3. Copa cónica nos exemplares novos e esférica nos máis
vellos que pode acadar os 30 m de altura.
É unha árbore orixinaria de Asia Menor que se difundíu por
Galiza desde tempos moi antigos e, en especial na época
romana.
4. O toro é robusto coas
ponlas fortes e case
horizontais. A tona é
gris lisa nos novos, e
logo vaise gretando e
escurecendo.
6. FOLLAS
Simples, alternas, en forma de
lanza coa beira dentada (15 x 5
cm), de cor verde brillante polo
dereito e cubertas de pelo moi
fino polo envés, cos nervos moi
marcados. O peciolo é
cilíndrico e curto (1-2 cm).
7. FLORES
Son unisexuais e aparecen en
amentos longos (25 a 32 cm )
ocupados maiormente por flores
masculinas de cor amarela,
formadas por masas de estames
libres.
Florece de maio a xuño.
Polinízase polo vento.
8. FLORES FEMININAS
Formadas por varios ovarios agrupados no
interior dunha cuberta espiñenta de cor
verde. Aparecen na base dos amentos.
11. Os soutos son plantacións de castiñeiros.
Na actualidade ocupan en Galiza arredor de 30.000
ha, sobre todo nas provincias de Ourense e Lugo.
A cantidade de castiñeiros diminueu a
consecuencia do mal da tinta, producido por un
fungo (Phitophtora cinnamoni) que os afectou
gravemente.
Na actualidade estanse a introducir variedades
híbridas resistentes.
12. Os castiñeiros bravos atópanse mesturados con
outras especies en moitos bosques naturais por
todo o territorio galego.
13. A castaña recóllese no outono, entre setembro e novembro, segundo
a variedade. Primeiro recóllense as que caen de xeito natural e logo
varéase o castiñeiro para tirar os ourizos.
14. USOS
A madeira é moi apreciada en
ebanistería por que é dura, ten
un bo acabado e resiste ben a
couza e a rela.
As ponlas novas fendidas
úsanse para facer cestos.
As castañas como alimento de
persoas e animais.
Os soutos son ademais bos
produtores de cogomelos
(boletos, rúsulas,
cantarelos...).
Na actualidade Galiza
produce, cada ano, entre
15.000 e 25.000 toneladas
de castañas, un 60% da
que se comercializa no
estado.
15. A castaña foi un elemento importante
da alimentación das persoas e os
animais de Galiza ata que se
extenderon o cultivo da pataca
e o millo. Botábanse no caldo,
cocíanse con auga ou con leite,
asábanse, facíase puré,
conservábanse secas...
A amplia extensión do cultivo
deu lugar á aparición de moitas
variedades (hai 143 rexistradas) que
se distinguen pola época de
maduración, o tamaño, o sabor, a
facilidade para desprenderse da
tona...
Os produtores véndenas en verde,
pero hai empresas que as preparan,
envasan e conservan de diferentes
maneiras: conxeladas, confitadas
(marrón glacé, en almibre), secas,
moídas (fariñas para repostería)...
Tamén se fan licores.
16. INDICACIÓN XEOGRÁFICA PROTEXIDA
"Castaña de Galicia"
Aprobada en 2009
Froitos obtidos a partir dos cultivares autóctonos galegos do
castiñeiro europeo (Castanea sativa) destinados ao consumo
humano e comercializados en fresco ou conxelado.
O ámbito xeográfico de produción
comprende o territorio galego que se
atopa delimitado ao oeste pola Dorsal
Galega e pola Serra do Xistral cara ao
norte.
A totalidade dos concellos da provincia
de Ourense.
Provincia da Coruña: a Terra de Melide
e os concellos de Arzúa e Boimorto da
comarca de Arzúa.
O conxunto da provincia de Lugo agás ,
os concellos do Vicedo, Viveiro, Xove e
Cervo (Mariña Occidental), Burela e Foz
(Mariña Central) e Barreiros e Ribadeo
(Mariña Oriental).
Provincia de Pontevedra: as comarcas
do Deza e de Tabeirós-Terra de Montes,
os concellos de Cotobade, A Lama e
Campo Lameiro (comarca de
Pontevedra) e o concello de Cuntis
(comarca de Caldas).
17. Nas zonas onde está moi
extendido o cultivo da
castaña existen aparellos
e instalacións específicos
relacionados co seu
aproveitamento:
ouriceiras, onde se
amorean os ourizos para
que abran; e sequeiros,
onde se secan, para que
se conserven e se
desprendan da tona.
Ouriceira na
Fonsagrada.
22. USOS CURIOSOS
Castiñeiro da Capela, no adro da igrexa
de Baamonde (Begonte-Lugo).
No seu interior ten unha talla da Virxe do
Rosario. O especial cariño que lle tiña a xente
do lugar e o traballo que fixo nel o escultor
Victor Corral, impediron que fose cortado
cando se ampliou a estrada.
Vilar (O Courel). Refuxio para agardar
polo transporte.
23. CASTIÑEIROS
MONUMENTAIS
Cadro de 1777.
Castiñeiro dos cen
cabalos.
Situado en Sicilia (Sant’Afio).
É o máis grande e máis vello
de Europa.
Ten máis de 2.000 anos, 22 m
de perímetro no toro e 22 m
de altura.
Conta unha lenda que durante
unha partida de caza unha raíña
e o seu séquito foron
sorprendidos por unha tormenta
e refuxiáronse toda a noite
debaixo do castiñeiro.
24. CASTIÑEIROS MONUMENTAIS
GALEGOS
Incluído no Catálogo
Galego de Árbores Senlleiras.
En Galiza, onde o castiñeiro se cultiva desde tempos moi antigos,
consérvanse un bo número de exemplares que pola súa idade ou porte poden
ser considerados como árbores senlleiras. Moitos deles están incluídos nun
catálogo da Xunta de Galiza.
O Mola
(Chagoazoso-A Mezquita)
-9,4 m de perímetro.
25. Pumbariños, no Souto de Rozabales en Manzaneda (Ourense).
Foi declarado Monumento natural en 1995.
-16,60 m de altura; 13,3 m de perímetro. Achégase aos 1.000 anos.
42. Fraga de Quintela de Catasós. (Lalín-Pontevedra).
Posiblemene plantados a mediados do século XIX. Miden entre 33 e 35 m de altura.
Declarados únicos pola FAO en 1954 por ter o fuste máis alto de Europa e actualmente
están declarados Monumento Natural.
43. Castelo de Frades (Cereixedo- Cervantes)
Na estrada de Doiras a Campo da Braña.
-10, 30 m de perímetro.
81. Balneario de Bembibre
Viana do Bolo
Imaxe de 1910-18?
O castiñeiro medía uns 20 m de
perímetro. Foi cortado en 1936.
Foto do libro sobre O Castiñeiro de Ernesto Viéitez Cortizo.
CASTIÑEIROS
MONUMENTAIS
DESAPARECIDOS
83. REFRÁNS:
-O que non sabe mañas non come castañas.
-A castaña no agosto quer beber e no setembro
comer.
-A castaña no Nadal sabe ben e parte mal.
-A castaña e o besugo en febreiro non ten zugo.
-Temperá é a castaña que por setembre regaña.
-Non quero peral, quero castañeiro, para ter
castañas para o ano enteiro.
CANTIGAS
Indo polo souto abaixo
atopei un ouriciño,
tres castañiñas me deu
para ti meu queridiño.
Non chas quero, non chas quero,
castañas do teu magosto,
Non chas quero, non chas quero,
que me cheiran ao chamosco.
A castaña no ourizo
eu ben sei o que che fai;
se é que stá verde, amadura,
e despois de madura cai.
Santo que estás no canizo
bota castañas abaixo,
que anque non teño mantelo,
apáñochas no refaixo.
TRADICIÓN ORAL
84. TRADICIÓNS:
O magosto é unha festa que se celebra en novembro de
longa tradición en Ourense. Ten unha orixe moi antiga
relacionada co ciclo das colleitas.
Ásanse e cómense as castañas xógase e cántase.
Hai a crenza de que despois da festa as ánimas van
quentarse ás brasas das fogueiras e hai que deixarlles
algunhas castañas para elas.
85. ESCOLMA LITERARIA
Non quero que o lume
destrúa e aniquile
a miña carne
na que, ás veces,
cantou namorada
a cotovía.
Somente son terra.
Só desexo ser terra,
mesturarme coa terra,
perderme,
confundirme,
no silencio da terra.
e pídolle,
con todo o meu ser,
á terra miña nai,
que sexa xentil comigo
Manuel María
86. VEO o tempo morno do Outono
Os días son tardes longas
O aire é unha cousa...
Todo ten ise xeito:
os tesos
os camiños que se van
no serán do val
os soutos
alumados d’ouro
eu quedo ollando ó mofo...
Uxío Novoneyra (OS EIDOS)