(in Dutch) Examples of Eco-engineering concepts and cases. Mooie uitgave van RWS waarin veel van de Levende Waterbouw concepten en toepassingen worden getoond. Te bestellen via RWS en via Mindert

1. Harde werken
met zachte trekken
Voorbeelden van levende waterbouw

2. Inhoud
04 | Voorwoord
07 | Inleiding
09 | Lekker leven op de dijk
Thema Ecologisch dijkontwerp
15 | Oesters op laagwater
Thema Natuurlijke kustverdediging
Intermezzo Polders in de moerassen van Louisiana
21 | Hangplek voor vis
Thema Hang- en paalstructuren
27 | Blokken en platen met groeven en gaten
Thema Eco-betonstructuren
Intermezzo Noordwaard: groene golfremmende dijk
Oesters
39 | Voorwaarts met levende waterbouw
De oester is een natuurlijke rifbouwer.
Hij komt in veel van onze zoute wateren
voor. Kunnen we deze soort inzetten om
onze kust te beschermen?

3. Voorwoord
Dat krijg je, als je al een tijdje meeloopt in de wereld van
het waterbeheer: je komt over een brug en je kijkt onmiddellijk
in het water. Je komt bij een waterkering en je geeft je ogen de kost.
Op een andere manier dan bijvoorbeeld een dagrecreant zou doen.
Hoe ziet de infrastructuur er uit? Zijn er geen basaltblokken in
de glooiing omhoog gekomen?
Groenwier
Maar ook die boeiende levende natuur in de watergang en tussen de steenblokken
van een golfbreker trekt mijn aandacht. De waterkant is het meest boeiend waar natuur
en mensenwerk samenkomen. Daar is veel te beleven, veel te zien ook. Wat mij bijzonder Dit boek geeft weer hoe dit gedachtegoed met vereende krachten in de praktijk wordt
aanspreekt: dat natuur en mensenwerk geen twee werelden zijn, maar in elkaar overgaan. gebracht. Onder de vleugels van het innovatieprogramma voor wateruitdagingen,
afgekort winn, werken waterbouwers, ecologen, beheerders en ontwikkelaars samen aan
Op zoek naar duurzame ontwikkeling van onze delta, naar veiligheid in een aantrekkelijke concrete voorbeelden van levende waterbouw. De ingeslagen weg ziet er veelbelovend uit.
omgeving, ligt die gedachte steeds vaker ten grondslag aan hoe we met water omgaan.
Hoe we ons ertegen beschermen en hoe we het beheren. Ik zou zeggen: voorwaarts, mars!
Als de golfbreker iets duidelijk maakt is het wel dat waterbouw en natuur elkaar
niet uitsluiten. Planten en dieren bevolken steen, beton en hout. Ze vormen er hun Rein van der Kluit
eigen, uitgebalanceerde leefgemeenschap. Wij kunnen ze daarin aanmoedigen, Hoofdingenieur-Directeur Rijkswaterstaat Zeeland
door waterbouwwerken nog aantrekkelijker voor ze te maken. De natuur biedt ons
ook gereedschappen en materialen waarmee we het water kunnen temmen en beheren.
Golfdempende vegetatie, bijvoorbeeld, of schelpdierbanken. Anders gezegd, met de
natuur kun je bouwen.
‘De waterkant is het meest boeiend waar
natuur en mensenwerk samenkomen’
4 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 5

4. Wat is levende waterbouw?
Dijken, dammen en havenwerken: Inleiding
waterwegen en kustlijn zijn in hoge Natuur en de behoefte aan infrastructuur of bescherming tegen
hoogwater hoeven elkaar niet in de weg te zitten. Integendeel,
mate ‘versteend’. Toch is er ruimte voor zoals die bijzondere ecosystemen laten zien, kunnen ze heel goed
samen gaan. De natuur biedt zelf allerlei kansen voor duurzame
flora en fauna. Sterker nog, op, langs, ontwikkeling. Door het leven in, om en aan de waterkant te
integreren in waterbouwkundige oplossingen. En dan het liefst in
de ontwerpfase van een project, als uitgangspunt, niet als achterafje.
in en rondom waterbouwkundige werken
Dan kunnen natuurwaarden toegevoegde waarde hebben en komt
levende waterbouw tot stand.
hebben zich bijzondere ecosystemen
ontwikkeld. Die natuur is waardevol en De levende waterbouw kreeg in Nederland de programmapartners, zijn onder de
een impuls in 2005 toen ecoloog Mindert noemers Biobouwers en Rijke Dijke pilot-
de Vries van Deltares en een aantal vak- projecten uitgevoerd. Elk project behelst
verdient bescherming. In onze drukbezette genoten precies tot die conclusie kwamen: een samenwerkings verband tussen
dat biologen en waterbouwers vaker samen part ners uit bedrijfsleven, overheid en
aan de ontwerptafel van infrastructurele kenniswereld. In dit boek leest u over de
delta moeten echter altijd verschillende projecten zouden moeten plaatsnemen. onderliggende ideeën, de spelers en de
Daarvoor moesten ze wel dichter tot elkaar resultaten tot zover. Van koolstofbeton
komen. Want waar een waterbouwer in een tot hoelaponton: innovatie biedt nieuwe
belangen tegen elkaar worden afgewogen. dijk een waterkering ziet, ziet een bioloog inspiratie.
een interessante habitat. De kracht van
de levende waterbouw is om in het
Waterbouwkundige werken bieden dijkontwerp niet langer tegengestelde,
maar gemeenschappelijke belangen te
zien. Want uit de combinatie van civiele
bescherming of maken deel uit van en biologische kennis komen verrassende
oplossingen voort.
hoogwaardige infrastructuur. Onder de paraplu van het innovatie-
programma voor wateruitdagingen
(winn) worden verschillende ideeën
uitgeprobeerd. Op initiatief van Op de dijken in Nederland hebben zich bijzondere
Rijkswaterstaat en Deltares, ecosystemen ontwikkeld.
6 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 7

5. Lekker leven op de dijk
Thema Ecologisch dijkontwerp
01
Laat een bakstenen buitenmuur met rust en na verloop van tijd barst
hij van het leven. Je vindt er mossen en plantjes. Insecten kruipen
er uit hoeken en gaatjes. In een nisje tussen de stenen heeft zich
een zwaluwpaartje genesteld. Zo rijk aan leven kan een eenvoudig
muurtje zijn.
Een dijk is een muur die water tegenhoudt. Hoe aantrekkelijk een dijk is voor verschil-
En wat voor een muur geldt, geldt voor een lende soorten zeeleven, hangt af van
dijk. In het bijzonder voor een dijk die als een aantal factoren. Hoe ‘aanhechtings-
zeewering dient. Van de teen tot en met de vriendelijk’ is het oppervlak? Hoe hard
maximale hoogwaterlijn biedt een zeedijk beuken de golven op de dijk? Hoe vaak
ondergrond voor een met het getij mee- en hoe lang staan bepaalde delen droog?
deinend leefklimaat. Algen, wieren, Hoe koud, warm, licht of donker is het er?
anemonen, zeepokken en schelpdieren Hoe aantrekkelijker een dijk is voor de
vinden er een houvast. En met zulke natuur, hoe rijker aan leven hij zal zijn.
Wieren bewoners wordt de dijk vanzelf een aan- Met deze factoren kan in het dijkontwerp
trekkelijke pleisterplaats voor kreeft- rekening worden gehouden. Dan worden
achtigen, vissen en vogels. De dijk als dijken zoveel meer dan louter veiligheid
Op dijkblokken met een ruw gedekte tafel. verschaffende muren. Als verzamelplaatsen
oppervlak kunnen wieren zich van flora en fauna in de overgangszone
makkelijk hechten – hier wel drie tussen zee en land verrijken ze niet alleen
verschillende soorten! de natuur. Rijke dijken bieden recreanten
de kans om mee te genieten van de natuur-
schatten die de Nederlandse kust herbergt.
Harde werken met zachte trekken | 9

6. De dijk als beschutting
Kleine alikruiken vinden beschutting
in gaten en kieren van de dijk.
10 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 11

7. Het beste van twee werelden
Rijkswaterstaat Projectbureau Zeeweringen, Deltares
Hans Bolk,
Innovatiemanager Heijmans Infra/Breijn
Rijkswaterstaat Projectbureau Zeeweringen,
“Als geestelijk vader van het C-Star
element vind ik het ontzettend
interessant om te zien hoe een
Deltares, Heijmans Infra, C-Fix
Integraal oppakken zeer sterke en toch al duurzame
en milieuvriendelijke bouwsteen
Yvo Provoost, een extra functie krijgt. Namelijk
Rijkswaterstaat Projectbureau het huisvesten van levende natuur.
Partners
Partners
Zeeweringen Wij maken het enige dijkelement
dat de maximumbelasting van een
“Praktische toepasbaarheid is wat mij storm van 1:10.000 jaar doorstaat.
betreft een vereiste van ecologisch
dijkontwerp. Het moet deel kunnen Rijkswaterstaat en Deltares passen
uitmaken van de uitvoeringspraktijk. hun ideeën toe over natuurvriende-
Als er een mix van grote en kleine stenen gebruikt wordt, In Zeeland tonen de proeven wel aan De ruwe toplaag biedt betere aanhechtings- lijke dijken. Zo komt het beste van
ontstaan er meer schuilplekken voor kleine diertjes. dat nog vele tientallen kilometers mogelijkheden voor algen. twee werelden samen in een geslaagd
dijk die in aanmerking komen voor voorbeeld van hoe je veiligheid
ver sterking op deze manier kunnen combineert met ontwikkeling van
Project Rijke kreukelberm worden aangepakt. Ik denk bijvoor- Project Dijkbekleding natuurwaarden. Een pluspunt is
beeld aan de dijkvakken langs de dat zo’n holte in een element geen
In het dijkvak tussen Yerseke en Oosterschelde waaraan het project- havendam stuiver meer kost. Dit kunnen we
Wemeldinge in de Oosterschelde zijn, bureau nog werk heeft. standaard produceren.”
als onderdeel van de geplande dijk- Ellewoutsdijk
verzwaring, poelen en geulen gecreëerd Meer in het algemeen beschouw
in de onderaan de dijk gelegen teen- ik grote uitvoeringsprojecten die al Door stenen dijkbekleding te voorzien Naast ‘gewone’ blokken met een watervast-
bestorting, ook wel kreukelberm lopen of nog worden opgestart als van een watervasthoudende toplaag en houdende toplaag bevinden zich blokken
genoemd. Deze in de intergetijdenzone uitgelezen kansen om ontwerp en een aanhechtingsvriendelijke structuur, met een gat ter grootte van een koffiebeker
gelegen ‘rijke kreukelberm’ beslaat monitoring van natuurvriendelijke zoals onder andere gebeurd is op een en elementen waarop een ‘ecotoplaag’ van
een lengte van 1500 meter en dient ter toepassingen integraal op te pakken. havendam in het aan de Westerschelde lavasteen is aangebracht. Bij laagwater
afwisseling van de gebruikelijke stort- Uit financieel oogpunt zie ik geen gelegen Ellewoutsdijk, groeien er meer blijft in de holtes water achter. Deze mini-
stenen berm. De poelen en geulen, waarin bezwaar. De extra kosten zijn algen op. Een dikke laag algen, een algen- poeltjes kunnen het talud verder doen
bij laagwater een laagje water van tien tot verhoudingsgewijs verwaarloosbaar. mat, is een voedselbron en een schuilplaats vergroenen. Na enkele maanden bleek al
vijftien centimeter achterblijft, vormen een Het zou mooi zijn als over een jaar voor micro-organismen en insectenlarven dat het proef vak aanzienlijk meer algen
veelzijdige en dynamische leefomgeving. of tien de ‘rijke kreukelberm’ en waarop vissen en vogels afkomen. In een aantrekt dan de gangbare bekleding.
Twee keer zoveel wieren en allerlei diertjes ecologische dijkbekleding vanzelf- proefvak van 100 m² groot is een aantal De proef in Ellewoutsdijk laat zien dat
– steur- en aasgarnalen, sponzen, zak- sprekend onderdeel uitmaken van natuurvriendelijke varianten geplaatst doordacht gebruik van steensoorten en
pijpen, visjes en krabbetjes – voelen zich de uitvoeringspraktijk.” van de C-Star dijkelementen, een structuren waardevol kan zijn. Ecologische
er thuis. Zo komt een dode berm tot leven. product van Heijmans Infra en C-Fix. dijkbekleding heeft de toekomst.
12 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 13

8. Het verdwijnen van
een intergetijdengebied
De Oosterschelde was tot in de
jaren tachtig van de vorige eeuw
een open rivierdelta en een typisch
intergetijdengebied. De vrije
beweging van eb en vloed schiep
er een landschap van platen, slikken
en schorren. Sinds de voltooiing
Oesters op laagwater
02
Thema Natuurlijke kustverdediging
Van mangrove tot zeegras, van riet tot schelpdier: ‘biobouwers’
zijn niets anders dan natuurlijke bouwmaterialen. Ze worden
onder meer gebruikt om een zachte en duurzame vorm van
verdediging te creëren.
van de Oosterscheldekering is die
natuurlijke dynamiek deels verloren Rietmoerassen, zoals die in Nederland Zo’n rif of bank vormt een natuurlijke
en is de bodem van het bekken voorkomen, vormen niet alleen een buffer die de golven dempt zodat de
overgeleverd aan zandhonger. zachte barrière tegen golfslag, ze houden achtergelegen dijken minder worden
Slikken brokkelen af en het zand slib en ander sediment vast en dragen bij belast. Aangezien een rif ook sediment
van bij eb droogvallende platen aan een waardevolle natuurlijke omgeving. vasthoudt, kan het een middel zijn om
wordt opgeslokt door diepe geulen. Moerasgebieden ontwikkelen zich afslag van platen, schorren en slikken
Het intergetijdengebied verdrinkt. betrekkelijk snel en bieden gelegenheid tegen te gaan. Oesters anti erosie.
om, desgewenst, biomassa te produceren. Een wapen tegen de zandhonger?
De unieke natuur die deze overgangs- Een manier om een rietmoeras te creëren is
zone tussen land en zee typeert, om drijvende wilgenmatten neer te leggen
verdwijnt mee. Zonder zandige ban- waarop het riet kan gedijen. Onder de
ken en ondiepten geen rustplaatsen matten bezinkt zwevend stof zodat bodem-
voor vissen, vogels en zeehonden. vorming wordt gestimuleerd. Deze toe-
Geen mogelijkheid voor steltlopers passing wordt overwogen om het troebele
om bij laagwater een maaltje water van het Markermeer minder troebel
mosselen, kokkels, wadslakjes en te maken.
slijkgarnalen bij elkaar te pikken.
En minder bescherming, ook, tegen Aan de Nederlandse kust biedt een harde
hoogwater, wat betekent dat dijken biobouwer uitkomst. In de Oosterschelde
meer moeten kunnen incasseren. wordt een oesterrif aangelegd. De wilgenmatten worden gemaakt met bundels
van rijshout: tenen en twijgen van wilgenhout.
Harde werken met zachte trekken | 15

9. Wageningen imares, Deltares, nioo-knaw/Centrum voor Estuariene en Mariene Ecologie, Van Oord
Het gebruik van biobouwers voor kustbescherming: Rijkswaterstaat Zeeland,
Schor? Even slikken! Door metingen uit te voeren op en rond een
oesterrif, wordt nuttige informatie verkregen
Schorren, slikken, kwelders: hoe zit het over hoe een kunstmatig oesterrif het beste
kan worden ontworpen en geplaatst.
ook alweer? Aanslibbing is het sleutelwoord.
Een stukje aangeslibd land dat bij elk hoogwater
Pionierswerk
Fixeren onder de waterspiegel komt te liggen is een slik.
Projectleider Tom Ysebaert,
Een slik is kaal. Schorren bevinden zich iets
Eric van Zanten, Wageningen imares, ziet vooruit
Rijkswaterstaat Dienst Zeeland, verder landwaarts en zijn, aangezien ze alleen naar toepassing op grote schaal.
buigt zich al enkele jaren over het probleem
bij extreem hoogwater onder de vloedlijn
van zandhonger in de Oosterschelde. “Zandhonger in de Oosterschelde
verdwijnen, wel begroeid. Regionale varianten
Partners
is een acuut probleem. Biobouwers
“Met zo’n oesterbank kun je kunnen een deel van de oplossing
kunnen verwarring scheppen. In Zuid-Holland
de randen van een plaat fixeren vormen. Dat we als Building with
en zo de plaat behouden en een extra heten schorren langs grote rivieren doorgaans Nature project onze proeven kunnen
habitat creëren. Dat betekent meer opschalen, is belangrijk. Wordt het
gorzen. Langs de Groningse en Friese kust spreekt
natuur, minder dijkonderhoud en, rif wat wij ervan verwachten, dan
Een oesterrif kan erosie tegengaan door golfslag idealiter, geen onderhoudskosten men van kwelders. En dan heb je nog de platen. hebben we een primeur: een nieuw
en stroming te dempen en zand vast te houden op de plaat. omdat het rif vanzelf groeit.” voorbeeld van duurzame levende
Een zandplaat is niks anders dan een droog-
waterbouw. Hoe het rif zich ont-
gevallen zandbank. Ofwel, een stukje hoger wikkelt en welke effecten het heeft
Project Het gebruik van gelegen waterbodem.
op de leefomgeving en op erosie
In 2007 hebben Rijkswaterstaat gaan we dan ook uitgebreid
biobouwers voor en Deltares concepten ontwikkeld en monitoren.
kleinschalige proeven uitgevoerd met
kustbescherming Japanse oesters. Hoe bouw je zo’n rif? Met name het vinden van een geschikte We hebben in de afgelopen tijd
Met welke materialen? Hoe ontwikkelt ondergrond, het substraat, vergt onder- gezocht naar manieren om een
Dat zandplaten onder water verdwijnen, zo’n rif zich? De inzichten die in dit zoek. Om een levend rif te kunnen vormen oesterrif te realiseren met zo
is ongewenst, zowel om redenen van winn-Biobouwersproject zijn verkregen, te midden van golfslag en stroming moeten min mogelijk kunstgrepen. Echt
bescherming tegen hoogwater als van- worden nu gebruikt om op grotere de schelpdieren een handje worden pionierswerk, want niet alles wat
wege het verlies van natuurwaarde. schaal de proef op de som te nemen. geholpen. Ze vereisen vaste grond onder je bedenkt, blijkt in de proeftuin
Maar ook recreanten en schelpdiervissers Vanaf 2009 werken onder de vleugels van de voeten. Om ze die te geven, zullen geslaagd. Met het substraat van
hebben te lijden onder het verlies van het innovatieprogramma Building with schanskorven, gevuld met oesterschelpen, oesterschelpen in schanskorven
intergetijdengebied. In samenwerking Nature bedrijfsleven, overheid en kennis- in de laagwaterzone worden afgezonken. slaan we volgens mij de spijker
met diverse partners bestudeert en test instituten samen om in 2010 enkele Jonge Japanse oesters kunnen zich op deze op zijn kop. Je gebruikt door het
Rijkswaterstaat maatregelen om zand- honderden meters rif tot stand te brengen. solide ondergrond rustig ontwikkelen. schelpdier gemaakt bouwmateriaal
honger, of de effecten ervan, tegen te Waar? Hoogstwaarschijnlijk ten oosten De verwachting is dat de losse structuren om met het schelpdier te kunnen
gaan. Een ervan is de aanleg van van Schouwen-Duiveland, bij de slikken gaandeweg opgaan in een groter, bouwen. Dat is nou ‘bouwen met
schelpdierbanken. van Viaene. harder systeem: een levend oesterrif. de natuur’.
16 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 17

10. “Het is fascinerend dat
eeuwenoude Nederlandse
methoden voor landaanwinning
Het areaal moerasgrond neemt in hoog oppervlak, houdt zichzelf in stand.
en waterbeheer zo waardevol tempo af en midden in de moerassen In veenmoerassen is alleen peilbeheer
blijven. Het verschil met toen ontstaan meren. nodig om te voorkomen dat het veen
inklinkt. Verder kun je hulpmiddelen
is dat we nu polders maken om “Zorgwekkend want onder stormcondities inzetten zoals drijvende matten van
natuur in plaats van agrarisch kan een grootschalig moeras met bomen natuurlijk materiaal, zoals wilgentenen,
land te winnen. In dat opzicht veel waterkracht opvangen. Verder zijn het om de gaten sneller te dichten. Hoe we
enorm waardevolle natuurgebieden met optimaal te werk gaan, willen we graag
zijn we nogal van richting een belangrijke cultuurhistorische functie. in een pilotproject beproeven.”
veranderd.” De plaatselijke bevolking heeft er vakantie-
huisjes en gaat er vissen en jagen. Veel van
de gerechten uit de regionale Cajun keuken
bevatten ingrediënten uit het moeras,
zoals garnalen en krabben, die onderdeel
uitmaken van het ecosysteem.”
Bregje van Wesenbeeck
Restauratie
Deltares
Deltares en partners hebben bedacht
dat inpoldering een uitermate geschikt Intensief gebruik van de moerassen heeft geleid
middel is om het moeras te restaureren. tot fragmentatie van vegetatie, waardoor de
Eerst worden de lege plekken omdijkt en kustverdedigende functie wordt verzwakt.
Grootschalige verstoring van de waterhuishouding in de moerassen van
New Orleans heeft geleid tot het verdwijnen van vegetatie en ondergrond. leeggepompt. Met uitgekiend peilbeheer
kan vervolgens de groei van moeras- Bescherming
vegetatie en bodemvorming worden
Intermezzo Polders in de moerassen van Louisiana? gestimuleerd. “Afhankelijk van het type Dat de voorgestelde vorm van
moeras, wordt er veen aangemaakt of ‘bouwen met de natuur’ op de
In de nasleep van de door orkaan Van landinwaarts gelegen zoetwater- wordt sediment vastgehouden waardoor lange termijn alleen maar voordelen
Katrina veroorzaakte overstromings- moeras, begroeid met woudreuzen en de ten opzichte van de omgeving lager biedt, staat vast. Van Wesenbeeck:
ramp die New Orleans in 2005 trof, struiken, via grazige natte weiden naar gelegen polder langs natuurlijke weg weer “Het opspuiten van gebaggerd
boden verschillende Nederlandse brakke en zoute moeraslandschappen. op het oude niveau komt.” Volgens van sediment zoals nu gebeurt,
waterdeskundigen hulp aan. Sinds- “Deze moerassen zijn er slecht aan toe”, Wesenbeeck tonen de Oostvaardersplassen is een lapmiddel, geen oplossing.
dien is de watersector betrokken bij het zegt Bregje van Wesenbeeck van Deltares. aan hoe snel het kan gaan. “Daar zorgt de De inpoldering vraagt om een
bedenken en uitvoeren van maatregelen Samen met dhv en Wageningen imares natuur jaarlijks voor 20.000 kilo biomassa initiële investering, maar laat
die de stad op korte en lange termijn heeft Deltares een voorstel ontwikkeld per hectare, dat is bijna het productie- verder vooral de natuur het werk
beter moeten beschermen. Eén plan, voor herstel van de moerassen ten bate volume van een tropisch regenwoud. doen. Zijn de zere plekken een-
voor duurzame kustverdediging, houdt van een veilig New Orleans. Binnen twee jaar na de ontpoldering maal geheeld dan kun je de dijken
in dat de moerassen ten zuidwesten lag er een bloeiend rietveld.” verwijderen en het moeras zijn
van de stad in ere worden hersteld. “De aanleg van waterlopen voor de olie- gang laten gaan. Met name de
Met dank aan de oerhollandse polder. industrie en indringing van zout hebben Peilbeheer nabij de stad gelegen zone met hoge
grote gaten geslagen in het kwetsbare Eenmaal op stoom gekomen, doet de vegetatie zorgt er voor dat de dijken
Voordat hij uitmondt in de Golf van systeem.” Als gevolg van erosie en natuur zelf het meeste werk. “Het is echt bij stormweer veel minder krijgen
Mexico, stroomt de Mississippi door verstoring van de natuurlijke water- een duurzame manier om een zachte te verduren. Tel uit je winst.”
typisch deltalandschap. huishouding verdwijnen vegetatie kustverdediging te creëren. Een gezonde
en ondergrond. en robuuste moeraszone met voldoende
18 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 19

11. Hangplek voor vis
03
Thema Hang- en paalstructuren
Een haven is een en al waterbouw, geheel en al afgestemd
op scheepvaart, industriële activiteit, logistiek en transport.
Voor de natuur valt er weinig te halen. Het is er druk, de omgeving
is glad en recht en schuilplaatsen zijn er schaars. Hoe haal je zeeleven
de haven in? En waarom zou je dat willen?
Welnu, tussen pontons en steigers
en rondom pijlers en palen kunnen
constructies worden gehangen die de
aangroei van algen, wieren en mosselen
stimuleren. Die trekken op hun beurt
andere organismen aan, zodat een
gevarieerde leefgemeenschap ontstaat.
Meer natuur in de haven doet de kwaliteit
van zowel het water als de omgeving
toenemen. Een opwaartse spiraal door
de inzet van ecostructuren.
Kwal
Zeesterren
20 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 21

12. Levende haven
Peter Paalvast, Ecoconsult, is de man
achter de ‘hoela’s’, de strengen touw
die rond palen of binnen pontons in
het water kunnen worden gehangen.
“Met ecostructuren willen we meer
oppervlak in het water creëren,
waarop ‘vaste‘ beesten, zoals
Havenbedrijf Rotterdam,
mosselen en zakpijpen, zich graag
Deltares, Ecoconsult
vestigen. In de natuur zijn die er
genoeg, maar in een omgeving als
Partners
een haven kun je met de toepassing
van onnatuurlijke structuren
toch structuurrijkdom bereiken.
De meeste van die ‘vaste’ beesten
filteren het water. In helderder water
groeien meer wieren, waarmee
De paalhoela’s in de Rotterdamse haven kunnen bijdragen aan een hogere bepaalde vissen en vlokreeften zich De touwstructuren kunnen binnen een korte tijd volledig
bio-productiviteit en een betere waterkwaliteit. voeden. Meer wier betekent ook begroeid raken met mosselen, sponzen en zakpijpen. Helder water
meer zuurstof in het water. Zo kun
je met minimale middelen werken Sander Cornelissen,
Project Hangende aan de waterkwaliteit. Op die manier Projectleider Havenbedrijf Rotterdam
kunnen ecostructuren helpen om
ecostructuren aan de eisen van de Kaderrichtlijn Het havenbedrijf Rotterdam
Water te voldoen.” is partner in het proefproject.
in de haven van In de Rotterdamse haven worden in Projectleider Sander Cornelissen:
het kader van de pilot tien palen met “Het havenbedrijf Rotterdam heeft
Rotterdam hoela’s bekleed. Volgens Paalvast is maatschappelijk verantwoord
dat nog maar het begin. “In de zoute ondernemen hoog in het vaandel
Het succes van het eerste mini-palenbos haven bevinden zich nog honderden ‘Rokken’ van strengen touw – hoela’s staan. Waar mogelijk, wordt het
kreeg in 2009 een vervolg in de haven van palen meer die van hoela’s kunnen genaamd – drijven tussen pontons of bieden van ruimte aan de natuur
Rotterdam, waar steigers en pieren in de worden voorzien. Verder is er veel zijn rond palen gehangen. Op deze gestimuleerd. Het inzetten van
Scheurhaven en de Pistoolhaven zijn ‘loze’ ruimte, bijvoorbeeld onder ecostructuren vestigen zich soorten hangende structuren in de haven
omgevormd tot aantrekkelijke verblijven lange pieren, waar met drijvende als mosselen, zakpijpen en sponzen, kan een bijdrage leveren aan een
voor schelpdieren en vissen. De manier structuren en touwconstructies die door hun filterende werking bijdragen ecologisch gezond watersysteem.
waarop is eenvoudig maar doeltreffend. schuilplaatsen en hangplekken aan een betere waterkwaliteit. Tussen de Zo hebben organismen die het water
Alles draait om het vergroten van de kunnen worden geschapen. neerhangende touwen van de ponton- filteren, zoals mosselen, een positief
hoeveelheid aanhechtingsvriendelijk Met een grotere massa en meer hoela’s is het goed toeven voor vissen, effect op de helderheid van het water,
oppervlak. Aan pijlers en palen zijn soorten wordt de haven in biologisch niet in het minst omdat ze graag een wat de natuurlijke en recreatieve
betonnen platen met groeven en holten, opzicht een stuk productiever.” maaltje meepikken in de verrijkte functie van het water vergroot.”
ecoplaten, bevestigd. havenomgeving.
22 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 23

13. Rijkswaterstaat Zuid-Holland, Deltares
Partners
De ruwe touwoppervlakken op de palen vormen een aantrekkelijke habitat
voor algen, wormen en vlokreeften.
Project Mini-palenbos
in de Nieuwe Waterweg
Het mini-palenbos in de Nieuwe Waterweg Een van oorsprong gladde betonnen
is de eerste toepassing van hang- en paal wordt zo een rijke habitat. De palen
paalstructuren. Veertien palen van hout zijn op een strategische plaats in de
en beton, omwikkeld met verschillende Nieuwe Waterweg geplaatst. Daar waar
soorten touw, werden in 2007 in de Nieuwe het zoutgehalte sterk fluctueert onder
Waterweg geplaatst. Ze doen dienst als invloed van getijden en seizoenen,
golfremmer en vergroten de neerslag van kan de biodiversiteit wel een duwtje
sediment, wat de waterkwaliteit ten goede in de rug gebruiken. Een uitgelezen plek,
komt. De ruwe touwoppervlakken vormen ook, om de positieve bijdrage van deze
een goede ondergrond voor verschillende ecostructuren te demonstreren.
algensoorten, die op hun beurt weer als
voedingsbodem dienen voor organismen
als wormen, slijkgarnalen en vlokreeften.
24 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 25

14. Blokken en platen
met groeven en gaten
04
Thema Eco-betonstructuren
Dijken, dammen en golfbrekers maken van de Nederlandse kust
een kunstmatige rotskust. Maar kunstmatig is niet altijd synoniem
met onnatuurlijk.
Mosselen, zeepokken, wieren en vele
andere soorten leven graag op een harde
ondergrond. Ze weerstaan golfslag en getij,
kunnen tegen uitdroging en opwarming.
Ze trekken vissen en vogels aan.
Toch kunnen flora en fauna langs de kust
wel wat extra hulp gebruiken, bijvoorbeeld
bij aanleg- of onderhoudswerken. Hoe kan
de ecologische functie van kustwerken
Mosselen worden gestimuleerd, terwijl veiligheid
gegarandeerd blijft? Het antwoord is
verrassend: met beton in bijzondere
Mosselen benutten elke harde vormen, eco-betonstructuren.
ondergrond om zich te vestigen.
Kiertjes en spleetjes beschermen
ze tegen graas door roofdieren.
26 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 27

15. Ankerkettingschakel
met mosselbroed
Touwstructuren bieden een
uitstekende hechtingsplaats voor
mosselen. Dit verschijnsel wordt
uitgebuit in de hoela’s.
28 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 29

16. Rijkswaterstaat Noord-Holland, Deltares, bam/Delta Marine Consultants,
Shell, C-Fix, Heijmans, Microbeton
Sneller
Partners
Marco van Wieringen, Rijkswaterstaat
Noord-Holland, is enthousiast over
de toepassing van ecostructuren.
“De natuur ontwikkelt zich snel
De betonnen ecoplaten met gaten, kuiltjes en richels worden op bestaande op de nieuwe blokken; dat werkt Mosselen en krabbetjes maken al snel gebruik
blokken vastgemaakt, om te testen welke structuren het snelst begroeid raken. door in het hele proces, zodat je van de beschutte gaten en richeltjes op de ecoplaten. Perspectieven
veel sneller weer een gesloten
systeem hebt. Vooral bij renovatie Bas Reedijk van bam/Delta Marine
Project Zuiderhavenpier van pieren, havenhoofden Ecoplaten Consultants ziet volop mogelijk heden
of ophoging van bestaande In april 2008 zijn twintig ecoplaten voor ecostructuren, mede vanwege
IJmuiden constructies werkt het goed. geplaatst op de bestaande blokken rondom de geringe kosten:
Door gefaseerd te werken, is het de pier; op een luwe locatie én op een plek
De havenpieren beschermen eerste gedeelte alweer hersteld die is blootgesteld aan golven. De platen “Een structuur aanbrengen
IJmuiden tegen het geweld van de zee. als je aan de laatste fase begint”. zijn gemaakt van beton, zwavelbeton, op beton is eenvoudig en brengt
De betonblokken die langs de pieren en C-fix (koolstofbeton), en voorzien nauwelijks extra kosten met zich
liggen zijn begroeid met schelpen, van kuiltjes, gaten en richels. Twee jaar mee. De renovatie in IJmuiden
wieren en zeepokken. In spleten en Daarom worden nu proeven gedaan lang wordt de aangroei op de ecoplaten is de eerste echte kans voor groot-
getijdenpoeltjes tussen de blokken met beton in bijzondere vormen. gevolgd om de beste combinatie van schalige toepassing, maar ik zie ook
bivakkeren mosselen, alikruiken en Hoe gevarieerder de structuur structuren en materialen te vinden. perspectieven voor bijvoorbeeld de
zoutwatermuggen. Ze dienen als voedsel van de ondergrond, hoe makkelijker Het principe werkt, want al na een paar bescherming van de Nederlandse
voor overwinterende waadvogels. organismen zich er aan hechten. maanden hebben wieren bezit genomen kust met behulp van kunstriffen.”
In de toekomst wordt de Zuiderhavenpier Door de inzet van eco-betonstructuren van de platen. De aangebrachte structuren
gerenoveerd. Gebruik maken van nieuwe bij de renovatie kan de natuur zich straks zijn haast niet meer te zien.
blokken met ecostructuur zou een grote sneller herstellen. IJmuiden is er een
bijdrage kunnen leveren aan het eco- prima proeftuin voor.
systeem.
30 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 31

17. In juni 2008 zijn de eerste eco-Xblocs geplaatst
bij de havenpieren van IJmuiden.
Eco-Xblocs
Het Xbloc is een alternatief voor de Het aanbrengen van zo’n rotsachtig
traditionele blokken rondom de pier. uiterlijk vergt weinig meer dan een kleine
Xblocs zijn een vinding van bam Infra- aanpassing van de mal. In juni 2008 zijn de
consult. Door hun vorm, ze grijpen eerste tien eco-Xblocs, tien ton per stuk,
in elkaar, zijn ze beter bestand tegen geplaatst in IJmuiden. De blokken worden
stormgeweld dan de gebruikelijke drie jaar lang geobserveerd. Na een half
vierkante blokken. Tegelijkertijd zijn jaar zijn ze al rijkelijk begroeid.
ze lichter, omdat ze minder cement Een half jaar blokken
bevatten. De grillige vorm van de
blokken zorgt voor holtes en gaten
waarin dieren zich kunnen verschuilen. Binnen een half jaar waren
In de eco-uitvoering worden deze de blokken al rijkelijk begroeid met
Xblocs voorzien van een ruwe opper- wieren, zeepokken en mosselen.
vlaktestructuur, wat meer grip geeft
dan glad beton.
32 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 33

18. Ruimte voor de rivier
In het kader van Ruimte voor de Rivier wordt Van die gelegenheid wordt gebruik gemaakt
de afvoercapaciteit van de rivieren vergroot om een aantrekkelijk en leefbaar rivierengebied
door maatregelen als dijkverlegging, te creëren, met behoud (of herstel) van het
ontpoldering, verdieping van het zomerbed open karakter van het landschap. Veiligheid én
en aanleg van hoogwatergeulen. een aantrekkelijker, natuurlijker leefomgeving:
Rivierverruiming brengt herinrichting van het uitgangspunt van Ruimte voor de Rivier.
omliggende landschappen met zich mee.
Uitzicht Oude bekende
Hoe verandert de Noordwaard in Een team van experts van Deltares,
een doorstroomgebied voor de Waterschap Rivierenland, Rijkswaterstaat
Nieuwe Merwede? “De huidige primaire Waterdienst, Projectbureau Noordwaard
waterkering wordt over een lengte en de tu Delft boog zich over deze kwestie.
van twee kilometer afgegraven”, In opdracht van het projectbureau
geeft Yolande van der Meulen van Noordwaard en winn onderzochten
De sterke takken van de wilg zijn bestand tegen een hoge golfbelasting, Rijkswaterstaat aan. Als manager van zij of door de inzet van golfremmende
en kunnen de golfslag op de dijk aanzienlijk reduceren. het projectbureau Noordwaard is zij begroeiing volstaan kan worden met een
nauw betrokken bij de inzet van bio- lagere, smallere dijk. Mindert de Vries,
bouwers. “Bij een waterstand van 2 meter projectleider Rijke Dijk/Biobouw/
Intermezzo Noordwaard: groene golfremmende dijk boven nap, stroomt rivierwater dan de Eco-Engineering van Deltares, licht toe:
Noordwaard in. Zo wordt de hoogwater- “We zochten een soort die kan groeien
Dijken bouwen en bomen planten, De strook vegetatie dempt immers stand bij Gorinchem 30 centimeter lager. in kleigrond, regelmatig onder water
op het oog twee heel verschillende stroming en golfslag. Veiligheid vergroten Bij Werkendam zelfs 60 centimeter.” kan staan, niet te veel onderhoud vergt,
dingen. Toch komen we ze samen met natuurlijke waarden, het gebruik De dijkring moet wel weer dicht om bij extreme storm niet wegslaat en
tegen in de waterbouw. Een griend van biobouwers sluit naadloos aan op de de bewoners van Werkendam te voldoende golfremming oplevert.
met wilgen, bijvoorbeeld, kan als uitgangspunten van Ruimte voor de Rivier. beschermen tegen hoog water en door Maar niet te hoog groeit, want dat gaat
golfremmer worden ingezet. In de Noordwaard, waar ruimte voor wind opgestuwde golven. Een waterkering ten koste van het uitzicht vanaf de dijk.”
de Nieuwe Merwede wordt geschapen, met een harde bekleding ligt voor de De keuze viel op de wilg, zoals die in
Wilgen worden al eeuwenlang aangeplant maakt een griend een hoge, harde kering hand. “Maar die houden we graag zo laag grienden wordt verbouwd. “Zo’n wilgenbos
en geoogst voor de productie van zink- overbodig. Natuur en klassieke water- mogelijk. Het uitzicht van de bewoners reduceert de golfbelasting op de dijk.
stukken. Maar zo’n buitendijks gelegen bouwkunde komen samen in een van het historische fort Steurgat – in 2000 Bovendien zijn grienden een bekend
griend kan ook als biobouwer fungeren. innovatief concept voor veiligheid. verbouwd tot woonlocatie – moet zo min landschapselement in de Noordwaard.
mogelijk worden belemmerd.” Met het oog Het wilgenhout werd vroeger gebruikt
op de ruimtelijke inpassing rond het fort, voor tonnen en gereedschappen. In de
krijgt de dijk ook een zeer flauw aflopend waterbouw worden nog altijd zinkstukken
binnentalud. van wilgenhout gebruikt. Hoe een griend
duurzaam wordt beheerd, is bekend.”
34 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 35

19. In samenwerking met Projectbureau Noordwaard
en Deltares is er door landschapsarchitect
Robbert de Koning een ontwerp gemaakt voor
een golfremmende groene dijk bij Fort Steurgat.
Ontwerp
Het ontwerp voor een groene dijk bij Fort Aan de noordkant van de dijk is een
Steurgat is er. Door buitendijks een 60 tot combinatie van griend en golfremmende
80 meter brede griend van wilgen tegen kades voorzien. In de griend worden
de dijk aan te planten kan die tot wel een verschillende maaipaden aangelegd,
meter lager worden, en 15 tot 20 meter zodat er vanaf de dijk nog voldoende
smaller dan een volledig harde water- uitzicht is op de Noordwaard.
kering. De wilgen brengen de golfhoogte Van der Meulen: “Een storende barrière Moerasvegetatie
met tachtig procent terug. Tegelijkertijd wordt zo teruggebracht tot een bescher-
laat een griend het water langs de dijk mende, natuurlijke overgangszone
doorstromen en is zo’n strook voor de tussen rivier en achterland. Met dank Planten zoals riet en wilgen beschermen
dijk goed bereikbaar voor onderhoud. aan de biobouwers.” de ondergrond tegen erosie en houden
“Dit concept levert een natuurlijk en golven tegen. Tegelijkertijd vormen ze
waardevol landschapselement op”, waardevolle natuur.
aldus de Vries.
36 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 37

20. Voorwaarts met
levende waterbouw
Waterbeheerders en andere overheden kunnen met
eenvoudige middelen veel bereiken. Waterbouwers herkennen
en grijpen de kansen die er zijn om bij te dragen aan een voor
de maatschappelijke en natuurlijke omgeving bestendiger vorm
van bouwen. Kortom, de tijd is rijp voor levende waterbouw.
Een stevig fundament
is gelegd
Om de daad bij het woord te voegen, Het kan snel gaan. Voorwaarts dus,
De in dit boekwerk beschreven organiseerden Rijkswaterstaat en Deltares het lijkt vanzelfsprekend, zo prikkelend
proefprojecten laten twee dingen zien. in januari 2009 het Symposium Leve(n)de zijn de voorbeelden. Dat vonden ook
Waar bouwers, biologen en andere Waterbouw. Behalve voor uitwisseling van de bezoekers van het symposium
belanghebbenden samen optrekken, ervaringen bood het symposium ook wan wie enkele uitspraken hier zijn
ontstaan interessante alternatieven gelegenheid tot het smeden van nieuwe opgenomen. Dit verhaal besluit met
voor traditionele waterbouw. plannen. Geïnspireerd door de voorbeel- een kort verslag, in woord en beeld,
den van Rijke Dijk- en Biobouwerprojecten van de vier inspirerende voorstellen
Toepassing van deze ideeën op bewezen aannemers, waterbeheerders, die het symposium heeft opgeleverd.
kleine schaal levert bruikbare nieuwe onderzoekers en beleidsmakers dat het Zoveel is duidelijk: levende waterbouw
methoden, technieken en ontwerpen loont de koppen bij elkaar te steken. heeft de toekomst.
op voor een meer duurzame, levende
waterbouw op grotere schaal. Voor vier verschillende regio’s wisten
zij in korte tijd houdbare plannen te
Maar de term proefproject zegt het ontwikkelen die door zowel het aan-
al. Levende waterbouw is nog geen wezige panel van deskundigen als
bezoekers enthousiast werden ontvangen.
‘Levende waterbouw
dagelijkse praktijk. Dat zou het wel
kunnen worden. Kennis van hoe Van de vier gepresenteerde ideeën voor
nieuwe vormen van levende waterbouw,
heeft de toekomst’
met de natuur kan worden gebouwd,
is voorhanden en wordt verder heeft er een, de ‘oesterworst’ de weg
ontwikkeld. naar de praktijk zelfs al gevonden
(zie hoofdstuk 2 Oesters op laagwater).
Harde werken met zachte trekken | 39

21. “Ik ben projectleider
dijkversterkingswerken.
Wij kijken als techneuten
voornamelijk naar hoe we
een dijk aan kunnen pakken;
Schets van plan
ecologie komt niet echt aan
Voorstel 01 IJsselmeergebied
Houtribdijk dynamisch bod. Deze middag is een
Roel Doef van Rijkswaterstaat Waterdienst
licht toe aan de hand van een op een groot
scherm geprojecteerde schets dat er voor
peilbeheer, vismigratie en strategische
waterberging. De dijk is voorzien van
voor- en achteroevers. In een ander gebied
echte eyeopener.”
de Houtribdijk een “biologisch alternatief” ligt een “biodijk waarin alle technieken
is bedacht waarin veiligheid gecombineerd worden gebruikt”. Het gebied biedt
wordt met ruimte, recreatie en mobiliteit. recreanten verschillende belevingen:
Het dynamische en veelzijdige plan rust op “duisternis, openheid, rust en ruimte” Kees Bekker
drie pijlers: een dubbele dijk, een gebied kernmerkend voor het IJsselmeergebied.
“waar je kunt beleven” en een oermoeras. In het oermoeras is plaats voor “drijvende
Waterschap Hollandse Delta
De dubbele dijk, die sowieso een construc- rietmoerassen” en allerlei elementen die
tie behelst waarmee de mobiliteit wordt de revue zijn gepasseerd. “Het oermoeras
verbeterd, bevat een valmeer dat mogelijk- functioneert ook als een soort nier, en zal
heden biedt voor seizoensgebonden slib vasthouden.”
40 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 41

22. “Als environmental engineer ben ik hier uit
belangstelling voor nieuwe ontwikkelingen op
mijn vakgebied. Als baggerbedrijf hebben we in
bestekken steeds vaker te maken met ‘bouwen met
de natuur’. We zijn uiteraard geïnteresseerd in
toepassingen die geld opleveren, maar willen ook
graag milieutechnische verbeteringen introduceren.
De twee items waar ik erg gecharmeerd van ben is
het bouwmateriaal van C-Fix en de Xblocs van bam
waarmee je een golfbreker of dijk natuurvriendelijker
Schets van plan
maakt. De hoela’s brachten me op een idee dat ik
extra maatregelen zouden voor verdere
opslibbing kunnen zorgen. De dijksloot
een jaar of twee geleden tegenkwam: dat je tussen
Voorstel 02 Waddengebied zou als ecologische zone kunnen worden
ingericht, suggereert Langenberg.
de palen in een windmolenpark oesters of zeewier
Groei kwelder “Daarnaast zou je bij de overgang naar
kan gaan kweken en een duurzamer systeem kan
het duin het dijkprofiel kunnen aanpassen
Ameland-West aan de natuurlijk omgeving, bijvoorbeeld
creëren. Het is natuurlijk fantastisch als je dit soort
aan de hand van een flauwe talud en
Jan Langenberg Van Wetterskip Fryslân
vertelt dat het waterschap zo’n 16 km dijk
specifieke dijkbekleding.” Een dergelijk
veelomvattend project zou als voorbeeld ‘levende waterbouw’ wereldwijd kan aanbieden
rondom Ameland gaat versterken. “Aan de
westkant lopen we tegen een geul aan die
kunnen dienen voor vergelijkbare locaties
in het Waddengebied. Maarten van der Wal, als onderdeel van je bestekken. Het is echt een
over een jaar of acht aan de teen van de dijk Deltares, legt uit hoe je door het gebruik
komt te liggen. Gaan we tegen die tijd de van schermen sedimentatie dan wel erosie opkomende markt.”
dijk aanpakken, dan zou door het krimpen kunt stimuleren: “Het zijn poreuze struc-
van de kwelder natuurgebied verloren turen waarin dieren zich kunnen vestigen.
gaan.” Tussen kwelder en dijk ligt een Naargelang de positionering kan een
dijksloot zonder ecologische waarde. scherm weerstand bieden aan de stroming Heidi van der Meij
“Wij denken dat we het verplaatsen van die of juist extra turbulentie opwekken. Eén
geul kunnen temporiseren, bijvoorbeeld scherm leidt tot sedimentatie, een ander
Van Oord
door mosselbanken aan te leggen of aan tot erosie. Door deze twee processen
de hand van schermen.” Door de geul vast af stemmen, kun je de geul in bedwang
te leggen, wordt de kwelder beschermd en houden.”
42 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 43

23. “Mijn eigen invalshoek is die van
de waterkwaliteit en de ecologie.
Ik ben geïnspireerd door de vele
ideeën vandaag en door de manier
van werken. Neem nou die ecoplaten.
Waarom maken we ze niet groter,
om ze dan ook in zoetwater toe te
passen? Ik denk aan het IJsselmeer
Schets van plan
en problemen met zwevend stof.
Je kunt bijvoorbeeld blokken maken
Voorstel 03 Zuidwestelijke delta
Oesterworst met platen die parallel aan elkaar lopen;
“Onze groep werd gegrepen door het
dilemma van de zandhonger en we hebben
“De worst wordt afgezonken en op
enkele plekken aan de bodem verankerd
daar kunnen driehoeksmosselen zich
gemeend dit op een grootschalige maar
eenvoudige manier aan te kunnen pakken”,
aldus Eric van Zanten, Rijkswaterstaat.
en biedt een ideale ondergrond voor
levende oesters. Voordelen zijn de lage
kosten en flexibele in situ toepassing qua
vestigen, ongrijpbaar voor duikeenden
Hans Bolk, Heijmans, legt eerst uit dat
op basis van het principe ‘building with
nature’ een voedingsbodem wordt
lengte en vorm.” Van Zanten vult aan dat
hij zich in de voorbereidingsfase bevindt
van een pilotproject voor de aanleg van
of andere vogels. Hoe meer mosselen,
gecreëerd voor een oesterbank: een worst-
vormige constructie van een net dat op een
een oesterrif. “Ik wil dit idee onmiddellijk
invoeren en mocht het de eerstvolgende hoe helderder het water.”
schip of ponton gevuld wordt met dode vergadering over het fundament van het
oesterschelpen en stenen. rif overleven dan zie ik een pilot voor
de oesterworst wel zitten.”
Arjen Kikkert
Rijkswaterstaat
44 | Rijkswaterstaat Harde werken met zachte trekken | 45