Иргэдэд зориулсан гарын авлага

1. МОНГОЛЫН НЭЭЛТТЭЙ НИЙГЭМ ФОРУМ
(СОРОСЫН САН)
ХХУУУУЛЛЬЬ ХХЭЭРРХХЭЭНН
ББҮҮТТДДЭЭГГ ВВЭЭ??
Иргэдэд зориулсан гарын авлага

2. Боловсруулсан ;
Д.Цолмон
Л.Лувсанжамц
Л.Баян-Алтай

3. АГУУЛГА
Нэгдүгээр бүлэг: Хууль гэж юу вэ?
1.1. Хуулийн тухай, бидний амьдралд хууль нөлөөлөх нь
1.2. Хуулийн төрөл
Хоёрдугаар бүлэг. Хууль хэрхэн бүтдэг вэ?
2.1. Хууль санаачлах, төсөл боловсруулах ажиллагаа
2.2. Хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг зохион байгуулах,
санхүүжүүлэх
2.3. Хуулийн төслийг өргөн мэдүүлэх
Гуравдугаар бүлэг. Хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг
3.1. Хуулийн төсөл хэлэлцэх, батлах үе шат
3.2. Хуулийн төслийг байнгын хороогоор урьдчилан хэлэлцэх
3.3. Хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэх
3.4. Хуулийг ёсчлох, нийтлэх, мэдээлэх
Дөрөвдүгээр бүлэг. Хууль бүтээх үйл ажиллагаан дахь
иргэний оролцоо
4.1. Иргэний оролцооны тухай товч ойлголт
4.2. Лобби ба хууль
Ном зүй
2
3
16
19
20
24
27
30
31
32
35
41
44
45
50
56

4. 1
Óäèðòãàë
“Òºð òºâøèí áîë ò¿ìýí îëîí àìãàëàí” ãýæ Ìîíãîë÷óóä áèä
ÿðüäàã áèëýý. Ýðõýì óíøèã÷ òàíû áèëãèéí ìýëìèéã ìÿëààæ, óõààí
äàëàéä òàíü íýãýýõýí äóñàë íýìýõ ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã òîëèëóóëæ
áàéãààäàà áàÿðòàé áàéíà.
“Õóóëü õýðõýí ãàðäàã” òóõàé ãàðûí àâëàãà íü èðãýäýä õóóëü, ýðõ ç¿éí
íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õóóëü áàòëàí ãàðãàõ ¿éë ÿâö, òýäãýýðò èðãýä
õýðõýí îðîëöîõ áîëîìæèéí òàëààð ºã¿¿ëæ, èðãýäèéí õóóëèà
äýýäëýí, òºðèéíõºº ¿éë õýðýãò òóñ íýìýð áîëæ àìüäðàõ ñýòãýëãýýã
äýìæèõýä º÷¿¿õýí òºäèé õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîîð á¿òýýãäñýí
áèëýý.
Áèä 1992 îíä àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëèà áàòàëæ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ
÷ºëºº, õ¿í á¿ð õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõ øóäàðãà çàð÷èì,
òºðèéí ¿éë õýðýãòýý ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ çàìààð àäèë òýãø îðîëöîõ
áîëîìæ çýðãèéã áàòàëãààæóóëæ, õ¿ì¿¿íëýã èðãýíèé àðä÷èëñàí
íèéãìèéã öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã ýðõýì çîðèëãîî áîëãîí
òóíõàãëàñàí ãýäãèéã áèä á¿õýí ìýäíý.
Ýíý ýðõýì çîðèëãîä õ¿ðýõýä èðãýí á¿ðèéí õóâü íýìýð, îðîëöîî
òóéëûí ÷óõàë áàéäàã. ßëàíãóÿà òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ ãîë
õýðýãñýë áîëîõ õóóëü ãàðàõ ¿éë àæèëëàãààíä èðãýä ººðò îëãîãäñîí
áîëîìæîî àøèãëàí èäýâõòýé îðîëöîæ, ººðèéí ñàíàà áîäëîî
íèéãìèéíõýý õºãæèëä ñýòãýë õàðàìã¿é çîðèóëæ áàéõ íü àðä÷èëñàí
óëñûí èðãýí òà áèäíèé õ¿ëýýõ àðèóí ¿¿ðýã ãýæ áîäíîì.
Íýã òàëààñ òºð íü õóóëü òîãòîîõ çàìààð èðãýäèéíõýý ýðõ àøãèéã
õàìãààëæ, íèéãìèéã ýìõ öýãöòýé áàéëãàõ çîðèëãîòîé áàéäàã õýäèé ÷
ýíý íü äàí ãàíö òºð á¿ãäèéã øèéäíý ãýñýí ¿ã áèø àæýý. Îð÷èí ¿åèéí
àðä÷èëñàí óëñ îðíóóä áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, õóóëü áàòëàõ çýðýãò
èðãýäèéã ºðãºíººð îðîëöóóëàõ áîëñíîîð íèëýýäã¿é àìæèëòûã îëæ
áàéíà ãýæ ¿çäýã. Èðãýäèéí îðîëöîî, ìýäýýëýë, çºâëºãººí çýðýã íü
òºðèéí áîäëîãûã óë ñóóðüòàé áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèé õýðýãæèëò ¿ð ä¿í
íü ñàéí áàéõ, òºðä èòãýõ èòãýë íýìýãäýõ, àðä÷èëëûã óëàì
áýõæ¿¿ëýõýä èõýýõýí àøèã òóñàà ºãäºã áàéíà.
Ãàðûí àâëàãûã õýâë¿¿ëýí ãàðãàõ àæëûã ñàíàà÷èëæ, õîëáîãäîõ á¿õ
çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí Ìîíãîëûí íýýëòòýé íèéãýì õ¿ðýýëýíä
(Ñîðîñûí ñàí) óíøèã÷ îëîí ò¿ìíèéõýý ºìíººñ òàëàðõàëàà
èëýðõèéëæ áàéíà.
Óã ãàðûí àâëàãûã ýðõýì óíøèã÷ Òà áèëýã îþóíäàà òóíãààí áîäñîíîî
áèåò àæèë áîëãîíî ãýäýãò áèä ã¿íýý èòãýæ áàéíà.
Äóñëûã õóðààâàë äàëàé,
Äóóëñíûã õóðààâàë ýðäýì áîëîé
Ãàðûí àâëàãûã áè÷ñýí áàã
Ä.Öîëìîí
Ë.Ëóâñàíæàìö
Ë.Áàÿí-Àëòàé

5. 2
ÁÁ¯¯ËËÝÝÃà 11.. Õóóëü ãýæ þó âý?
1.1. Õóóëèéí òóõàé, áèäíèé
àìüäðàëä õóóëü íºëººëºõ íü
1.2. Õóóëèéí òºðºë
Áèä ýíýõ¿¿ á¿ëãýýñ ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýý, ò¿¿íèé õýì õýìæýý èëðýë
áîëîõ õóóëèéí òàëààðõ îéëãîëò,
áèäíèé àìüäðàëä õýðõýí íºëººëæ,
ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõ,
õóóëèéí òºðºë, òýäãýýðèéí õ¿÷èí
÷àäàë, õàðèëöàí õàìààðëûí òóõàé
ìýäýõ áîëíî.

6. 3
Íèéãìèéí õýì õýìæýýíä:
• çàí çàíøëûí
• óëñ òºðèéí
• ýäèéí çàñãèéí
• ¸ñ ñóðòàõóóíû
• øàøíû
• ãîî ç¿éí
• ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý
îðíî
1.1. ÕÓÓËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ, ÁÈÄÍÈÉ ÀÌÜÄÐÀËÄ ÕÓÓËÜ
ͪ˪ªËªÕ ÍÜ
Ýðõ ç¿é, õóóëèéí òóõàé ¿íäñýí îéëãîëò
Áèä õóóëü õýðõýí ãàðäàã òàëààð ìýäýõèéí òóëä õóóëü, ýðõ ç¿é ãýæ þó
áîëîõ, ò¿¿íèé îíöëîã øèíæ ÷àíàð, òà áèäíèé àìüäðàëä ÿìàð à÷
õîëáîãäîëòîé áàéæ, ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäãèéã ìýäýõ øààðäëàãàòàé
áèëýý.
Àëèâàà õ¿í ººðèéíõººðºº îðøèí òîãòíîæ, àìüäðàõûí òóëä íèéãìèéí
õàðèëöààíä îðîëöîõ íü çàéëøã¿é. Òà áèäíèé ºäºð òóòàì îðîëöîæ
áàéãàà õàðèëöààíóóäûã çîõèöóóëäàã îëîí òºðëèéí õýì õýìæýý
áàéäàã áºãººä ò¿¿íèé íýã íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý þì. Òýãâýë õýì
õýìæýý ãýæ þóã îéëãîõ âý? Àëèâàà ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã õèéõýä
äàãàæ áàðèìòëàí, ìºðääºã çàí ¿éëèéí äýã æóðìûã õýì õýìæýý ãýæ
îéëãîæ áîëíî. Áèä òºäèéëºí àíçààðäàãã¿é áîëîâ÷ àìüäðàëäàà ìàø
îëîí õýì õýìæýýã äàãàæ ìºðäºæ áèåë¿¿ëñýýð ë ÿâäàã.
Ýäãýýð íèéãìèéí õýì õýìæýýí¿¿äýýñ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü ÿìàð
îíöëîãòîé áàéäàã âý ãýäãèéã àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð òºðººñ
áàòëàí ãàðãàæ áàéãàà õóóëü òîãòîîìæóóäûã èðãýí õ¿í çààâàë äàãàæ
ìºðäºõ øààðäëàãàòàé þó ¿ã¿é þó ãýäýã íü òîäîðõîé áîëîõ þì.
Ýðõ ç¿éí òóõàé
Áèä ºäºð òóòàì, áàéíãà ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéäàã. Ýðõ
ç¿éí òàëààðõ îéëãîëò, ò¿¿íä õàíäàõ õàíäëàãà íü íèéãìèéí õºãæëèéã
äàãàí ººð÷ëºãäñººð èðæýý. Àëèâàà íèéãýìä àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëºº, òýãø ýðõ, àþóëã¿é áàéäëûí íàéäâàðòàé áàòàëãàà,
íèéãìèéí õàðèëöààíû ÷óõàë òîõèðóóëãà íü “ýðõ ç¿é” áàéäàã.
ÕÝÌ ÕÝÌÆÝÝ:
Àëèâàà ¿éëäýë,
¿éë àæèëëàãààã
õèéõýä äàãàæ
áàðèìòëàí,
ìºðääºã çàí
¿éëèéí äýã
æóðàì.
ÝÐÕ Ç¯É:
Íèéãìèéí
õàðèëöààã
çîõèöóóëàõààð
òºðººñ
òîãòîîäîã, á¿õ
íèéòýýð çààâàë
äàãàæ ìºðäºõ
ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýíèé
íèéëáýð öîãö.

7. 4
Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëòîîñ ¿çâýë ýðõ ç¿é áîë íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàã÷ ãýñýí ãîë óòãà õàðàãäàæ áàéíà. Íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàã÷ áîëîõûíõîî õóâüä ýíý íü ººðèéí ãýñýí õýì
õýìæýýí¿¿äýýð èëðýí ãàðíà.
Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü íèéãìèéí õàðèëöààíû á¿õèé ë ýëåìåíò
á¿ðèéã íýã á¿ð÷ëýí çîõèöóóëàõ áèø õàðèí õàðèëöààíû á¿õ òºðºëä
ººðèéí çîõèöóóëàëòûã õèéäýã. Èéìýýñ ýðõ ç¿éí õýìæýýíýýñ ãàäíà
íèéãìèéí áóñàä õýì õýìæýýí¿¿ä òóõàéëáàë, ¸ñ ñóðòàõóóíû, çàí
çàíøëûí, óëñ òºðèéí, øàøíû ãýõ ìýò õýì õýìæýýí¿¿ä íèéãìèéí
õàðèëöààã çýðýãöýí çîõèöóóëäàã áèëýý.
ªºðººð õýëáýë, àëèâàà àøèã ñîíèðõëûã çîõèöóóëàõàä ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýíýýñ ãàäíà íèéãìèéí áóñàä õýì õýìæýýí¿¿ä øèéäâýðëýõ
íºëººòýé áàéäàã áºãººä õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí íèéãýìä áèåý àâ÷
ÿâàõ áàéäëûí åðäèéí ãîðèì, æóðìûã áèé áîëãîäîã áèëýý.
Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý áóñàä õýì õýìæýýíýýñ ÿëãàãäàõ íü
1. Òºðººñ òîãòîîãäîí ãàð÷, çààâàë õýëáýðæèí áè÷èãäñýí
áàéíà.
Ýðõ ç¿éí õýìæýýíèé íèéãìèéí áóñàä õýì õýìæýýíýýñ ÿëãàãäàõ
õàìãèéí àíõäàã÷ øèíæ íü òºðººñ òîãòîîãäîí ãàðäàã ÿâäàë áºãººä
ýíýõ¿¿ õýì õýìæýýã òîãòîîã÷ íü õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõòýé,
òóñãàéëñàí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà áàéäàã. Ìàíàé óëñàä
õóóëèéã çºâõºí Óëñûí Èõ Õóðàë áàòëàí ãàðãàíà. Ýíý ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð áèäíèé öààø ¿çýõ “Õóóëü õýðõýí á¿òäýã òóõàé”
á¿ëãýýñ èë¿¿ òîäîðõîé ìýäýõ áîëîìæòîé. Õýëáýðæèí áè÷èãäñýí áàéõ
øèíæ íü áèäíèé ÿðüäàã áè÷ìýë õèéãýýä áè÷èãäýýã¿é õóóëü ãýäýã
îéëãîëòòîé èë¿¿òýé õîëáîãäîíî.
Áè÷èãäýýã¿é õóóëü ãýäýãò çàí
çàíøëûí áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû
çýðýã íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëæ áàéäàã áóñàä õýì
õýìæýýí¿¿äèéã îéëãîäîã. Ýíý
íü õýëáýðæèæ, áè÷èãäýýã¿é
ìºðòºº íèéãìèéí õàðèëöààã
ªºðèéí ýðõèéã
ººðèéí ¿¿ðãýýð
õýìæäýã òýð ë
õ¿í øóäàðãà
òºâøèí áàéäàã.
Æ.Ëàêîðäåð
Õóóëü íü íèéãìèéí
õàðèëöààã
çîõèöóóëäàã.

8. 5
çîõèöóóëæ, ò¿¿íèé õºãæëèéã äàãàí óëàìæëàãäàí øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã
áàéíà. Òýãâýë áè÷ìýë õóóëü ãýäýã íü òºðººñ ãàðãàñàí õóóëü
òîãòîîìæèéã îéëãîõ áºãººä áè÷èãäýí ãàðàõã¿éãýýð ò¿¿íèéã á¿õ
íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ, áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é íü îéëãîìæòîé.
Æèøýý, õýì õýìæýý
Ìîíãîë÷óóä áèäíèé “Öàãààí ñàð” õýìýýí òýìäýãëýäýã áàÿðààð àõìàä
íàñòàíäàà õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ çîëãîõ ¸ñ, æàÿã, ¿éëäëèéã õóóëü÷èëñàí áàéäàã
óó? Õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí íýãýí, õî¸ðîíä á¿õ íèéòýýð àìðàõ áàÿð
¸ñëîëûí ºäºð ãýæ Õºäºëìºðèéí õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéäàã. Ýíý
òîõèîëäëûí õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëò íü àæèë îëãîã÷ íàðûí õóâüä
àæèëòíóóäàà ýíý õî¸ð ºäºð àæèëëóóëàõã¿é áàéõ ¿¿ðãèéã áèé áîëãîæ,
àæèëòíóóäàä àìðàõ ýðõèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Õàðèí ¸ñëîë, õ¿íäýòãýëèéã
õýðõýí ¿ç¿¿ëýõ , ÿàæ çîëãîõ âý ãýñýí äýã æóðàì íü õóóëèàð áèø õàðèí çàí
çàíøèë, øàøèí, ¸ñ ñóðòàõóóíû çýðýã íèéãìèéí áóñàä õýì õýìæýýãýýð
çîõèöóóëàãääàã áèëýý.
ªºðººð õýëáýë, á¿õ íèéòýä àäèë òýãø áàéõ áóþó õ¿í á¿ð ò¿¿íèéã
äàãàæ ìºðäºõ ¿¿ðýãòýé áàéõ ¿¿äíýýñ áè÷èãäìýë õýëáýðòýé áàéõ
øààðäëàãàòàéí çýðýãöýý àëáàí ¸ñîîð íèéòëýãäýõ ¸ñòîé áàéäàã
áàéíà. Õóóëü õýâëýãäýí ãàðàõ õàðèëöààã õýðõýí çîõèöóóëñíûã äàðàà
àâ÷ ¿çýõ áîëíî.
2. Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü íèéãìèéí õàðèëöààã òîãòîîñîí,
çºâøººðñºí, õîðèãëîñîí áàéäëààð çîõèöóóëíà.
Ýðõ ç¿é íü ¿íäñýíäýý ”òîãòîîñîí”, “çºâøººðñºí”, “õîðèãëîñîí”
ãýñýí ãóðâàí õýì õýìæýýãýýð íèéãìèéí õàðèëöààã íýã òàëààñ
çîõèöóóëæ, íºãºº òàëààñ õàìãààëæ áàéäàã. Ýíãèéí óòãààð àâ÷ ¿çâýë
çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã íü òîãòîîñîí, çºâøººðñºí õýì õýìæýýãýýð èë¿¿òýé
Õóóëèàñ ãàäíà
íèéãìèéí
õàðèëöààíä çàí
çàíøèë, óëàìæëàë,
¸ñ ñóðòàõóóíûã
äýýäëýõ íü ìàø
÷óõàë áàéäàã.

9. 6
èëýðäýã áîë õîðèãëîñîí õýì õýìæýýãýýð õàìãààëàõ ¿¿ðýã íü
òîäîðõîéëîãääîã áàéíà.
Òîãòîîñîí õýì õýìæýý ãýäãèéã ¿ãèéí ¿íäñýýñ íü ¿çñýí ÷ òîãòîîæ,
õýëáýðø¿¿ëæ áàéãàà áóþó ò¿¿íèéã ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
ººðèéí õ¿ñýë çîðèã, àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é
áºãººä çààâàë äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé ãýñýí îéëãîëò áàéõ àæýý.
Òîãòîîñîí õýì õýìæýý íü ¿¿ðýã áîëãîñîí çîõèöóóëàëòûã àãóóëäàã áà
èéì çîõèöóóëàëòûã áèä á¿õýí ÿìàð ÷ õóóëèàñ îëæ õàðàõ áîëîìæòîé.
Æèøýý, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý
ÓÈÕ-ûí òóõàé õóóëüä “ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà 4 æèë
áàéíà” ãýæ òîãòîîñîí áàéíà. Ýíý õóãàöààã áàãàñãàõ ýñõ¿ë óðòàñãàõ áîëîìæ
ãàãöõ¿¿ õóóëèéí ýíý çîõèöóóëàëòàä ººð÷ëºëò îðóóëæ áàéæ ë ãàðíà.
Õºäºëìºðèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä “Õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð
áàéãóóëíà” ãýñýí áàéäàã. Ýíý íü çºâøººðñºí áàñ õîðèãëîñîí áèø õàðèí
¿¿ðýã áîëãîñîí çîõèöóóëàëò þì. Õýðâýý õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð
áàéãóóëæ áîëíî ãýñýí áàéõ òîõèîëäîëä òóõàéí ãýðýýã òàëóóä áè÷ãýýð
õèéãýýä àìààð áàéãóóëæ áîëîõûã çºâøººðñºí çîõèöóóëàëò áîëîõ þì.
Ò¿¿í÷ëýí Èðãýíèé õóóëüä èðãýä õîîðîíäûí çýýëèéí ãýðýýíä õ¿¿ òºëºõººð
òàëóóä òîõèðîëöîæ áîëíî ãýñýí áàéäàã. Ýíäýýñ õ¿¿ òîãòîîæ áîëíî ãýäýã
íü çºâøººðñºí çààëò þì. Õàðèí òîãòîîñîí çààëò õààíà íü áàéõ ¸ñòîé âý
ãýâýë “Õ¿¿ òîãòîîñîí áîë çýýëèéí ãýðýýã áè÷ãýýð õèéíý. Ýíý øààðäëàãûã
õàíãààã¿é áîë õ¿¿ àâàõ ýðõýý àëäàíà” ãýñíýýñ “áè÷ãýýð õèéõ” ãýäýã íü
òîãòîîñîí çààëò þì.
Äýýðõ æèøýýíýýñ õàðàõàä òîãòîîñîí çààëòûí öààíà ò¿¿íèéã
áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýã ¿¿ñäýã áàéíà. Õýðâýý ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é áîë
íýã òàëààñ õàðèóöëàãûí òóõàé ÿðèãäàõûí çýðýãöýý íºãºº òàëààñ
ýðõýý àëäàõ íºõöºë á¿ðäýæ áîëäîã
áàéíà.
Òýãâýë çºâøººðñºí õýì õýìæýýíèé
òóõàé õàìãèéí ýíãèéíýýð õýëáýë ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áîëîõ
èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàíä òóõàéí ¿éëäýë,
¿éë àæèëëàãààã õèéõ áîëîìæèéã
òºðººñ õóóëèàð îëãîæ áàéãàà
îéëãîëò þì.
ªºðººð õýëáýë, çºâøººðñºí çîõèöóóëàëò íü òàíä õóóëèàð îëãîãäîæ
áàéãàà áîëîìæ áºãººä ýíý áîëîìæèéã àøèãëàõ ýñýõ íü òàíû õ¿ñýë
çîðèã áóþó ñîíèðõëîîñ øàëòãààëàõ àñóóäàë áàéõûí çýðýãöýý ýíý íü
Ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýý
òîãòîîñîí õýì
õýìæýý
çºâøººðñºí õýì
õýìæýý
õîðèãëîñîí
õýì õýìæýý
Èðãýä áèäíèé
àíõààðàõ ãîë
ç¿éë áîë
õóóëèàð
òîãòîîñîí
çààëòûã çààâàë
äàãàæ ìºðäºæ,
áèåë¿¿ëæ áàéõ
¿¿ðýãòýé .

10. 7
ñîíãîõ áîëîìæòîé áàéäãààðàà áàñ îíöëîã þì. Ǻâøººðñºí çààëòûí
èëðýõ õýëáýð íü èõýíõ òîõèîëäîëä “ýðõòýé”, “áîëíî” ãýñýí ¿ãýýð
èëýð÷ áàéäàã.
Æèøýý, çºâøººðñºí õýì õýìæýý
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëüä çààñàí ñýæèãòíèé ýðõýýñ äóðäâàë,
“...ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ òàòãàëçàõ; ýõ õýëýýðýý áîëîí ìýääýã
õýëýýðýý ìýä¿¿ëýã ºãºõ, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷ àâàõ; õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷, ïðîêóðîð, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, øèíæýý÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ
òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ; ººðèé㺺 ºì㺺ëºõ, õóóëüä çààñíû äàãóó ºì㺺ëºã÷
àâàõ; ºì㺺ëºã÷òýéãýý ãàíöààð÷ëàí óóëçàõ ýðõòýé” ãýõ ìýòýýð àëü ÷
õóóëèàñ ýðõ îëãîñîí çîõèöóóëàëòûã õàðæ áîëíî.
Õàðèí “áîëíî” ãýñýí ¿ãýýð òºãñºæ èëýðõèéëýãäýæ áàéãàà
çîõèöóóëàëòûí öààíà çàðèì òîõèîëäîëä çºâøººðñºí õýì õýìæýýíèé
çýðýãöýý òîãòîîñîí õýì õýìæýý èëýðõèéëýãäýæ áîëäîã.
Æèøýý, Ǻâøººðñºí áà òîãòîîñîí õýì õýìæýý
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 4-ò “16-ààñ 18 õ¿ðòýëõ
íàñíû èðãýí õîðøîîíû ãèø¿¿í áàéæ áîëíî”, 39 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò “Íýã
ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëýí õýëöýë õèéæ áîëíî” ãýæ çºâøººð÷ýý.
Òýãâýë “áîëíî” ãýäýã ¿ãýýð òîãòîîñîí õýì õýìæýýã èëýðõèéëñýí æèøýý íü,
ìºí õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä “Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæ áóþó
èðãýí ººðèéí ¿éëäëýý𠺺ðòºº ýðõ îëæ àâàõ, ¿¿ðýã áèé áîëãîõ ÷àäâàð
íàñàíä õ¿ðñíýýð áóþó 18 íàñíààñ áèé áîëíî” ãýñýí áàéäàã.
Ǻâøººðñºí çîõèöóóëàëòòàé õàì àâ÷ ¿çýõ àñóóäàë áîë àðä÷èëñàí
òºðèéí ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ æóðàì áîëîõ “Õóóëèàð
õîðèãëîîã¿é á¿õíèéã çºâøººðíº” ãýñýí áîëîìæèéã çºâ îéëãîæ,
õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé þì.

11. 8
Òóõàéëáàë, Èðãýíèé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí 7-ä “Àøãèéí òºëºº
õóóëèéí ýòãýýä /êîìïàíè, íºõºðëºë/ íü õóóëèàð õîðèãëîîã¿é, íèéòýýð
õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðøëààã¿é
àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõòýé” ãýæýý. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð
òºðèéí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé àëáàí òóøààëòàíä ýíý ýðõ ýñðýãýýð
¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áºãººä “Õóóëèàð çºâøººðñíººñ áóñäûã õîðèãëîíî”
ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòëàõ ¿¿ðýãòýé áàéäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé þì.
Õîðèãëîñîí õýì õýìæýý íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷äûã òóõàéí ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã õèéõ
áîëîìæèéã õàñàõ áóþó õÿçãààðëàõ òóõàé îéëãîëò
þì. ªºðººð õýëáýë, øóóä õîðèãëîñîí áóþó èõýíõ
òîõèîëäîëä “áîëîõã¿é” ýñõ¿ë “õîðèãëîíî”
ãýñýí ¿ãýýð èëýðõèéëýãäýí ãàðäàã çîõèöóóëàëò
þì. Õîðèãëîñîí çààëòûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íü îéëãîìæòîé.
Æèøýý, Õîðèãëîñîí õýì õýìæýý
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä “Õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëààã¿é
òîõèîëäîëä àæèëòíààð àæèë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî”; Àðõèäàí
ñîãòóóðàõòàé òýìöýõ òóõàé õóóëüä “Õ¿íñíèé çîðèóëàëòûí áóñ ò¿¿õèé ýäýýð
ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõèéã õîðèãëîíî”; Èðãýíèé õóóëüä
“Áàðüöààëàã÷ áàðüöààíû ç¿éëèéã õóäàëäàõ áîëñîí òóõàé áîëîí õóäàëäàõ
¿íèéí òóõàé ºì÷ëºã÷èä óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Èéíõ¿¿ ìýäýãäñýíýýñ
õîéø 14 õîíîãèèéí äîòîð áàðüöààíû ç¿éëèéã õóäàëäàæ áîëîõã¿é”; ìºí
õóóëèéí 232 äóãààð ç¿éëèéí 4-ò “àíçûí íèéò ä¿í ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí
ä¿íãèéí 50 õóâèàñ õýòýð÷ áîëîõã¿é” ãýõ ìýòýýð õîðèãëîñîí çààëòóóä áàéäàã
áèëýý.
Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ õýí á¿õýí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé
òîãòîîñîí, çºâøººðñºí, õîðèãëîñîí óòãà àãóóëãûã çºâ îéëãîí ýðõýý
ýäýëæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë þì.
“¯¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõäýý
áàÿð õººðèéã
àìñ÷ áóé õ¿í ë
æèíõýíý ýðõ
÷ºëººòýé
àìüäàð÷ áàéíà”
Öåöåðîí
Ýðõýý ýäýëæ,
¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëöãýýå !

12. 9
3. Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã çºð÷ñºí ýòãýýäýä õóóëü ç¿éí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã áàéíà.
Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé õ¿÷èí ÷àäëûã òîäîðõîéëäîã õàìãèéí ÷óõàë
øèíæèéã õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà ãýæ õýëæ áîëíî. Òºðººñ òîãòîîñîí
ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä òóõàéí çºð÷èë ãàðãàñàí
ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà íü õóóëü ç¿éí äàãóó áàéõ ¸ñòîé.
ªºðººð õýëáýë, òóõàéí çºð÷èëä îíîãäóóëàõ õàðèóöëàãûí òºðºë,
õýëáýð, õýìæýý íü õóóëü÷ëàãäñàí áàéõ îéëãîëò áºãººä õóóëüä
çààãäààã¿é õàðèóöëàãûã èðãýíä õ¿ëýýëãýõ áîëîìæã¿é áàéäàã.
Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí ¿íäñýí äºðâºí òºðºë áàéäàã. ¯¿íä:
• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí áóþó ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà;
• Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà;
• Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà;
• Ñàõèëãûí õàðèóöëàãà;
Äýýðõ õàðèóöëàãûí òºðºë òóñ á¿ð íü ººð
ººðèéí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàëàà îëñîí
áàéäàã. Ǻâõºí õóóëüä çààñàí
õàðèóöëàãûã õóóëèàð ýðõ îëãîãäñîí
àëáàí òóøààëòàí, õóóëüä çààñíû äàãóó
õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð
îíîãäóóëäàã áàéíà.
Òºðººñ
òîãòîîñîí ýðõ
ç¿éí õýì
õýìæýýã çºð÷ñºí
¿éëäýë, ýñ
¿éëäýõ¿éã ýðõ
ç¿éí çºð÷èë
ãýíý.

13. 10
Æèøýý, Õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä ñàõèëãûí øèéòãýëèéã òîãòîîñîí áàéäãèéã òà áèä
ìýäýõ áèëýý. Òóõàéëáàë, ñàíóóëàõ, öàëèíã 3 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð
áóóðóóëàõ, àæëààñ õàëàõ øèéòãýë; Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 161 ä¿ãýýð ç¿éëä:
“Õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí, òóñãàé çºâøººðºëòýéãýýð ÿâóóëàõ
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õóäàëäààã äóð ìýäýí èõ õýìæýýòýéãýýð ýðõýëñýí
áîë ýä õºðºíãèéã õóðààõ áóþó õóðààõã¿éãýýð õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
õýìæýýã íýã çóóãààñ õî¸ð çóóí òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ
õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë ãóðâààñ äýýø çóðãààí ñàð õ¿ðòýë
õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýíý”; Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé
õóóëèéí Ç0 äóãààð ç¿éëä: “Ø¿¿ãäýã÷, ãýð÷, õîõèðîã÷, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷,
øèíæýý÷,îð÷óóëàã÷ áîëîí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîãäóóëàí ø¿¿õýä äóóäàãäñàí ýòãýýä õ¿ðýëöýí èðýõýýñ çîðèóä
çàéëñõèéñýí, ò¿¿í÷ëýí òîãòîîñîí æóðàì èëòýä ¿ë õ¿íäýòãýñýí áîë 5000-
25000 òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë 7-14 õîíîãèéí õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ
øèéòãýë íîãäóóëíà” ãýõ æèøýýòýé.
4. Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íü òºðèéí àëáàäëàãààð õýðýãæäýã
áàéíà.
Äýýð ¿çñýí õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà íü çààâàë áèåëýãääýã áàéõ ¸ñòîé.
Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûã õ¿ëýýõ ýñýõ íü ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéí õ¿ñýë
çîðèã, àøèã ñîíèðõëîîñ ¿ë õàìààðàõ øèíæòýé áàéäàã. Õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõýä òºðèéí àëáàäëàãûã õýðýãëýäýã áºãººä óã àëáàäëàãûã
õóóëèàð òóñãàéëàí ýðõ îëãîãäñîí áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.
Æèøýý íü, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáà.
Áèäíèé ¿çñýí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé äýýðõ äºðâºí ¿íäñýí øèíæ íü
íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà áóñàä õýì õýìæýýíä
áàéäàãã¿éãýýðýý ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü îíöëîã þì. Õàðèí íèéãìèéí
õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí áóñ õýì õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ,
ò¿¿íèéã äàãàæ ìºðäºõ íü õóâü õ¿íèé çàí áàéäàë, òºëºâøèë, õ¿ñýë
çîðèã, ñîíèðõëîîñ øàëòãààëæ áàéäàã.
Îð÷èí ¿åä ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ àðãà íü çàõèðàìæëàí àëáàäàõààñ
èë¿¿ õÿíàí çîõèöóóëàõ, çºâøººðºí òîõèðóóëàõ øèíæòýé áîëæ
áàéãàà íü àðä÷èëñàí òºðèéí øèíæèéã èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý
Õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõýä
òºðººñ
àëáàäëàãûã
õýðýãëýíý.
“Òàíû ÿìàð ÷
àëõàì íèéòèéí
õýâ æóðàìòàé
çîõèöîæ
áàéõóéöààð
ÿâàãòóí”
Êàíò

14. 11
íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí óõàìñàð, ñî¸ëûí òºëºâ
ººð÷ëºãäºæ áàéãààòàé õîëáîí ¿çýæ áîëíî. Áèä ýíý õýñãýýñ ýðõ ç¿éí
òàëàà𠺺ðñäèéí îéëãîëòòîé áîëëîî.
Áèäíèé àìüäðàëä õóóëü íºëººëºõ íü
Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý òîãòîîõ çàìààð õóóëü èëðýí ãàðäàã áºãººä
òºðèéí õóóëüä á¿õ íèéòýýðýý çàõèðàãäàõ ¸ñòîé. Ýíý íü àðä÷èëñàí
òºðèéí ¿íäñýí çàð÷ìûí íýã áîëîõ õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû òóõàé
àñóóäàë áºãººä òºð, ò¿¿íèé àëáàí òóøààëòàí, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä,
àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà á¿ãä õóóëüä çàõèðàãäàí, ¿éë
àæèëëàãààãàà õóóëèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ øààðäëàãà þì.
Õóóëü áèäíèé àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëäýã
òàëààð õ¿í á¿ð ººð ººðèéí îéëãîëò, ä¿ãíýëò, ¿çýë áîäîëòîé
áàéõ íü ìýäýýæ.
Õóóëü íèéãìèéí àìüäðàëä ìàø îëîí ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäãààñ
áèä õàìãèéí ò¿ãýýìýë áóþó ãîëëîõ à÷ õîëáîãäîëòîé äàðààõü
¿¿ðã¿¿äèéã àâ÷ ¿çüå.
1. Íèéãìèéí õàðèëöààíû àìàð àìãàëàí, òàéâàí áàéäëûã
õàìãààëíà.
Ýíý áîë õóóëèéí õàìãèéí ãîë ÷èã ¿¿ðýã, çîðèëãî þì. ªºðººð õýëáýë,
õóóëü áîë íèéãìèéí õàðèëöààã õýâèéí, åðäèéí ò¿âøèíä áàéëãàæ,
òýíöâýðèéã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõèéã çîðüäîã.
Õàìãààëàõ ¿¿ðãèéí ¿íäñýí óòãà íü òóõàéí õàðèëöààíä õ¿íèé ýðõ
çºð÷èãäºõººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ãýì
áóðóóòàé ýòãýýäýä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä îðøèíî. Ýíä ýðõ ç¿éí
ÿìàð òîãòîëöîîòîéãîîñ ¿ë õàìààðàí á¿õ óëñ îðîíä Ýð¿¿ãèéí õóóëü
íýëýýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Èðãýí ýðõýý
õàìãààëóó-
ëàõààð ø¿¿õýä
õàíäàõ ýðõòýé.
Õ¿í á¿ð õóóëèà
äýýäëýí
àìüäàðíà.
Á¿õ íèéò çààâàë
äàãàæ
ìºðäºõººð
òºðººñ áàòëàí
ãàðãàæ, ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýý
òîãòîîñîí äýýä
õ¿÷èí ÷àäàë
á¿õèé áàðèìò
áè÷ãèéã õóóëü
ãýíý.

15. 12
Æèøýý, Õàìãààëàõ ¿¿ðýã
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí çîðèëòûã àâ÷ ¿çüå. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
çîðèëò íü Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷, ¿íäýñíèé áàÿëàã, áàéãàëü
îð÷èí, ýðõ ç¿éí æóðàì, ýíõ òàéâàí, õ¿í òºðºëõòºíèé àþóëã¿é áàéäëûã ãýìò
õàëäëàãààñ õàìãààëàõàä îðøèíî.
Õýðâýý Ýð¿¿ãèéí õóóëü áàéäàãã¿é áîë ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäýä
ÿë øèéòãýë îíîãäóóëæ öýýðë¿¿ëýõ, õîõèðîã÷èéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã
õýí õàìãààëæ, õàíãàõ âý? ãýäýã àñóóëòàä õàðèóëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ
íü ìýäýýæ.
Îäîî ººð íýãýí òîõèîëäëûã àâ÷ ¿çüå. Òà çýýëèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí
äýýð áóñäàä ìºí㺺 çýýëä¿¿ëæýý. Ãýòýë òàíû ìºíãèéã ãýðýýíèé
õóãàöààíäàà òºëñºíã¿é. Òà óäàà äàðàà íýõýýä áàñ ë òóñûã îëñîíã¿é.
Ýíý ¿åä òà õýíä, õààíà, õýðõýí õàíäàõ âý? Ìýäýýæ òà ø¿¿õýä
õàíäàæ, Èðãýíèé õóóëü, Èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
õóóëèéí äàãóó ø¿¿õ òàíû çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí òîãòîîõ àðãà
õýìæýý àâíà.
Äýýä äàâõðûí àéëààñ óñ àëäàæ òàíû ýä õºðºíãºä õîõèðîë ó÷èð÷ýý.
Ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî òàíû øààðäñàíààð àðèëãàñàíã¿é. Òà ìºí ë
ø¿¿õýä õàíäàæ, ø¿¿õ äýýðõè õóóëèóäààð ýðõèéã òàíü õàìãààëàõ
áîëíî. Áèä ýíý ìýò÷èëýíãýý𠺺ð îëîí æèøýýã ãàðãàæ áîëîõ áºãººä
èðãýí òà ÷ áàñ ñîíèðõîëòîé îëîí æèøýýã ãàðãàõ íü îéëãîìæòîé.
2. Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã òýíöâýðæ¿¿ëæ, õÿíàëò òàâèí, èðãýíèé
ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëíà.
Õóóëèéí ýíý ¿¿ðýãò õóóëèéí ºìíº á¿ãä òýãø áàéõ, õóóëüä çàõèðàãäàõ,
õóóëèéã äýýäëýõ ãýñýí çàð÷èì øóóä õîëáîãäîíî. Ýíý íü òºðèéí
õóóëüä èðãýí íü çàõèðàãäàõûí õàìò òºð íü ìºí çàõèðàãäàíà ãýñýí ¿ã.
ªºðººð õýëáýë, ººðèéí áàòëàí ãàðãàñàí õóóëüäàà òºð çàõèðàãäàõ
òóõàé àñóóäàë þì.
Òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýã õóóëèàð òîãòîîæ, òºðººñ
èðãýíòýé, èðãýíýýñ òºðòýé õàðüöàõ õàðèëöààã õóóëü÷èëäàã. Íýã ¿ãýýð
õýëáýë òºð èðãýíèéõýý ºìíº, èðãýí íü ÷ òºðèéíõºº ºìíº ¿¿ðýã
õ¿ëýýäýã áàéõ ÿâäàë þì.
Òºðèéí ýðõ ìýäýë íü íýã áóþó íýã õýñýã á¿ëýã ýòãýýäèéí ìýäýëä
íýãäýæ òºâëºðñíººð õÿçãààðã¿é ýðõ ìýäýë íî¸ëæ, àðä÷èëñàí õÿíàëò
òàâèõ áîëîìæã¿é áîëîõ áºãººä óëìààð äóðààð àâèðëàõ, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõ àñóóäàë õýâèéí ¿çýãäýë áîëîõ íü îéëãîìæòîé.
Òèéìýýñ õàðèëöàí õÿíàëò, òýíöâýð á¿õèé õóóëü òîãòîîõ,
ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ãýñýí ýðõ ìýäëèéí ãóðâàí ñàëàà ìº÷ðèéã áèé
áîëãîñîí áàéäàã íü äýëõèé íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí “Òºðèéí
ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëàõ îíîë”-ûí äàãóóõ òîãòîëöîî þì.

16. 13
Æèøýý, Èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõ
¯íäñýí õóóëèéí àðâàí åñä¿ãýýð ç¿éëä “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã
ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà” ãýñýí áàéäàã.
̺í 14 ä¿ãýýð ç¿éëä “Ìîíãîë Óëñàä õóóëü ¸ñîîð îðøèí ñóóãàà õ¿í á¿ð
õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéíà. Õ¿íèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº,
íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºí㺠÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí
òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð íü ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî. Õ¿í á¿ð ýðõ ç¿éí ýòãýýä áàéíà” ãýýä 16 äóãààð ç¿éëä
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çààñàí áàéíà.
¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýðõ¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð áóñàä
ñàëáàð õóóëèóä ãàðäàã áèëýý.
3. Øóäàðãà ºðñºë人íèéã äýìæèõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéã áèé áîëãîíî.
Àëèâàà óëñ ã¿ðíèé õºãæëèéí ñóóðü íü ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ºñºëòòýé øóóä õîëáîãääîã. ªì÷, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí îëîí õóóëèóä áàéõûí çýðýãöýý øóäàðãà áóñ
ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ õóóëü ýíý õàðèëöààíä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëä “Ìîíãîë Óëñ äýëõèéí
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãà, ººðèéí îðíû ºâºðìºö
îíöëîãò íèéöñýí îëîí õýâøèë á¿õèé ýäèéí çàñàãòàé áàéíà. Òºð íü
íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷èéí àëèâàà õýëáýðèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷,
ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà. Òºð íü ¿íäýñíèé ýäèéí
çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë, àæ àõóéí á¿õ õýâøëèéí áîëîí õ¿í àìûí
íèéãìèéí õºãæëèéã õàíãàõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí ýäèéí çàñãèéã
çîõèöóóëíà” ãýñýí áàéäàã. Ýíý ë çîðèëãîîð ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí îëîí òîîíû õóóëèóä ãàðñààð áàéãàà áèëýý.
Õóóëèàð õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààæóóëíà.

17. 14
4. Íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñ, òýãø áàéäëûã õàíãàíà.
Õóóëü òîãòîîã÷èéí ýðõýì çîðèëãûí íýã íü ýíý áºãººä ýíý íü
íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóë äîðîé òàëûí ýðõ àøãèéã õóóëèàð
õàìãààëàõàä ÷èãëýãääýã.
Òóõàéëáàë, Õºäºëìºðèéí õóóëèàð àæèë îëãîã÷, àæèëòàí õî¸ðûí
ýðõèéí òýíöâýðæèëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð òóñãàéëñàí çîõèöóóëàëò
õèéäýã. Õºäºëìºðèéí ãýðýýã òàëóóä òîõèðîëöîæ áàéãóóëàõ áºãººä
àæèë îëãîã÷èéí äàâóó áàéäëàà àøèãëàí òýãø áàéäëûã çºð÷èõ
áîëîìæèéã õÿçãààðëàñàí çààëò îðóóëàõ ãýõ ìýò. Ò¿¿í÷ëýí íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñ, õ¿¿õýä, ºíäºð íàñòàí, òàõèð äóòóó èðãýäèéí ýðõèéí
àñóóäàëòàé õîëáîîòîé òóñãàéëñàí ç¿éë, çààëòòàé õóóëèóäûã îëíîîð
íü äóðäàæ áîëíî.
Ýðõ àøãàà õàìãààëóóëàõààð ýâëýëäýí íýãäýõ, ¿çýë áîäëîî
èëýðõèéëýõ, æàãñààë öóãëààí õèéõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí
áàòàëãààã áèé áîëãîõ íü øóäàðãà ¸ñûã õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýãò áàñ
õàìààðäàã áàéíà.
5. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëíà.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãèéí àñàð õóðäàöòàé õºãæëèéí ¿åä
õóóëèéí “õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã õàìãààëàõ” ÷èã ¿¿ðãèéí õýðýãöýý,
øààðäëàãà óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà. Ýíý íü äýëõèé äàÿàð
àíõààðëàà õàíäóóëäàã, òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýãä òîîöîãäîæ
áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä “Èðãýí ýð¿¿ë,
àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë, áàéãàëèéí òýíöýë
àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé” ãýñýí áàéäàã. Áàéãàëü
õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõòýé õîëáîîòîé îëîí õóóëü òîãòîîìæóóä
ìàíàé óëñàä ¿éë÷ëýõ áºãººä ýäãýýð õóóëèóäààð òºð, áàéãóóëëàãà, àæ
àõóéí íýãæ, èðãýíä ýðõ, ¿¿ðýã áèé áîëãîñîí áàéäàã áèëýý.
Èðãýí á¿ð
õóóëèéí ºìíº
àäèë, òýãø
ýðõòýé áàéíà.
Äàðãàà áè
õºäºëìºðèéí
ãýðýýãýý
áàéãóóëúÿ..

18. 15
Íèéãìèéí õàðèëöààíä õóóëèéí ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðãýýñ ãîëëîõ ãýñíèéã
íü áèä àâ÷ ¿çëýý. Õóóëèéí ÷èã ¿¿ðã¿¿ä çàðèì òîõèîëäîëä õîîðîíäîî
çºð÷èëäºõ ÿâäàë ãàðäàã.
Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ çîõèöóóëàëò íü
õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõòàé çºð÷èëääºã. Ìýäýýæ ýíý õî¸ð
àñóóäëûí àëü àëü íü ÷óõàë ãýäýã íü îéëãîìæòîé.
Ýíý òîõèîëäîëä õóóëü òîãòîîã÷ íýã ë ç¿éëèéã óäèðäëàãà áîëãîíî.
Ýíý íü äýìæèõ ¸ñòîé íèéãìèéí çîðèëãî þóíä îðøèõ ¸ñòîé âý ãýäýãò
àíõààðëàà èë¿¿òýé õàíäóóëæ, çºâ òýíöâýðèéã áàðèìòëàõ ¸ñòîé àæýý.
1.2. ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÐªË.
Òºðººñ áàòëàí ãàðãàæ áàéãàà àëèâàà õóóëü òîãòîîìæèéã á¿õ
íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòëàí
ãàðãàæ áàéãàà á¿õ õóóëèóä ¯íäñýí õóóëüäàà íèéöñýí áàéõ õóóëü
ç¿éí øààðäëàãà òàâèãääàã.

19. 16
1992 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäºð áàòëàãäñàí ¯íäñýí õóóëèéã
“àðä÷èëñàí, øèíý” ãýæ áèä á¿õýí òîäîòãîäîã áèëýý. Ýíý íü ºìíºõ
¯íäñýí õóóëèóäààñ /1924 îí, 1940 îí, 1960 îí/ çàð÷ìûí öîî øèíý
ººð÷ëºëòòýéãýýð ãàðñàíòàé õîëáîîòîé ãýäãèéã òà á¿õýí ìýäíý.
Õóóëü ç¿éí õ¿÷èí ÷àäàë, íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õ¿ðýýãýýð
íü õóóëü òîãòîîìæèéã
• ¯íäñýí õóóëü;
• Ñàëáàð õóóëü;
• Îëîí óëñûí ãýðýý;
• Ýðõ ç¿éí áóñàä àêò ãýæ àíãèëäàã.
¯íäñýí õóóëü
¯íäñýí õóóëèàð íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû ñóóðü ¿íäýñ,
òºðèéí ýðõ ìýäýë, õ¿íèé ýðõ, òºð èðãýíèé õàðèëöàà çýðãèéí ¿íäñýí
ñóóðü çàð÷ìûã òîäîðõîéëîí òîãòîîæ ºãäºã. ¯íäñýí õóóëü íü õóóëü
ç¿éí õ¿÷èí ÷àäëûí õóâüä õàìãèéí äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé þì. Ýíý íü
ìàíàé óëñûí á¿õ õóóëü áîëîí áóñàä ýðõ ç¿éí àêò íü ¯íäñýí õóóëèéã
çºð÷ººã¿é, ò¿¿íä íèéöñýí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí îéëãîëò þì.
Ñàëáàð õóóëü
¯íäñýí õóóëèàð òóíõàãëàñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóóëü ç¿éí õóâüä
áàòàëãààòàé ýäë¿¿ëýõ, íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí õàðèëöààã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð ñàëáàð õóóëèóä ãàðäàã.
Òóõàéëáàë, Èðãýíèé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Áîëîâñðîëûí òóõàé
õóóëü, Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð
Áóñàä á¿õ
õóóëèóä íü
¯íäñýí õóóëèàñ
ýõòýé áàéæ,
ò¿¿íä íèéöñýí
áàéõ
øààðäëàãàòàé.
Õóóëèéã
ìýäýõã¿é áóþó

20. 17
ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü, Òàòâàðûí òóõàé õóóëü ãýõ ìýò÷èëýí 280
ãàðóé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéíà.
Îëîí óëñûí ãýðýý
Îëîí óëñûí ãýðýý õóóëüä ÿìàð õàìààòàé áàéõ áèëýý ãýäýã àñóóëò
ãàð÷ áîëîõ þì. Òýãâýë äýëõèé íèéòýýð àíõààðëàà õàíäóóëäàã,
çºâøèëöºí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð øèéäâýðëýõ àñóóäëóóä
áàéäàã. Ýíý íü äàÿàð÷ëàëûí ýðèí ¿åä óëàì á¿ð íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà.
Æèøýý, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
“Ìîíãîë Óëñ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýì õýìæýý,
çàð÷ìûã áàðèìòàëæ ýíõèéã ýðõýìëýñýí ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëíà. Ìîíãîë
Óëñ îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð ñàõèí áèåë¿¿ëíý.
Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýý íü ñî¸ðõîí áàòàëñàí áóþó íýãäýí îðñîí
òóõàé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëìîãö äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéí íýãýí
àäèë ¿éë÷èëíý. Ìîíãîë Óëñ ¯íäñýí õóóëüäàà õàðøèëñàí îëîí óëñûí ãýðýý,
áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã äàãàæ ìºðäºõã¿é” ãýñýí áàéäàã. /Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éë/
Èéìýýñ ìàíàé óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý íü äîòîîäûí
õóóëü òîãòîîìæèéí àäèë ¿éë÷ëýõ ¸ñòîé áºãººä èðãýí áèä á¿õýí
çºâõºí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæîîð ýðõýý õàìãààëóóëàõààñ ãàäíà
îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ çºð÷èãä뺺 ãýæ ¿çâýë ø¿¿õ îëîí
óëñûí ãýðýýíèé çààëòûí äàãóó ýðõèéã õàìãààëñàí øèéäâýð ãàðãàæ
áîëíî ãýñýí ¿ã þì.
Ìàíàé óëñ õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàð áîëîí îëîí óëñûí ýäèéí çàñàã,
õóäàëäàà, îþóíû ºì÷, ýíõ òàéâàí àþóëã¿é áàéäëûí çýðýã ºðãºí
õ¿ðýýíèé àñóóäëààð 180 ãýðýýíä íýãäýí îðñîí áàéäàã áèëýý.
Ýðõ ç¿éí áóñàä àêò
Ýðõ ç¿éí áóñàä àêò íü íèéãìèéí òîäîðõîé òºðëèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ãýõäýý ýíý íü õóóëèàð ýðõ
îëãîãäñîí ýòãýýä, õàìààðàõ àñóóäëûíõàà õ¿ðýýíä õýì õýìæýý
òîãòîîñîí àêò ãàðãàíà ãýñýí ¿ã. Æèøýý íü, ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð,
Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëààñ òîãòîîë; Åðºíõèéëºã÷, Çàñàã
äàðãààñ çàõèðàìæ çýðãèéã ãàðãàäàã. Ýíý á¿ãä íü ¯íäñýí õóóëü áîëîí
áóñàä õóóëüä íèéöñýí áàéõ øààðäëàãàòàé íü îéëãîìæòîé.
Õóóëèéí òàéëáàð
Õóóëèéã òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé þó, òýð ¿¿ðãèéã õýí ã¿éöýòãýõ
¸ñòîé âý ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðíý. Íèéòýä äàãàæ ìºðä¿¿ëýõýýð íýãýíò
áàòëàí ãàðãàñàí õóóëü îéëãîìæòîé, õýðýãæèõ, áèåëýãäýõ áîëîìæòîé

21. 18
áàéõ ¸ñòîé õýäèé ÷ õóóëèéã íýã ìºð îéëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä
ò¿¿íèéã òàéëáàðëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëäîã.
Õóóëèéí òàéëáàð íü ¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäëûí õóâüä àëáàí ¸ñíû, àëáàí
¸ñíû áóñ ãýæ àíãèëàãääàã. Àëáàí ¸ñíû òàéëáàðûã õóóëèàð ýðõ
îëãîãäñîí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàäàã áà ¯íäñýí õóóëèàñ áóñàä õóóëèéã
çºâ õýðýãëýõ òàëààð Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ òàéëáàð ãàðãàõààð ¯íäñýí
õóóëüä çààñàí. Àëáàí ¸ñíû òàéëáàðûã õóóëü õýðýãëýæ áàéãàà
ñóáüåêò¿¿ä øóóä óäèðäëàãà áîëãîí õýðýãëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
ªºðººð õýëáýë, ø¿¿õ áîëîí õóóëèéí áàéãóóëëàãóóä àëáàí ¸ñíû
òàéëáàðûã õóóëèéí íýãýí àäèë õýðýãëýõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí ¿ã.
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí 2003 îíû 10 äóãààð òîãòîîëîîð
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëèéí çàðèì õýñãèéã òàéëáàðëàñíûã
æèøýýãýýð ¿ç¿¿ëüå.
Æèøýý; Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí òàéëáàðò,
Òóõàéëáàë, “çîõèîí áàéãóóëàã÷” ãýäýãò ãýìò õýðýã ¿éëäýõ ÿâäëûã àíõíààñ
íü ñýäýæ ñàíàà÷ëàí ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ á¿õ áîëîìæ íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ
àæëûã ãàðäàí õàðèóöàæ, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, ãýìò
õýðýãò îðîëöîã÷äûí ¿¿ðãèéã õóâààðèëàõ çàìààð ãýìò õýðãèéã õýäèéä, õààíà,
õýðõýí ÿàæ ¿éëäýõ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýíèé äàðààõü óë ìºðèéã àðèëãàõ çýðýã
àñóóäëûã çîõèöóóëàã÷ ýòãýýä áàéõûã îéëãîíî. Çîõèîí áàéãóóëàã÷ íü ãýìò
õýðýã ¿éëäýõýä ººðèéí áèåýð îðîëöñîí ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýí” ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà.
Àëáàí ¸ñíû áóñ òàéëáàð íü òóõàéí õóóëèéã õýðýãëýæ áàéãàà
ñóáüåêòýä çààâàë óäèðäëàãà áîëãîõ àëáàí ¸ñíû õ¿÷èí ÷àäàë
àãóóëäàãã¿é ÷ ãýñýí òýð òàéëáàðûã ìýðãýæëèéí ýðäýìòýä, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ñóäëàà÷äààñ ãàðãàäàã ó÷èð øèíæëýõ
óõààíû ºðãºí áàãòààìæòàé, òàíèí ìýäýõ¿éí àñàð èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ óã òàéëáàð òóéëûí ºðãºí
õ¿ðýýòýé, èæ á¿ðäýë øèíæòýé áàéäàã. Àëáàí áóñ òàéëáàð íü
èðãýäèéí ýðõ ç¿éí ìýäëýã, óõàìñàðò ãîëëîõ íºëººòýé þì.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí àëáàí áóñ òàéëáàðûã ãàâúÿàò õóóëü÷,
äîêòîð ïðîôåññîð Ã.Ñîâä 2000 îíä ãàðãàñàí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí àëáàí áóñ òàéëáàðûã äîêòîð
Á.Óðàíöýöýã 2002 îíä ãàðãàæýý.
Õóóëèéí
òàéëáàð:
Ø Àëáàí
¸ñíû
Ø Àëáàí
¸ñíû
áóñ

22. 19
ÁÁ¯¯ËËÝÝÃà 22.. Õóóëü õýðõýí
á¿òäýã âý?
2.1. ÕÓÓËÜ ÑÀÍÀÀ×ËÀÕ, ÒªÑªË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ
ÀÆÈËËÀÃÀÀ
2.1. Õóóëü ñàíàà÷ëàõ, õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõ àæèëëàãàà
2.2. Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ,
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
2.3. Õóóëèéí òºñëèéã ºðãºí ìýä¿¿ëýõ
Áèä ýõíèé á¿ëãýýñ õóóëèéí òàëààð
òîäîðõîé ìýäëýãòýé áîëñîí áîë
ýíýõ¿¿ á¿ëãýýñ õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü
õýí áàéõ, õóóëèéí òºñºë ãýæ þó
áîëîõ, ò¿¿íèéã õýðõýí
áîëîâñðóóëäàã, õóóëü áàòëàí ãàðãàõ
óðüä÷èëñàí íºõöºëèéí òàëààð ¿çýõ
áîëíî.

23. 20
Õóóëü á¿òýõ ¿éë àæèëëàãàà íü äàðààõ åðºíõèé ¿å øàòûã äàìæèí
õýðýãæäýã áàéíà.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ ãýæ õýí áý?
Àëèâàà øèíý ç¿éëèéã áèé áîëãîõ íü ò¿¿íèéã ñàíàà÷ëàõ áóþó ¿¿ñãýõ,
ýõëýëèéã íü õýðõýí òàâèõààñ ýõýëäýã. Õóóëü ººðºº àÿíäàà áèé
áîëîõã¿é íü îéëãîìæòîé. Õàðèí íèéãìèéí øèíý øèíý õàðèëöààã
õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãà õýðýãöýý áèé áîëñîí òîõèîëäîëä
õóóëèéã øèíýýð ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áîëäîã.Òýãâýë
õóóëèéã äóðûí õ¿í ñàíàà÷ëàõ óó, ýñâýë ýíä òóñãàé ýðõ á¿õèé õ¿í
áàéõ ¸ñòîé þó ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðíý.
Íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëèéã ãàðãàõäàà øèíýýð ãàðãàõ
óó, ýñõ¿ë äàãàæ ìºðäºæ áàéãàà õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ óó,
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ óó çýðýã ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ñóáüåêòèéã
“õóóëü ñàíàà÷ëàã÷” ãýæ õýëæ áîëíî. Àëèâàà óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõ õýíä áàéõ òóõàé àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéäàã.
Õóóëèéí
òºñºë
áîëîâñðóóëàõ
àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõ,
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
Õóóëèéí
òºñëèéã ºðãºí
ìýä¿¿ëýõ
Õóóëèéí
òºñëèéã
Áàéíãûí
õîðîîãîîð
õýëýëöýõ
Õóóëèéí
òºñëèéã ÓÈÕ-
ààð õýëýëöýõ
Õóóëèéã
¸ñ÷ëîõ
Õóóëèéã
íèéòëýõ
Õóóëü
ñàíàà÷ëàõ,
õóóëèéí
òºñºë
áîëîâñðóóëàõ

24. 21
Ìàíàé óëñàä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í,
Çàñãèéí ãàçàð õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõòýé áàéíà. Èéìýýñ ýíý ãóðâàí
ñóáüåêòèéã õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ ãýæ ¿çíý. ªºðººð õýëáýë, ýíý ãóðâàí
ñóáüåêòèéí õýí íýãíýýñ òîäîðõîé õóóëü ãàðãàõ õýðýãòýé áàéãàà
òàëààð ñàíàë äýâø¿¿ëæ, òóõàéí õóóëèéíõàà òºñëèéã ìýðãýæëèéí
ò¿âøèíä áîëîâñðóóëàí ýöýñò íü õÿíàæ, ò¿¿íèéãýý ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëäýã áàéíà.
Ãýõäýý õóóëü ñàíàà÷ëàõ ãýäãèéã õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
àæèëòàé èæèëòãýí ¿çýæ áîëîõã¿é þì. ªºðººð õýëáýë, õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷ á¿ð ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí òºñ뺺 ººðºº áîëîâñðóóëñàí
áàéäàãã¿é òóë õóóëü ñàíàà÷ëàõ íü õóóëèéí òºñëèéã ÓÈÕ-ä
õýëýëö¿¿ëýõýýð àëáàí ¸ñîîð ºðãºí áàðèõ ýðõ þì1
ãýæ îéëãîæ áîëíî.
Õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷èéí øèéäâýðëýñýí áàéõ àñóóäàë
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý äàðààõü
àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:
• Íèéãìèéí òóõàéí õàðèëöààíû îäîîãèéí òºëºâ áàéäàë
áîëîí ò¿¿íèéã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð
íºëººã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð óã àñóóäëààð øèíýýð õóóëü
ãàðãàõ óó, ýñõ¿ë äàãàæ ìºðäºæ áàéãàà õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ óó ãýäãèéã òîãòîîæ ò¿¿íèé ¿íäýñëýë,
øààðäëàãûã òîäîðõîéëñîí áàéõ;
• Õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã òîäîðõîéëîõ;
1
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí òàéëáàð. ÓÁ.,2000 îí. 151 äýõ òàë
Õóóëü
ñàíàà÷èëíà
ãýäãèéã õóóëèéí
òºñºë
áîëîâñðóóëàõ
àæèëòàé
èæèëòãýí ¿çýæ
áîëîõã¿é.
Ã.Ñîâä

25. 22
• Õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýíèé
òóõàé ñàíàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ãàðàõ òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí
çàðäëûí òîîöîîã ãàðãàñàí áàéõ;
• Ìîíãëä Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í íü ñàíàà÷èëæ
áóé õóóëèéí òºñëèéíõºº òàëààð Çàñãèéí ãàçàð, ò¿¿í÷ëýí
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýã á¿õèé õîëáîãäîõ
áóñàä áàéãóóëëàãûí ñàíàë, ä¿ãíýëòèéã àâñàí áàéõ.
Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä õóóëèéí òºñºë ñàíàà÷èëæ áîëîõ óó?
¯¿íèéã çºâõºí õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæòîé. Ýíý àñóóäëûã õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë,
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä2
õóóëèéí òºñëèéí òóõàé ñàíàëàà õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷èä áè÷ãýýð3
óëàìæèëíà. Ýíý ñàíàëûã òóõàéí õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷ ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë òóõàéí àñóóäëààð õóóëü
ñàíàà÷èëæ áîëíî. Áè÷ãýýð ãýñýí õýëáýðèéã õóóëüä òîãòîîñîí íü
áèå÷ëýí óóëçàæ èëýðõèéëýõ áîëîìæèéã õààãààã¿é áºãººä ãàãöõ¿¿
òóõàéí ñàíàë òàíûõ ãýäãèéã òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý öààøèä
¿ðãýëæë¿¿ëýí àâ÷ ¿çýõ àñóóäàë ýñýõèéã òîãòîîõîä áè÷ãèéí áàéõ
øààðäëàãûã òàâüäàã áàéíà.
Æèøýý, Õóóëü ñàíàà÷ëàõ òóõàé
Ýíý íü ¯íäñýí õóóëèéí 23 äóãààð ç¿éëä “Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í áîë àðä
ò¿ìíèé ýë÷ ìºí áºãººä íèéò èðãýí, óëñûí àøèã ñîíèðõëûã ýðõýìëýí
áàðèìòàëíà” 26 äóãààð ç¿éëèéí 2-ò “Èðãýä, áóñàä áàéãóóëëàãà õóóëèéí
òºñëèéí òóõàé ñàíàëàà õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä óëàìæèëíà” ãýñýí çààëòòàé
øóóä õîëáîãäîõ þì.
2
“ªì÷ëºë人 áóþó ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõäýý òóñãàéëñàí
õºðºíãºòýé, ººðèéí íýðýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, ¿éë àæèëëàãààíààñàà áèé
áîëîõ ¿ð äàãàâðûã ýä õºðºí㺺𺺠õàðèóöäàã, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áàéæ ÷àäàõ,
òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí
íýãäëèéã õóóëèéí ýòãýýä ãýíý. / Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü. 2002 îí.25 äóãààð
ç¿éë/
3
“Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí
òóõàé õóóëü”-èéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 2.
Èðãýä, áóñàä
áàéãóóëëàãà
õóóëèéí
òºñëèéí òóõàé
ñàíàëàà õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷èä
óëàìæèëíà.

26. 23
Òóõàéëáàë, èðãýí òà ÿìàð íýãýí àñóóäëààð õóóëü ãàðãàõ, ýñâýë
õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ õýðýãòýé áàéãàà
òóõàéãàà ººðèéí òîéðãîîñ ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íäýý áè÷ãýýð
óëàìæëàõ ýðõòýé. Èíãýæ óëàìæèëñàí òîõèîëäîëä òóõàéí ãèø¿¿í óã
àñóóäëûã ñóäàëæ, ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë òàíû àíõ ãàðãàñàí
ñàíàà÷èëãûí ¿íäñýí äýýð õóóëü ñàíàà÷èëæ áîëíî ãýñýí ¿ã. Ýíý
òîõèîëäîëä õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä óëàìæèëæ áóé èðãýí òàíû ñàíàë
¿íäýñëýëòýé, òàéëáàð íü îíîâ÷òîé, íîòîëãîî, ñóäàëãàà ñàéòàé
áàéâàë àíõààðàë õàíäóóëæ áóé òóõàéí àñóóäëûí “¿íäýñëýëòýé ãýæ
¿çâýë” ãýñýí íºõöºë òîäîðõîéëîãäîõ áîëîìæòîé áèëýý. Èéíõ¿¿
ñàíàëàà óëàìæëàõäàà õóóëèéí òºñ뺺 ººðºº áîëîâñðóóëæ ºã÷
áîëîõûí çýðýãöýý òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò îðæ àæèëëàõ
ñàíàëûã òàâüæ áîëíî.
Õóóëèéí òºñºë ãýæ þó âý?
“Òºñºë” - ýíý íü àëèâàà íýã áîäèò ç¿éë áèé áîëãîõûí òóëä óðüä÷èëàí
áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí ñàíàëûí öîãö þì. Òýãâýë õóóëèéí òºñºë ãýæ
þó âý ãýäãèéã “Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé” /2001 îí/ õóóëüä
“Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ààñ ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä áîëîâñðóóëàí, Óëñûí Èõ
Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëæ áàéãàà óóë òºñëèéí ýõ áè÷âýðèéã õóóëèéí
òºñºë ãýíý” õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëæ áàéãàà õóóëèéí òºñëèéã äîòîð íü:
• Àíõäàã÷ õóóëèéí òºñºë
• Õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ õóóëèéí òºñºë
• Õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí õóóëèéí òºñºë ãýæ
àíãèëäàã.
Àíõäàã÷ õóóëèéí òºñºë ãýäýã íü òóõàéí àñóóäëààð óðüä ºìíº íü áèå
äààñàí õóóëü ãàð÷ áàéãààã¿é áºãººä ñàíàà÷èëñàí òºñºë íü “àíõíûõ”
áàéíà ãýñýí ¿ã. Æèøýý íü, “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ
òóõàé õóóëü” òºñ뺺𺺠ºðãºí áàðèãäàæ áàéõ ¿åäýý “àíõäàã÷”
õóóëèéí òºñºëä õàìààðàõ þì. ªºðººð õýëáýë, óðüä ºìíº íü èðãýíä
ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé áèå äààñàí õóóëü áàéãààã¿é ãýñýí ¿ã þì.
Íýãýíò áàòëàãäàí ãàðñàí õóóëèéã çààâàë äàãàæ ìºðäºõ
øààðäëàãàòàé õýäèé ÷ íèéãìèéí õºãæëèéí øààðäëàãà, õýðýãöýýíèé
óëìààñ ò¿¿íèéã ººð÷ëºõ, íýìýëò îðóóëàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, øèíý÷ëýí
íàéðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéäàã. Èéìýýñ õóóëèéí òºñºë ãýäýãò
õóóëèéí øèíý òºñ뺺ñ ãàäíà ººð÷ëºëò îðóóëàõ, øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ
òºñë¿¿äèéã õàìòàä íü îéëãîâîë ç¿éòýé þì.
Èðãýä áèä á¿õýí ñàéí ìýäíý. Øèíýýð õóóëü áàòëàãäàõààñ èë¿¿ äàãàæ
ìºðäºæ áàéãàà õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ ÿâäàë èõ áàéäàã.
Ýíý íü ÷ çàéëøã¿é áºãººä õóóëü áîë õºäºëøã¿é, ººð÷ëºãäºøã¿é
áàðèìò áè÷èã áèø õàðèí íèéãìèéí õºãæ뺺ð íºõöºëäºæ, ò¿¿íòýé
çýðýãöýí ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ, áîëîâñðîíãóé áîëñíîîð
íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèñòîéãîîð çîõèöóóëàõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã
ãýäãèéã õàðóóëàõ ¸ñòîé þì.
.
Õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷ààñ
ìýðãýæëèéí
ò¿âøèíä
áîëîâñðóóëàí,
ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëæ áàéãàà
óóë òºñëèéí ýõ
áè÷âýðèéã
õóóëèéí òºñºë
ãýíý.
ÕÓÓËÈÉÍ
ҪѪË:
Õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷ààñ
ìýðãýæëèéí
ò¿âøèíä
áîëîâñðóóëàí,
Óëñûí Èõ
Õóðàëä ºðãºí
ìýä¿¿ëæ
áàéãàà óóë
òºñëèéí ýõ
áè÷âýð.

27. 24
2.2. ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÆËÛÃ
ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ, ÑÀÍÕ¯¯Æ¯¯ËÝÕ
Ýíý á¿ëãèéí ýõíèé õýñãýýñ õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ààð õýí áàéõ òàëààð áèä
¿çëýý. Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü õóóëü ñàíàà÷èëæ áàéãàà òóõàéãàà õýíä,
õýðõýí èëýðõèéëýõ âý? Òýãâýë ýíý òàëààð õóóëèàð òîãòîîñîí
øààðäëàãà, æóðàì, ¿å øàò áàéäàã àæýý.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã òºëºâëºõ
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëàõ õóóëèéí òºñëèéíõºº
òàëààð óðüä÷èëàí òºëºâëºæ, ò¿¿íèéãýý õóóëü áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ ¿íäñýí ÷èãëýëä ýõëýýä òóñãóóëàõ õýðýãòýé. Èíãýõäýý
íèéãìèéí òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð
íºëººã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð óã àñóóäëààð øèíýýð õóóëü ãàðãàõ
áîëîí äàãàæ ìºðäºæ áóé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ
¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé çààõ øààðäëàãàòàé.
¯íäñýí ÷èãëýë
Õóóëü áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéí òºñëèéã Õóóëü Ç¿é
Äîòîîä Õýðãèéí ßàì õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãûí ñàíàëûã àâ÷,
íýãòãýí ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû
õºòºëáºðò íèéö¿¿ëýí òîäîðõîé õóãàöààãààð áîëîâñðóóëíà. ¯íäñýí
÷èãëýëèéí ýíý òºñ뺺 Çàñãèéí ãàçàð õóðàëäààíààðàà õýëýëöýí
ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëíý. ÓÈÕ õóóëü áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¯íäñýí
÷èãëýëèéã áàòàëäàã.
ÓÈÕ ÷óóëãàíààðàà õýëýëöýõ õóóëèéí æàãñààëò, äýñ äàðààëëûã
òîãòîîõäîî ýíýõ¿¿ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áàðèìòàëäàã. Ãýñýí õýäèé ÷
¿íäñýí ÷èãëýëä òóñãàãäààã¿é áîëîâ÷ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ
¿çâýë õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü õóóëèéí òºñºë ñàíàà÷èëæ ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëæ áîëäîã.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ
¯íäñýí ÷èãëýëä òóñãàãäñàí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã
òóõàéí õóóëèéã ñàíàà÷ëàã÷ õàðèóöàí çîõèîí áàéãóóëäàã.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã ãóðâàí
õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæòîé. ¯¿íä:
1. Õóóëèéí òºñëèéã ººðºº áîëîâñðóóëàõ;
2. Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí øèíæýý÷, ýðäýìòýí, ìýðãýæëèéí
õ¿ì¿¿ñýýñ á¿ðäñýí àæëûí õýñýã áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ;
3. Õóóëèéí ýòãýýä, èðãýíýýð ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä õóóëü
ñàíàà÷ëàã÷èéí ýäëýõ ýðõ
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõäàà õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãàòàé íü òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð õîëáîãäîõ ýðäýìòýí,
ìýðãýæëèéí õ¿íèéã õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä òàòàí
îðîëöóóëàõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí ÿâöûí òàëààð
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ, èðãýí,
Õóóëü
áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ ¯íäñýí
÷èãëýëèéã
Óëñûí Èõ
Õóðàë
áàòàëäàã.

28. 25
áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëñýí õóóëèéí òºñëèéí òàëààðõè ñàíàëûã ÓÈÕ-ä
óëàìæëàõ, ¯íäñýí ÷èãëýëä òóñãóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëñýí õóóëèéí
òºñ뺺 òàòàæ àâàõ çýðýã á¿ðýí ýðõ ýäýëíý.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
Òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿åä çàðäàë ãàðàõ óó? Ìýäýýæ åðäèéí çàðäàë
ãàðàõààñ ãàäíà òóõàéí àñóóäàëòàé õîëáîîòîéãîîð íàðèéâ÷ëàí
òîîöîî, ñóäàëãàà õèéõ, îëîí íèéòýýñ ñàíàë àâàõ çýðýã îëîí òºðëèéí
íýìýãäýë çàðäàë ãàð÷ áîëäîã.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîãäîí
ãàðàõ çàðäëûã ººðèéí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý. Õàðèí õóóëèéí ýòãýýä
ýñâýë èðãýíýýð ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
àæëûã ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéãàà òîõèîëäîëä õºðºíãèéí íýìýãäýë ýõ ¿¿ñâýð
øààðäàãäàæ áîëíî. Ýíý ¿åä øààðäàãäàõ òºñâèéã òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí
àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áîëîõ Ñàíõ¿¿,
ýäèéí çàñãèéí ÿàìààð áàòëóóëíà.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã õóóëèéí ýòãýýä ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ
áîëîõ óó? Áîëíî, ãýõäýý çºâõºí àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà4
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Èíãýæ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ íü õóóëü òîãòîîõ ¿éë
àæèëëàãààíä õóóëü áóñààð íºëººëºõ çîðèëãî àãóóëààã¿é áàéõûã
øààðäàíà.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä èðãýí îðîëöîõ
áîëîìæ
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä èðãýí îðîëöîõ õàìãèéí ñîíãîäîã
õýëáýð íü òóõàéí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò
áèå÷ëýí îðæ àæèëëàõ ÿâäàë áàéäàã. Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
àæëûí õýñýã, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí õóóëèéí òºñëèéã ò¿¿íèé ¿çýë
áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü òºñºë áîëîâñðóóëàõûí ºìíº ò¿¿íèé ¿çýë
áàðèìòëàëûã òîäîðõîéëñîí áàéõ õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàëûã
õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ààñ ºãñºí ÷èãëýëèéí äàãóó òóõàéí õóóëèéí òºñºë
4
àøãèéí áàéãóóëëàãàä Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð êîìïàíè, íºõºðëºë îðäîã. Èéìýýñ
êîìïàíè, íºõºðëºë íü õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áîëîõã¿é
þì.
Èðãýí îðîëöîõ
õàìãèéí
ñîíãîäîã õýëáýð
íü òóõàéí
òºñëèéã
áîëîâñðóóëàõ
àæëûí õýñýãò
áèå÷ëýí îðæ
àæèëëàõ ÿâäàë
áàéäàã.

29. 26
áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýã, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí áîëîâñðóóëæ
áîëíî.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü ñàíàà÷èëæ áàéãàà õóóëèéí òºñëèéíõºº òàëààð
õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð äàìæóóëàí íèéòýä ìýäýýëñíèé
¿íäñýí äýýð òóõàéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò èðãýí îðîëöîõ
áîëîìæòîé áàéõ òàëààð íýýëòòýé ñàíàë òàâèõ áîëîìæòîé þì.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãà, øèíæýý÷, èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàãø, ýðäýìòýí, òºðèéí
áóñ áàéãóóëëëàãà áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà èðãýäýýñ ñàíàë àâ÷
òºñºë áîëîâñðóóëàõàä õàðãàëçàí ¿çýæ áîëîõîîð õóóëüä çààñàí
áàéäàã.
Èéìýýñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü ýíý ¿éë àæèëëàãààíä ¿íäýñëýë,
ñóäàëãàà ñàéòàé ñàíàë, õ¿ñýëò ãàðãàæ èäýâõ, ñàíàà÷èëãàòàé îðîëöîõ
õýðýãòýé þì. ªºðººð õýëáýë, ýíý àðãààð áèä õóóëèéí òºñºëä,
ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä øóóä áóñààð îðîëöîõûí õàìò õóóëèéí
òºñºëä ººðèéí ñàíàëàà èëýðõèéëýõ, òóñãóóëàõ áîëîìæòîé áàéãàà íü
õàðàãäàæ áàéíà.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéãàà àæëûí õýñýã, õóóëèéí ýòãýýä,
èðãýí íü àæëûíõàà ÿâöûã õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ áîëîí ò¿¿íèéã çîõèîí
áàéãóóëæ áàéãàà áàéãóóëëëàãûí óäèðäëàãàä òîãòìîë ìýäýýëæ,
øààðäëàãàòàé çºâëºãºº àâ÷ àæèëëàäàã áàéõ ¸ñòîé.
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä õóóëü ç¿éí àñóóäàë ýðõýëñýí
òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áîëîõ Õóóëü Ç¿é, Äîòîîä
Õýðãèéí ßàì ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéí çýðýãöýý õóóëèàð òîãòîîñîí
á¿ðýí ýðõèéã ýäýëäýã.
Ø ¯íäñýí ÷èãëýëèéí òºñºë, òºðèéí áàéãóóëàëò, ýð¿¿, èðãýíèé
çýðýã ñàëáàðûí áóñ íèéòëýã õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëèéí
òºñëèéã õàðèóöàí áîëîâñðóóëàõ;
Ø Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàà÷ëàõ õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë
áàðèìòëàëûã õîëáîãäîõ òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí áàòëàõ;
Ø Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí òºñëèéí
¿çýë áàðèìòëàëä çºâëºìæ ºãºõ;
Ø Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí òºñºë
íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü áîëîí ýðõ ç¿éí
áîäëîãîä õýðõýí íèéöýæ áàéãàà, ò¿¿í÷ëýí õóóëèàð òîãòîîñîí
øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãàà ýñýõ òàëààð Çàñãèéí ãàçðûí ºãºõ
ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñëèéã áýëòãýæ, Çàñãèéí ãàçðûí
õóðàëäààíä õýëýëö¿¿ëýõ;
Ø Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí òºñºë íü Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü áîëîí ýðõ ç¿éí áîäëîãî áîëîí
õóóëèàð òîãòîîñîí øààðäëàãàä íèéöñýí ýñýõèéã ýöýñëýí
õÿíàæ Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíä õýëýëö¿¿ëýõ áóþó ÓÈÕ-ä
ºðãºí ìýä¿¿ëýõ çºâøººðºë îëãîõ;
Ø Òºðèéí çàõèðãààíû áóñàä òºâ áàéãóóëëàãàä õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõàä ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ;
Ø Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éí àñóóäëààð çºâëºìæ,
àðãà÷ëàë ãàðãàõ, õóóëü ç¿éí íýð òîìú¸îã íýã ìºð áîëãîí
æèãäëýõ àðãà õýìæýý àâàõ çýðýã á¿ðýí ýðõèéã ýäýëäýã áàéíà.

30. 27
2.3. ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉà ªÐÃªÍ ÌÝį¯ËÝÕ
Õóóëèéí òºñºëä ñàíàë àâàõ
Õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëñàí àæëûí õýñýã, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí
òóõàéí òºñ뺺 áîëîâñðóóëæ äóóñìàãö õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä
óëàìæèëíà.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ óã òºñºëä õîëáîãäîõ òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áîëîí
áóñàä áàéãóóëëàãà, ìýðãýæëèéí øèíæýý÷, èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàãø,
ýðäýìòýí, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, èðãýíèé ñàíàëûã àâ÷,
¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë òºñºëä òóñãàæ áîëäîã áàéíà.
Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ààñ òºñºë人 ñàíàë àâàõäàà òîäîðõîé íýð çààæ
õ¿ðã¿¿ëýõ, ýñõ¿ë óóëçàëò ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã àðãààð
ñàíàë àâ÷ áîëîõ àæýý. Òºñëèéã õýí ñàíàà÷èëæ áàéíà ãýäãýýñ
õàìààðàëòàéãààð ñàíàë àâàõ æóðìûã õóóëèàð òîãòîîæýý.
Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé ñàíàà÷èëñàí òºñºëä ñàíàë àâàõ
Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í õóóëü ñàíàà÷èëæ áàéãàà áîë òºñ뺺
Çàñãèéí ãàçàð áîëîí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàëò òàâèõ ÷èã ¿¿ðýã
á¿õèé õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãàä ÿâóóëàõ ¸ñòîé. Ýíý òîõèîëäîëä
ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýí ñàíàë, ä¿ãíýëòýý
áè÷ãýýð ºãäºã.
Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàà÷èëñàí òºñºëä ñàíàë àâàõ
Çàñãèéí ãàçàð õóóëü ñàíàà÷èëàõàä òóõàéí òºñºëòýé õîëáîãäîõ
àñóóäàë õàðèóöñàí ÿàì ãîëëîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Áîëîâñðóóëñàí
òºñºë人 áóñàä ÿàìäûí ñàíàëûã àâ÷, ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çâýë òºñºëä
òóñãàíà. Òºñ뺺 ñàéäûí çºâëºëººð õýëýëöñýíèé ýöýñò õóóëü ç¿éí
àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íä õÿíóóëàõààð èð¿¿ëíý.
Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàà÷èëñàí òºñºë íü øààðäëàãàä íèéöñýí ýñýõèéã
õóóëü ç¿éí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ýöýñëýí õÿíàæ

31. 28
Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíä õýëýëö¿¿ëýõ áóþó ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëýõ çºâøººðëèéã áè÷ãýýð îëãîäîã áàéíà.
Õóóëèéí òºñºëä èðãýäýýñ ñàíàë àâàõ, èðãýä ñàíàëàà
èëýðõèéëýõ ÿìàð àðãóóä õýðýãëýãääýã âý?
v Èðãýä ÓÈÕ-ä õàíäàæ ñàíàëàà çàõèäëààð èëýðõèéëýõ;
v ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ òºâä õàíäàæ ñàíàëàà ºãºõ;
v ÓÈÕ-ûí èðãýäèéã õ¿ëýýæ àâàõ áàéðàíä î÷èæ ñàíàëàà ºãºõ;
v ªºðèéí òîéðãîîñ ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýðýý äàìæóóëàí
ñàíàëàà ºãºõ;
v ÓÈÕ-ûí âåá õóóäàñ ðóó îðæ ñàíàëàà ºãºõ;
v ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð íýýëòòýé õýëýëöýõ õóóëèéí òºñëèéã ñîíèí,
õýâëýëä íèéòë¿¿ëæ èðãýäýýñ ñàíàë àâàõ;
v Îðîí íóòàãò áîë ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé áèå òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí
ñàíàëàà ºãºõ çýðýã àðãóóäûã õýðýãëýæ áîëäîã áàéíà.
Ø Èðãýä ÓÈÕ-ä õàíäàæ ñàíàëàà çàõèäëààð
èëýðõèéëýõ. Ýíý íü õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýæ áîëîõ
àðãûí íýã áºãººä õàÿã íü Òºðèéí îðäîí, ÓÁ-12 ãýæ
äóãòóéãàà õàÿãëààä õàíäàæ áóé àëáàí òóøààëòíûõàà
àëáàí òóøààë, íýðèéã íü áè÷íý.
Ø ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ òºâä õàíäàæ
ñàíàëàà ºãºõ.
ÓÈÕ-ûí òàëààðõè èðãýäèéí ìýäëýã, áîëîâñðîëûã
äýýøë¿¿ëýõ, ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààã îëîí íèéòýä èë¿¿
íýýëòòýé áîëãîõ, õóóëü òîãòîîõ áîëîí õÿíàëòûí ¿éë
àæèëëàãààíä èðãýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí
îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààã
îëîí íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ òàíõèìóóäûã “Àðä÷èëñàí
çàñàãëàëûí ïàðëàìåíòèéã áýõæ¿¿ëýõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä
àæèëëóóëæ áàéíà. Îðîí íóòàãò: Àðõàíãàé, Áàÿí-ªëãèé,
Äàðõàí-Óóë, Äîðíîä, Äîðíîãîâü, Îðõîí, ªìíºãîâü, Óâñ,
Õîâä àéìàãò; Íèéñëýëä: Ñ¿õáààòàð, ×èíãýëòýé,
Áàÿíç¿ðõ, Ñîíãèíîõàéðõàí, Áàÿíãîë ä¿¿ðýãò òóñ òóñ
àæèëëàæ áàéíà.
Ñóðòàë÷èëãààíû òºâ¿¿ä àéìàã, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí
Òàìãûí ãàçðûí áàéðàíä àæèëëàäàã.
ÓÈÕ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû ñóðòàë÷èëãààíû òàíõèì íü äàðààõü
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà. ¯¿íä:
1. ÓÈÕ-ààñ áàòëàí ãàðãàñàí õóóëü, áóñàä øèéäâýðèéã îëîí íèéòýä
ñóðòàë÷ëàõ, ÓÈÕ-ààð õýëýëöýõ õóóëèéí òºñëèéã òàíèëöóóëàõ,
òºñºëòýé õîëáîîòîé ñàíàë, õ¿ñýëòèéã èðãýäýýñ àâàõ, ÓÈÕ-ä íýãòãýæ
èð¿¿ëýõ;
2. Èðãýä, ñîíãîã÷èäòîé õèéõ óóëçàëò, ÿðèëöëàãûí áàéð òàíõèìûã
áýëòãýõ, òåõíèê õýðýãñëýýð ¿éë÷ëýõ;
3. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ;
4. Òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãàòàé
õàìòðàí àæèëëàõ çýðýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
Òàíõèì íü äýýðõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõäàà ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí áèå
òºëººëºã÷ áîëîí òóñëàõóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàäàã áàéíà.
Õàðèëöàõ óòàñ: ÓÈÕ-ûí Òàìãûí ãàçðûí Çàõèðãàà, îëîí íèéòòýé
õàðèëöàõ õýëòýñ. 261377, 264834
“Àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ
íü øèéäâýð
çºâ ãàðãàõ
õàìãèéí èõ
ìàãàäëàë ìºí”
Òîìàñ
Áàáèíãòîí
Ìàêîëåé

32. 29
Ø ÓÈÕ-ûí èðãýäèéã õ¿ëýýæ àâàõ áàéðàíä î÷èæ ñàíàëàà ºãºõ
ÓÈÕ-ûí Òàìãûí ãàçàð
Äàâàà 9.00-13.00 14.00-17.30
Ìÿãìàð 9.00-13.00 14.00-17.30
Ëõàãâà 9.00-13.00 14.00-17.30
Ï¿ðýâ 14.00-17.30
Áààñàí 9.00-13.00 14.00-17.30
Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàð
Äàâàà ãàðèãò: 9.00-13.00 14.00-17.30
Ìÿãìàð 9.00-13.00
Ëõàãâà 9.00-13.00 14.00-17.30
Ï¿ðýâ 9.00-13.00 14.00-17.30
Áààñàí 9.00-13.00
Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçàð
Äàâàà 10.00-12.30
Ìÿãìàð 10.00-12.30
Ëõàãâà 10.00-12.30
Ï¿ðýâ 14.00-17.00
Áààñàí 10.00-12.00
Ø ªºðèéí òîéðãîîñ ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýðýý
äàìæóóëàí ñàíàëàà ºãºõ
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä èðãýäèéã Òºðèéí îðäîí äàõü óóëçàëòûí ºðººíä
òýäíèé õ¿ñýëòèéí äàãóó õ¿ëýýí àâ÷ óóëçäàã áºãººä óã àæëûã ÓÈÕ-
ûí èðãýäèéã õ¿ëýýí àâàõ àæëûã õàðèóöñàí çîõèîí áàéãóóëàã÷
áîëîí îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ àñóóäàë õàðèóöñàí çîõèîí
áàéãóóëàã÷èä òóñ òóñ õàðèóöàí çîõèîí áàéãóóëíà. Òóõàéí ÓÈÕ-ûí
ãèø¿¿íòýé õîëáîî áàðüæ öàãèéã òîâëîí óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ
áºãººä äàðààõü öàãóóäàä óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëíà.
Äàâàà 9.30-13.00 14.00-17.00
Ìÿãìàð 9.30-13.00 14.00-17.00
Ëõàãâà 9.30-13.00 14.00-17.00
Ï¿ðýâ 11.00-11.20 14.00-15.00
Áààñàí 11.00-11.20 14.00-15.00
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áèå÷ëýí óóëçàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä
ãèø¿¿íèé îðîí òîîíû àæèëòàí íü óã èðãýíèéã õ¿ëýýí àâ÷ ñàíàë,
õ¿ñýëòèéã íü ãèø¿¿íäýý óëàìæèëæ áîëíî.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí óóëçàëòûí ºðºº íü Òºðèéí îðäíû áàðóóí
æèã¿¿ðèéí 1 ä¿ãýýð äàâõàðò 149 òîîò, áàðóóí õîéä õààëãàíû äýðãýä
áàéíà.
Ø ÓÈÕ-ûí âåá õóóäàñ ðóó îðæ ñàíàëàà ºãºõ
Äàðààõü âýá õóóäàñ ðóó îðæ ñàíàëàà ºãºõ áîëîìæòîé.
www.parl.gov.mn
www.open-government.mn
www.forum.mn
www.pmis.gov.mn
Æè÷: ßàìäûí âåá õóóäàñíû õàÿã, ÓÈÕ-ûí Òàìãûí ãàçàð, Çàñãèéí ãàçðûí õýðýã
ýðõëýõ ãàçàð, Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí çàðèì àëáàäûí õàÿã, õàðèëöàõ
óòñûã ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûí òºãñãºëä õàâñàðãàëàà.
“¯éëñ õýäèé
º÷¿¿õýí
áîëîâ÷ ýñ
¿¿ñãýâýýñ ¿ë
á¿òìîé”
Â.Èíæèíàø

33. 30
Ø ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð íýýëòòýé õýëýëöýõ õóóëèéí òºñëèéã
ñîíèí, õýâëýëä íèéòë¿¿ëæ èðãýäýýñ ñàíàë àâàõ ¿åä
ñàíàëàà ºãºõ
Ñàíàë ºãºõ ýíý àðãà íü èðãýäèéí îðîëöîîíû èäýâõòýé
áàéäëûã íýëýýä øààðääàã áºãººä íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëãèéã
çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
õàÿãëàí ñàíàë, õ¿ñýëòýý ºãíº. Äèéëýíõè òîõèîëäîëä ýíý ¿éë
àæèëëàãààã ÓÈÕ-ûí Òàìãûí ãàçàð õàðèóöàí çîõèîí áàéãóóëàõ
áºãººä õàÿã íü Òºðèéí îðäîí. ÓÁ-12.
Ýíä íýýëòòýé íîìûí ñàíãóóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ó÷èðòàé.
Îëîí íèéòèéí íýýëòòýé íîìûí ñàí:
1. “Ìîíãîëûí íýýëòòýé íèéãýì áóþó Ñîðîñûí ñàí”-èéí
Áîëîâñðîëûí íîìûí ñàí. Õàÿã: Ñî¸ëûí òºâ ºð㺺, Óðàí
çóðãèéí Ãàëëåðåéí õàæóóãèéí àðêàíä.
2. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâèéí Õóóëü ç¿éí ìýäýýëëèéí òºâèéí
íîìûí ñàí. Õàÿã: ¯íäýñíèé àðõèâûí áàéð. 206 òîîò
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýëèéã
àëáàí ¸ñîîð íèéòëýõ ýðõ àâñàí áàéãóóëëàãóóä:
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé
õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí 5 äàõü õýñýãò çààñíû äàãóó Õóóëü
ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí òóøààëààð 2002 îíä òåíäåð
çàðëàæ, íèéò ãóðâàí áàéãóóëëàãàä Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, õóóëü
òîãòîîìæèéí ýìõòãýë /Òºðèéí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ëýýñ áóñàä/-èéã
àëáàí ¸ñîîð íèéòëýõ ýðõèéã 3 æèëèéí õóãàöààãààð îëãîæýý. Óã
õóãàöàà 2005 îíä äóóñíà. Àëáàí ¸ñîîð íèéòëýõ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàä:
1. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâ
2. “Èíòåðïðåññ” ÕÕÊ
3. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí
Èéìýýñ èðãýä áèä äýýðõ àðãóóäààñ àëü áîëîìæèò áóþó ººðèéí
õ¿ññýí àðãààðàà õóóëèéí òºñºëä ñàíàëàà ºãºõ íü ç¿éòýé þì.
Õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõ5
Èðãýí õóóëèéí òºñºëä ñàíàëàà ºãºõ íýýëòòýé, áîëîìæòîé õýëáýð íü
òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõ ¿åä èäýâõòýé îðîëöîõ ÿâäàë þì.
Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ íü íèéãìèéí íýí ÷óõàë
õàðèëöààã çîõèöóóëàõààð ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð
õýëýëö¿¿ëýõ òóõàé ñàíàëàà ÓÈÕ-ä îðóóëæ áîëíî ãýæ õóóëüä çààæýý.
Èéìýýñ èðãýä áèä òóõàéí õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõ
øààðäëàãà áàéãàà òîõèîëäîëä ýíý òàëààð ñàíàë, õ¿ñýëòýý ººðèéí
ñîíãîñîí ãèø¿¿íäýý óëàìæèëæ áàéõ õýðýãòýé þì.
Õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõ òóõàé îðóóëñàí ñàíàëûã
ÓÈÕ ÷óóëãàíààðàà õýëýëöýæ, ãèø¿¿äèéí äèéëýíõè îëîíõèéí (2/3)
ñàíàëààð øèéäâýðëýíý.
5
Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí
òóõàé õóóëü. 2001 îí. 19 ä¿ãýýð ç¿éë.
“Àíõàä íü
áîëãîîìæëîí
áîä
Äóíä íü
øèíæèëæ îíî
Ýöýñò íü
çîõèëäóóëàí
òàâü”
Íî¸í õóòàãò
Äóëäóéòûí
Äàíçàíðàâæàà

34. 31
Õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõäýý òóõàéí àñóóäëààñ
õàìààð÷ äàðààõü õ¿ðýýíä õýëýëö¿¿ëæ áîëíî. ¯¿íä:
Ø Íèéò àðä ò¿ìíýýð;
Ø Íèéãìèéí òîäîðõîé á¿ëýã, àæèë ìýðãýæëèéí õ¿ðýýíä;
Ø Òîäîðõîé íóòàã äýâñãýðèéí õ¿ðýýíä.
Õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõ òóõàé ÓÈÕ øèéäâýð
ãàðãàâàë ýíý àæëûã Çàñãèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëíà. ¯¿íèé çýðýãöýý
àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëñýí ä¿íã íýãòãýí ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð óã
õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýõýä òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
Õóóëèéí òºñëèéí àðä íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýã
Õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëñýíèé íýã æèøýý íü 1992 îíû
¯íäñýí õóóëü þì. 1991 îíû 6 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäðººñ 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-
íèé ºäºð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã àðä íèéòýýð
õýëýëö¿¿ëæ áàéñàí áà óíøèã÷ òà ÷ áàñ ýíý õýëýëö¿¿ëýãò îðæ áàéñàí áîëîâ
óó.
1992 îíû ¯íäñýí õóóëü, 1991 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 24-íèé ºäºð áàòëàãäñàí
Õºäºëìºðèéí õóóëèéí òºñëèéã äàðààõü ãàçðóóäààð õýëýëö¿¿ëñýí áàéíà.
¯¿íä:
1. Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð
2. Àëáàí ãàçàð
3. Õºäºëìºðèéí õàìò îëîí
4. ßàì, óëñûí õîðîî, òóñãàé ãàçàð
5. ßàìíû øóóä õàðúÿà ãàçàð
6. Õîðøîîëëûí òºâ ãàçàð
Õóóëèéí òºñëèéã ºðãºí ìýä¿¿ëýõ
Èíãýýä áèäíèé äýýð ¿çñýíýýð õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ äóóñààä,
ò¿¿íäýý ñàíàë àâààä ýöýñëýí áîëëîî ãýæ ¿çâýë òºñ뺺 ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëýõ ãýñýí ¿å øàò ¿ëäýæ áàéíà. Õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ òºñ뺺 ÓÈÕ-
ûí äàðãàä ºðãºí ìýä¿¿ëäýã. ¯¿íèé ºìíº òºñëèéã õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷ãèéí õàìò ÓÈÕ-ûí Òàìãûí ãàçðûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãàä èð¿¿ëíý. Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà 72 öàãèéí äîòîð
õóóëèéí òºñºë, õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòûã õÿíàæ, ÓÈÕ-ûí äàðãàä
ºðãºí ìýä¿¿ëýõ õóãàöààã òîâëîí õóóëü ñàíàà÷ëàã÷èä ìýäýãääýã àæýý.
“Áóñàðìàã
ÿâäëûã
õàðààä
äóóã¿é áàéíà
ãýäýã ººðºº
ò¿¿íä
îðîëöîæ
áàéíà ãýñýí
¿ã”
Æàí Æàê
Ðóññî

35. 32

36. 30
ÁÁ¯¯ËËÝÝÃà 33.. Õóóëèéí òºñëèéí
õýëýëö¿¿ëýã
3.1 ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË ÕÝËÝËÖÝÕ, ÁÀÒËÀÕ ¯Å ØÀÒ
3.1. Õóóëèéí òºñºë õýëýëöýõ, áàòëàõ ¿å
øàò
3.2. Õóóëèéí òºñëèéã Áàéíãûí õîðîîãîîð
óðüä÷èëàí õýëýëöýõ
3.3. Õóóëèéí òºñëèéã ÓÈÕ-ààð õýëýëöýõ
3.4. Õóóëèéã ¸ñ÷ëîõ, íèéòëýõ, ìýäýýëýõ
Áèä ºìíºõ á¿ëãýýñ õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ õýí
áàéõ, õóóëèéí òºñºë, ò¿¿íèéã
áîëîâñðóóëàõ, òºñëèéã ÓÈÕ-ä õýðõýí ºðãºí
ìýä¿¿ëäýã òóõàé ìýääýã áîëñîí. Òýãâýë
ýíý á¿ëãýýñ áèä õóóëèéí òºñëèéí
õýëýëöýæ áàòëàõ ¿å øàò, õóóëü õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëîõ, Åðºíõèéëºã÷èéí õóóëüä
õîðèã òàâèõ ýðõ, ýíýõ¿¿ õîðèãèéã õ¿ëýýí
àâàõ ýñýõ òóõàéã øèéäâýðëýõ æóðàì,
õóóëèéã ¸ñ÷ëîõ, õýðõýí íèéòëýõ òóõàé
ìýäëýãèéã îëæ àâàõ áîëíî.