2. Odkrywając wolnośd
Leszek Balcerowicz
Przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju
18 grudnia 2012 r.
2

3. I. Zamieszanie wokół
podstawowych pojęd
3

4. Zamieszanie wokół podstawowych pojęd
4
• Z faktu, że ludzie zawsze żyli w grupach, wynika
kilka podstawowych pojęd:
wolnośd
praworządnośd
sprawiedliwośd
władza
własnośd
paostwo
prawodemokracja

5. Zamieszanie wokół podstawowych pojęd
5
• Jest wiele myślowego zamieszania wokół tych
podstawowych pojęd, po części wskutek
demagogii i manipulacji.
• Przykładowo nikt nie jest jawnie przeciw
wolności, czy demokracji, łącznie z ich
największymi wrogami.

6. II. Co to jest paostwo ?
6

7. Co to jest paostwo?
7
• Paostwo jako byt
nadprzyrodzony (deifikacja
paostwa -> demonizacja rynku)
• Mentalnośd sowieckiego
działacza: bez paostwa nie da się
rozwiązad żadnego problemu
Koncepcja
utopijna
• koncepcja Webera
• koncepcja Nozicka
Koncepcja
realistyczna

8. Co to jest paostwo?
8
Paostwo to wielka fikcja, dzięki
której każdy usiłuje żyd kosztem
innych.
Wszelako nigdy jeszcze nie widziano
i nigdy się nie zobaczy, a i nie sposób
sobie tego wyobrazid, żeby paostwo
oddawało społeczeostwu więcej, niż
mu zabrało
Frederic Bastiat (1801 – 1850),
francuski ekonomista i filozof

9. Co to jest paostwo?
9
W istocie chodzi o to, że paostwo nie jest i nie może byd istotą
jednoręczną. Posiada dwie ręce: jedną do brania, drugą do
dawania. Innymi słowy, rękę surową i rękę łagodną. Działanie tej
drugiej jest z konieczności podporządkowane działaniu tej
pierwszej.
Tak dzisiaj, jak i w przeszłości każdy z nas, jeden mniej, drugi
więcej, chciałby skorzystad z pracy drugiego człowieka.
Frederic Bastiat (1801 – 1850),
francuski ekonomista i filozof

10. Co to jest paostwo?
10
Gdyby ludzie byli
aniołami, żaden rząd czy
administracja nie byłyby
konieczne.
Gdyby aniołowie mieli rządzid
ludźmi, ani wewnętrzna, ani
zewnętrzna kontrola nad
rządem nie byłaby konieczna.
James Madison (1757 – 1836),
4. Prezydent USA

11. Co to jest paostwo?
11
Każda władza
deprawuje, władza
absolutna deprawuje
absolutnie.
John Acton (1834 - 1902),
angielski historyk

12. Co to jest paostwo?
12
Wniosek?
• Władza polityczna (paostwo) powinna byd
ściśle ograniczona.

13. III. Co to jest wolnośd?
13

14. Co to jest wolnośd?
14
• Wolnośd ≠ niepodległośd kraju
• Wolnośd ≠ zamożnośd (posiadanie wielu
możliwości)

15. Co to jest wolnośd?
15
• Wolnośd odnosi się do relacji między
jednostką a:
– paostwem
– innymi organizacjami lub grupami ludzi
• Jednostka ma tym więcej wolności w relacji z
paostwem, im mniej czynów jest uznawanych
za przestępstwa przez paostwowe prawo
karne.

16. Co to jest wolnośd?
16
• Przestępstwa
– pospolite (elementarne)
– „polityczne” (przeciw ustrojowi)
• „domniemanie wolności”
– co nie jest zakazane, jest dozwolone

17. IV. Normatywne granice
wolności
17

18. Normatywne granice wolności
18
Normy moralne (religijne)
nie powinny pokrywad się
w całości z paostwowym
prawem.
Normy prawa powinny
mied jednak uzasadnienie
w określonych normach
moralnych (religijnych).

19. Normatywne granice wolności
19
• Koniecznym, ale niewystarczającym
warunkiem ograniczenia wolności jest
zapobieganie określonym krzywdom
(szkodom).

20. Normatywne granice wolności
20
Jedynym celem, który usprawiedliwia
wtrącanie się, indywidualnie lub
zbiorowo, ludzkości w wolnośd działania
jakiegokolwiek jej członka jest
samoobrona, że jedynym celem, którego
osiągnięcie uzasadnia sprawowanie
władzy nad jakimkolwiek członkiem
cywilizowanej społeczności wbrew jego
woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych.
John Stuart Mill (1806 - 1873),
angielski filozof

21. Normatywne granice wolności
21
• Ale:
– Problem paternalizmu
– Krzywda wyrządzona jakim istotom (bytom)?
– Krzywda przez działanie vs. Krzywda przez
zaniechanie
– Wolnośd umów vs. Doktryna „słabszej strony”
(pokłosie marksizmu)
– Negatywne skutki egzekwowania niektórych
zakazów (np. prohibicja w USA)

22. Normatywne granice wolności
22
• Jakie rodzaje krzywd uzasadniają ograniczenie
wolności? Czy przykładowo krzywdy
wyrządzane przegranym w rynkowej
konkurencji? A obraza uczud?

23. Normatywne granice wolności:
problem paternalizmu
23
Nie można zasadnie zmusid go do uczynienia
lub zaniechania czegoś, ponieważ tak będzie
dla niego lepiej, ponieważ uczyni go to
szczęśliwym, ponieważ zdaniem innych
będzie to mądre, czy nawet słuszne. Istnieją
dobre powody, by go
napominad, przemawiad mu do
rozumu, przekonywad go lub usilnie prosid
lecz nie, by go zmuszad lub wyrządzad mu
jakiekolwiek zło w razie, gdyby postąpił
przeciwnie.
John Stuart Mill (1806 - 1873),
angielski filozof

24. V. Wolnościowe stanowisko w
sprawie granic wolności
24

25. Wolnościowe stanowisko
w sprawie granic wolności
25
1. Normy moralne (religijne) ≠ normy prawne
2. Zbiór czynów uznawanych za przestępstwa
jest ściśle ograniczony do przestępstw
elementarnych.
3. Obowiązuje domniemanie wolności.
4. Nie ma paternalistycznych ograniczeo
wolności.

26. VI. Wolnośd a równośd
26

27. Wolnośd a równośd
27
• Dwa rodzaje (nie)równości
– Szans
– Sytuacji (w tym dochodu)

28. Co to jest paostwo?
28
• Równośd szans obejmuje równośd wobec
prawa
• Pewne kolizje mogą występowad między
wolnością a innymi aspektami ideału równości
szans, np. obowiązek oświatowy (ograniczenie
wolności rodziców wobec ich dzieci w imię
równości szans dzieci)
• Wolnośd i równośd szans nie dają się pogodzid
z egalitaryzmem sytuacji (dochodu).

29. VII. Prawa „negatywne” versus
prawa „pozytywne”
29

30. Prawa „negatywne” vs. prawa pozytywne
30
Prawa
„negatywne”
=
wolnościowe
pozytywne
Ochrona jednostki
przed agresją ze
strony innych ludzi
Inne, główni
e socjalne
prawa klasyczne

31. Prawa pozytywne
31
• Ruch socjalistyczny od XIX wieku prawa
socjalne
• Słabe intelektualne uzasadnienie praw
socjalnych: sprawiedliwośd społeczna itd.
• Współczesna ideologia praw człowieka kładzie
nacisk na prawa socjalne a pomija lub
lekceważy prawa klasyczne

32. Normatywne granice wolności
32
W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ własnośd
prywatna jest na marginesie, zepchnięta tam przez imponującą
listę praw pozytywnych, zwłaszcza socjalnych.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał prawo do
świadczeo socjalnych jako element praw własności (!), na co sędzia
Trybunału Konstytucyjnego w Belgii, Marc Bossuyt, zareagował
taką oto opinią: „Jeśli świadczenie socjalne stało się przedmiotem
własności, to sędziowie w Strasburgu zdołali stworzyd właściciela z
kogoś, kto niczym nie włada. Nawet Marks nie dokonał takiej
sztuki” (Mchangama, Rhodes 2012). Te przykłady pokazują
praktyczny wpływ głośnych intelektualistów – orędowników praw
pozytywnych.

33. Rozrost paostwa socjalnego
33
Rozrost paostwa socjalnego (etatyzm socjalny)
• Rosnące podatki= ograniczanie prawa własności
(wolności)
• W wielu przypadkach: ograniczanie wzrostu gospodarki
– Kryzysy (Grecja)
– Redystrybucja od biedniejszych do bogatszych
– Rozbudowana biurokracja
• Wypieranie indywidualnej przezorności ,wzajemnej
pomocy oraz pomocy innym (mentalnośd sowieckiego
działacza nie pozwala tego dostrzec )

34. Normatywne granice wolności
34
Przejawem jaskrawej
niesprawiedliwości byłoby
przymuszanie kogoś do łożenia na
działalnośd, która nie wspiera jego
interesów lub której jest
zdecydowanie przeciwny.
Knut Wicksell (1851 - 1926),
Szwedzki ekonomista

35. Rozrost paostwa socjalnego
35
Największa demagogia dotyczy rozrośniętego
paostwa socjalnego - „czułe słówka”, np.
solidarnośd, pomaganie
biednym, spójnośd, społeczne
Nienawistne słowa: wilczy kapitalizm, biedni
ofiarami bogatych, wyzysk, umowy
„śmieciowe”

36. Wolnośd a równośd
36
• nacisk na prawa
klasyczne, sceptycyzm wobec
rozbudowanych prac socjalnych
Klasyczny
liberalizm
• wroga wobec praw klasycznych;
akredytacja wobec praw
socjalnych
Marksizm
• niechętna akceptacja praw
klasycznych, nacisk na prawa
socjalne
Socjaldemokracja

37. VIII. Rodzaje wolności
37

38. Rodzaje (sfery) wolności
38
Rodzaje (sfery) wolności
Wolnośd polityczna ≈ władza wybieralna ≈
demokracja

39. Normatywne granice wolności
39
Każdy, komu przyszło żyd *…+ za
panowania dyktatury, której nie można
obalid bez rozlewu krwi – wie, że za
demokrację, mimo całej jej
niedoskonałości, warto walczyd i w moim
przeświadczeniu nawet umrzed.
Karl Popper (1902 - 1994),
żydowski filozof

40. Demokracja a wolnośd
40
Ale demokracja nie gwarantuje:
• Szerokiego zakresu wolności gospodarczej
• Wysokiego poziomu praworządności

41. Wolności cywilne
41
Demokracja wymaga określonych wolności
cywilnych (obywatelskich):
• Wolności zgromadzeo
• Wolności zrzeszania się
• Wolności słowa
• Wolności mediów

42. Wolności obywatelskie
42
Wolności obywatelskie społeczeostwo
obywatelskie, czyli ludzie grupujący się dla celów
innych niż zarobkowe i polityczne:
1. Wspólne zainteresowania(np. filateliści, ornitolodzy)
2. Wzajemna pomoc i pomoc innym
3. Nacisk na władzę polityczną (paostwową)
3.1. Zmierzający do rozrostu paostw
ograniczenie pewnych wolności, zwłaszcza
gospodarczej
3.2. Zmierzający do ograniczenia rozrostu paostwa =
mniej wolności, zwłaszcza gospodarczej

43. Wolnośd gospodarcza
43
O zakresie wolności gospodarczej i poziome
praworządności decydują w demokracji relacje sił
między następującymi wolnościami:
•Wzajemna pomoc i pomoc innym
•Zmierzający do rozrostu paostw ograniczenie pewnych
wolności, zwłaszcza gospodarczej
•Zmierzający do ograniczenia rozrostu paostwa = mniej
wolności, zwłaszcza gospodarczej

44. IX. Wolnośd gospodarcza
44

45. Wolnośd gospodarcza
45
Składniki
Konsumpcja
Działalnośd produkcyjna
praca własnośd
prywatna
Najbardziej zagrożona wolnośd: wolnośd praktycznego działania
(gospodarcza)

46. Wolnośd gospodarcza
46
• Prawo do pracy: wolnościowe czy socjalne ?
• Własnośd prywatna ≈ swoboda
przedsiębiorczości
Uprawnienia do decydowania
Uprawnienia do korzystania

47. Wolnośd gospodarcza
47
Wolnośd gospodarcza (własnośd
prywatna, wolny rynek) są fundamentalnie
ważne dla:
1. Rozwoju gospodarki usuwanie ubóstwa;
czyli dla mas
2. Istnienia demokracji (nie ma demokracji bez
kapitalizmu)

48. Ataki na wolnośd gospodarczą
48
A jednocześnie wolnośd gospodarcza - spośród
wszystkich wolności – jest najbardziej atakowana
przez częśd kręgów intelektualnych i politycznych:
• Marksizm
• Interwencjonizm (etatyzm)
–własnośd paostwowa
–etatyzm regulacyjny
–etatyzm socjalny (rozbudowane paostwo
socjalne)

49. X. Propaganda etatystyczna
(antyrynkowa, antykapitalistyczna
49

50. Propaganda etatystyczna
(antyrynkowa, antykapitalistyczna)
50
Dwa przykłady:
1. Ubóstwianie paostwa (mentalnośd
sowieckiego działacza; „czułe słówka”)
2. Demonizacja własności prywatnej i wolnego
rynku –
Mity antyrynkowe ≈ antykapitalistyczne.

51. Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne,
51
• Wolny rynek chciwośd
Socjalizm lepszy człowiek
• Wymiana rynkowa jest z natury niemoralna.
Jakie alternatywne rozwiązania?
• Wolny rynek nierówności
Jakie nierówności dochodu są dopuszczalne?

52. Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne
52
• Rynek (spontaniczny porządek) nie może
działad w złożonej gospodarce
• Gdyby nie było rynku, to w społeczeostwie
panowałoby powszechne braterstwo („jeden
wielki kibuc”)
• Kapitalizm tworzy społeczeostwo, które składa
się z :
a) Wyzyskiwaczy
b) Wyzyskiwanych
marksizm

53. Podłoże mitów antykapitalistycznych
53
U podłoża tych i innych mitów leżą:
• Utopijne rojenia na temat natury
człowieka, paostwa, społeczeostwa
• Rażące błędy myślowe, np.
Obwinianie wolnorynkowego kapitalizmu za
słabości innych odmian kapitalizmu:
przeregulowanego , przesocjalizowanego
, kapitalizmu kolesiów (crony capitalism)

54. Przykłady otumaniania Polaków
Demonizowanie OFE jako walka przeciwko oszczędnościom emerytalnym
Polaków:
1. Jacek Rostowski, Minister Finansów
- „ Te potężne instytucje finansowe [OFE] są głównie zainteresowane
zyskiem” (3.04.2013, TVN 24)
- „ II filar to rak na tej reformie, który urósł do gigantycznych rozmiarów i
niszczy cały system emerytalny, a teraz przerzucił się na finanse publiczne.”
(7.02.2011, Gazeta Wyborcza)
2. Jarosław Kaczyoski, Prezes Prawa i Sprawiedliwości
- „ Mogę z pewną dumą powiedzied, że należałem od samego początku do
tych, którzy byli przeciwko OFE. Zdawaliśmy sobie sprawę, że
społeczeostwo jest w niesłychanie bezczelny sposób oszukiwane.”
- „OFE polega na tym, że każdemu z paostwa zabiera się pieniądze jak
podatek, potem się go prywatyzuje, a potem prywatni właściciele nim
obracają, a ten, co daje pieniądze, nie ma nic do powiedzenia na temat
tego, co się z tymi pieniędzmi robi.” (6.04.2013, Gazeta.pl)
54

55. Przykłady otumaniania Polaków
3. Prof. Leokadia Oręziak, Katedra Finansów Międzynarodowych, SGH
- „OFE w Polsce wprowadzono w warunkach ograniczonej suwerenności”
- OFE jako źródło zysku dla „oligarchów finansowych”
- „trzeba ratowad nasze interesy, a nie ich [towarzystw emerytalnych+”
- „to kosztem przyszłego emeryta żyją te towarzystwa emerytalne”
- „system został stworzony po to żeby dawad zyski instytucjom finansowanym
i to w większości są wielkie koncerny międzynarodowe”
- „*istnienie OFE] to droga do zrujnowania finansów publicznych”
- „Po to powstały na świecie emerytury paostwowe, żeby zapewnid
człowiekowi minimum środków do życia. Żeby jego przetrwanie nie zależało
od giełdowej ruletki”
(wywiady w „Przeglądzie”, wyd. 12/2013 oraz Jedynka – Polskie Radio, 08.04.2013)
4. Jolanta Fedak, była Minister Pracy i Polityki Społecznej, PSL
- OFE nawet jak na standardy europejskie działają wyjątkowo idiotycznie
(5.04.2013, TOK FM)
55

56. XI. Co robid?
56

57. Co robid?
57
1. Nie dad się ogłupid
2. Nie byd biernym
3. Nie snobowad się na apolitycznośd
4. Nie narzekad
5. Bronid zagrożonych wolności, zwłaszcza
gospodarczej, poprzez działanie w
wolnościowej części społeczeostwa
obywatelskiego