedla północnego, bezpośrednio przy fabryce,
i zbudowanego później południowego – tzw. Za Torem. Rozlokowanie na osiedlu,
wielkość domu i jego położenie wynikały z wykształcenia i zajmowanego stanowi-
ska w fabryce. W pierwszej kolejności wybudowano willę dla dyrektora, 16 muro-
wanych domów dla inżynierów i urzędników i 14 drewnianych, tymczasowych
baraków dla 136 rodzin robotników. Mieszkania finansowane były ze środków
spółdzielczych przy współudziale fabryki.
To niewielkie przyfabryczne osiedle stanowi przegląd wszystkich nurtów
i tendencji architektonicznych ­XX-lecia międzywojennego: początkowo od
bardziej ­tradycyjnej dworkowej zabudowy, po nowoczesne modernistyczne wille
w ogrodach zbudowane po 1934 roku na osiedlu Za Torem.
Od 1979 roku teren osiedla przy fabryce podlega ochronie konserwatorskiej.
Widok na kolonię domów mieszkalnych dla pracowników fabryki, druga połowa lat 30. XX wieku.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Willa wicedyrektora PFZA na osiedlu północnym, przed 1929 rokiem.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
Fragment planu osiedla Za Torem, 1934, fot. R. Moździerz.
WŁASNOŚĆ M. WOLSKA. KOPIA ZE ZBIORÓW B. BUŁDYS ©
Projekt willi dla inżyniera na osiedlu Za Torem przy ul. Obrońców Lwowa (dawniej Piłsudskiego)
z 1934 roku, Pracownia Projektowo-Budowlana inż. Edwarda Okonia, fot. R. Moździerz.
Ze zbiorów M. Wolskiej ©
2
1
3 4
1
2
3
4

4. Willa w ogrodzie została wzniesiona w ciągu nie-
spełna roku (1928) dla dyrektora fabryki. Dyrektor,
najważniejsza osoba w hierarchii zakładów, zajmo-
wał z rodziną służbowy dom, który oprócz funkcji
reprezentacyjnej miał zapewnić komfort i wygodę
jego mieszkańcom. Stąd przestrzeń willi tradycyjnie
podzielono na strefy: oficjalną, prywatną i gospodar-
czą. Na parterze okazały hol, jadalnia, salon i gabi-
net dyrektora. I piętro w całości posiadało charakter
prywatny. W domu znajdowało się: osiem pokoi,
dwie służbówki, dwie łazienki (na I piętrze) i czte-
ry WC. Od początku budynek posiadał własne cen-
tralne ogrzewanie, wodociąg i kanalizację. W zało-
żenie wchodziły: cieplarnia, budynek gospodarczy
z mieszkaniem, stajnią, garażem i wozownią. Obiekt
zamykają ogrodzenie i stróżówka. W 2006 roku willę
wpisano do rejestru zabytków.
Z czasem na wprost domu dyrektora powstała nowa
siedziba administracji fabryki. Po wojnie funkcjono-
wały w niej m.in. harcówka, Dom Technika i Chemika.
Od 1989 roku pozostaje w gestii tarnowskich Azotów,
a w latach 2010–2011 przeszła gruntowną renowację.
Projekt elewacji willi dla dyrektora, od strony ogrodu i od frontu (poniżej).
fot. R. Moździerz.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
Projekt I piętra i poddasza willi dyrektora, fot. R. Moździerz.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
Grupa kobiet na ulicy Głogowskiej, w tle dyrektorówka, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Postać mężczyzny na motorze przy willi dyrektora.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Postać kobiety na tle gazonu przed dyrektorówką, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
1
3
4
5
2
1 3
2
4
5

5. W odrodzonej Polsce dyrektor fabryki dla swojego zespołu sta-
nowił symbol nowych wyzwań i postępu technicznego. Działa-
cze i społecznicy z wielkim zaangażowaniem i zapałem oddali
się swojej pracy przy wznoszeniu fabryki. Wszyscy mościccy
dyrektorzy odebrali staranne wyższe wykształcenie związane
z przemysłem chemicznym. Już 1 marca 1928 roku na to stano-
wisko powołano dr. Tadeusza Zwisłockiego. Prawdopodobnie
przemęczenie związane z budową fabryki i uruchomieniem
produkcji oraz wyjątkowo mroźna zima (do -43 st. C) były przy-
czyną jego przedwczesnej śmierci w lutym 1929 roku. Do 1939
roku fabryką kierowali: Romuald Wowkonowicz, Eugeniusz
Kwiatkowski i Czesław Benedek. Dla nich wybudowano repre-
zentacyjną dyrektorówkę z ogrodem. Tutaj w 1932 roku Kwiat-
kowski napisał słynną rozprawę Dysproporcje. Rzecz o Polsce
przyszłej i obecnej. Częstym gościem był tu sam prezydent
Ignacy Mościcki, twórca Mościc, pomysłodawca otrzymywania
i produkcji azotu z powietrza, patentu wdrożonego w tarnow-
skich Azotach.
Eugeniusz Kwiatkowski z żoną Leokadią i córkami
Anną i Ewą w Mościcach, 1934.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
Prezydent RP Ignacy Mościcki w otoczeniu uczniów
szkoły powszechnej w Mościcach, 1932.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Naczelny dyrektor Zjednoczonych Fabryk Związków
Azotowych w Mościcach i Chorzowie Romuald
Wowkonowicz podczas polowania na lisy
w lasach księcia Romana Sanguszki, 1937.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
Pierwszy dyrektor PFZA w Mościcach
– Tadeusz Zwisłocki.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum
Cyfrowego ©
Na tle wieży granulacyjnej w PFZA od lewej stoją: inż. Zygmunt Toczyski, inż. Tadeusz
Borzykowski, inż. Karol Hülle, inż. Eugeniusz Kwiatkowski, prezydent Ignacy Mościcki,
inż. Romuald Wowkonowicz, inż. Stanisław Kubiński, 1929.
Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
1
2
3
1
2
3

6. Pierwotnie dyrekcja fabryki zajmowała pomieszczenia w dawnym
niewielkim drewnianym baraku w pobliżu bramy głównej zakładów.
Dopiero w latach 30. na wprost willi dyrektora – na głównej osi założe-
nia osiedla północnego, zgodnie z projektem inż. Antoniego Kiełbasiń-
skiego – wybudowano nowoczesny modernistyczny budynek dyrekcji
i administracji zakładowej. Piętrowy, murowany, posiada symetryczny
układ na planie litery „C”, z dwoma skrzydłami bocznymi, z central-
nym ryzalitem i portykiem kolumnowym z wejściem i podjazdem dla
samochodów. Skromna, klasycyzująca bryła z płaskim dachem, prosty
funkcjonalny układ wnętrza, z reprezentacyjną salą posiedzeń zarzą-
du usytuowaną centralnie na I piętrze, odpowiadały wyobrażeniom
o prestiżu tego miejsca. W sali zachowały się oryginalny stół konferen-
cyjny i portret prezydenta Ignacego Mościckiego autorstwa Alfonsa
Karpińskiego. Po pracy dyrektor wracał pieszo do domu.
Budynek dyrekcji PFZA w Mościcach, po 1927 roku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Budynek dyrekcji i administracji PFZA w Mościcach, lata 40. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Budynek dyrekcji i administracji PFZA w Mościcach pod koniec lat 30. XX wieku.
Ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego ©
1 2
3
1
2
3

7. Jesienią 1928 roku do Mościc zaczęli przyjeżdżać specjali-
ści – wykwalifikowana kadra inżynieryjno-techniczna. Na ich
potrzeby wzniesiono Kasyno Urzędnicze, w którym na co dzień
wydawano posiłki. Pełniło ono także funkcję miejsca zebrań
i zgromadzeń, koncertów i bali. Stale wzrastająca liczba pracow-
ników spowodowała, że przy fabryce, w pobliżu domów kadry
kierowniczej na osiedlu północnym, wybudowano tzw. Nowe
Kasyno (1936–1938). Od tej pory dotychczasowe Kasyno prze-
mianowano na Robotnicze. Z kolei nowe, z biblioteką i pomiesz-
czeniami klubowymi, przeznaczono dla fabrycznej inteligencji.
Posiadało ogród zimowy, jadalnię, gabinety, pomieszczenia
na bilard i brydż. Po II wojnie obydwa obiekty pełniły funkcje
usługowe.
Z pewnością to o tym budynku wspomina Melchior Wańkowicz:
Po całodziennym zwiedzaniu terenu Okręgu Centralnego siedzi-
my w kasynie w Mościcach. Do nich pierwszych przyjechaliśmy
z Warszawy. Do nich wróciliśmy na noc. W Mościcach stajemy
znowu przed sygnałami, znamionującymi nową epokę.
(M. Wańkowicz, Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym, Warszawa 1939).
Projekt fasady głównej Kasyna Urzędniczego, 1927, fot. R. Moździerz.
Ze zbiorów Archiwum Narodowego w Krakowie – oddział w Tarnowie ©
Koncert w Nowym Kasynie, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Dwie dziewczyny na tle budynku Kasyna Urzędniczego
(obecnie siedziba Archiwum Narodowego w Krakowie – oddział w Tarnowie),
przed 1939 rokiem. Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Grupa osób z inż. K. Hüllem pośrodku na tarasie Kasyna Urzędniczego,
lata 30. XX wieku. Archiwum Grupa Azoty S.A. ©
1
2
4 5
3
1
3
4
5
2

8. W 1939 roku Mościce liczyły ok. 4000 mieszkańców. Dobre zarobki,
stopniowa stabilizacja i potrzeba zrzeszania się (osobne związki
zawodowe dla pracowników umysłowych i fizycznych) w towarzystwa
i kluby przekładały się na sposób spędzania wolnego czasu.
Jako jedne z pierwszych powstały koła sportowe: szachowe i ping-
-ponga, sekcje kolarska, wyścigów rowerowych, kręglarska, siatkówki,
piłkarska, modeli latających, a także Koło Szybowcowe i inne.
Oprócz Związku Strzeleckiego (z klubem motorowym) i Związku Legio-
nistów działały tu drużyna harcerska, fabryczna orkiestra dęta i klub
balonowy, który w 1933 roku liczył ok. 400 członków, w tym czterech
instruktorów i ośmiu pilotów. W okresie letnim Towarzystwo Narciar-
skie utrzymywało korty tenisowe i kąpielisko nad Dunajcem. W 1939
roku Towarzystwo Sportowe „Mościce” miało ok. 600 członków i dys-
ponowało zadaszonym boiskiem z bieżnią i kręgielnią nad rzeką Białą.
Plany przewidywały budowę stadionu z torami kolarskim i hippicz-
nym, kortów tenisowych, a także strzelnicy i basenów kąpielowych.
Dziewczynka słuchająca radia
we wnętrzu domu w Mościcach,
lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
1
2
4
5
3
Lot balonem oraz napełnianie gazem
w Mościckim Klubie Balonowym, 1936.
Ze zbiorów Narodowego
Archiwum Cyfrowego ©
Zawody lekkoatletyczne nad rzeką Białą
w Mościcach, po 1930 roku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Cykliści na osiedlu Za Torem,
przy ulicy Obrońców Lwowa
(dawna ulica Piłsudskiego),
przed 1939 rokiem.
WŁASNOŚĆ M. WOLSKA. KOPIA ZE ZBIORÓW
2
3
4
5
1

9. Mościce zaplanowano od podstaw jako dzielnicę przemysło-
wą, jednak zgodnie z howardowską ideą miasta ogrodu. Szero-
kość jezdni, chodników, gatunki rosnących wzdłuż nich drzew
(np. lipy, jarzębiny, kasztanowce, klony, topole), powierzchnię
domów i wielkość należących do nich przydomowych ogród-
ków z zabudowaniami gospodarczymi – wszystko to zaprojek-
towano w oparciu o regularną siatkę ulic.
Mieszkańcy sami mogli pielęgnować swoje ogrody i warzyw-
niaki lub zaopatrywać się w fabrycznym, eksperymentalnym
gospodarstwie rolnym.
Fabryka posiadała także oborę i dostarczała produkty zarówno
do mieszkańców, jak i stołówki pracowniczej.
Fabryka w trosce o swoich pracowników wybudowała ambu-
latorium i objęła wszystkich pracowników obowiązkowymi
badaniami lekarskimi. Z czasem powstały: szkoła, ochronka,
kaplica, kasyna, poczta, obiekty sportowe i inne usługi, pozwa-
lające na samowystarczalne funkcjonowanie przyfabrycznej
dzielnicy. Zorganizowane spokojne życie mościczan toczyło się
w pobliżu groźnego chemicznego giganta.
Przyjęcie komunijne przed
barakami mieszkalnymi na osiedlu
północnym, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Karmienie drobiu w przydomowym
ogródku na osiedlu północnym,
lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Gra w piłkę przy jednym z domów
na osiedlu północnym,
lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Harcerki podczas kopania ogródka
przy jednym z domów na osiedlu
północnym, po 1945 roku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Budowniczowie PFZA,
przed 1930 rokiem.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
1 2 3
4
5
1
2
3
4
5

10. Wraz z osiedlem pojawiła się potrzeba
wzniesienia kościoła. Początkowo wierni
uczęszczali do kościoła w Zbylitowskiej
Górze i do kaplicy przy zakonie sióstr
Sacré Cœur. W 1930 roku nabożeństwa
odprawiano w budynku zakładowej
portierni. W 1931 wzniesiono tymcza-
sową drewnianą kaplicę. W 1937 podję-
to decyzję o utworzeniu samodzielnej
parafii i budowie kościoła. W tej sprawie
interweniowano u samego prezydenta
Mościckiego. Swoje projekty przedsta-
wili czołowi polscy architekci: K. Jaki-
mowicz, K. J. Kocimski, C. Boratyński,
S. Gałęzowski, W. Pieńkowski, W. Grusz-
czyński, B. Pniewski i S. Świszczowski.
Ostatecznie po modyfikacji i weryfikacji
planów z 1942 roku zrealizowano projekt
Gałęzowskiego i Pieńkowskiego. Budowa
trwała osiem lat (1948–1956). Wzniesiono
modernistyczną, ceglaną bryłę, z użyciem
kamienia i żelazobetonu. Bazylikowe
wnętrze z kasetonowym stropem podzie-
lono filarami. Ażurową latarnię wień-
czą korona i iglica. Od strony zakładów
umieszczono figurę św. Józefa – patrona
robotników.
Kościół pw. NMP Królowej Polski w Mościcach, 2010, fot. W. Podleśny.
KOPIA ZE ZBIORÓW B. BUŁDYS ©
Brama główna na terenie PFZA oraz wejście do kaplicy fabrycznej
w budynku portierni, karta pocztowa, 1930.
Ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Tarnowie ©
Procesja Bożego Ciała wokół tymczasowej
drewnianej kaplicy, lata 30. XX wieku.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Kopanie fundamentów pod budowę kościoła w Mościcach, 1948 rok.
Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
Władysław Pieńkowski (w kapeluszu) oraz inż. Wawrzyniec
Wojtasiewicz podczas pomiarów pod budowę kościoła w Mościcach,
1948. Ze zbiorów M. Tomaszewskiego ©
1
2
3
4
5
1 4
52
3