1. Улаанбаатар Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
Хичээлийн нэр
Лекц :№ 1
Сэдвийн нэр: Монгол орны газар зүйн байрлал, ерөнхий тойм
•
•
•
Хичээлийн кредит: 3кр
Хичээлийн индекс: ВА335
Судлах анги: АЖМ-3

2. Á¿ëýã ñýäýâ-1
Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí åðºíõèé òîéì,
ñóäàëãààíû ò¿¿õ

3. Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí åðºíõèé òîéì,
ñóäàëãààíû ò¿¿õ
• Ìîíãîл орны áàéäàëèéí îíöëîã
• Монгол орны газарзүйн байрлал, хил
хязгаар
• Монголчуудын газарзүйн мэдлэг
• Монголын газарзүйн эрт үеийн судалгаа
• Монголын газарзүйн орчин үеийн
судалгаа
• ë îðíû áàéãàëèéí

4. Ìîíãîë îðíû газар зүйн байрлал ерөнхий тойм
Монгол улс нь Ази тивийн төвд дэлхийн 2
том гүрэн БНХАУ, ОХУ-тай хиллэн оршино.
Манай орон ази тивийн хойд хэсгийн
сибирийн их хөвч тайга, Төв Азийн их цөл
хоѐрын хооронд, энэ хоѐр бие биедээ шилжих
яг тэр торгон зааг дээр далайн төвшинээс дээш
их өндөрт, өндөр уулсаар хүрээлэгдэн
далайгаас алс хол оршдог учраас байгалийн
нөхцөл байдлын хувьд өвөмөц онцлогтой.

5. Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí åðºíõèé çóðàã

6. Нутгийн хойд ба баруун хэсэгт ой тайга
найгаж, мөнх цаст уулс сүндэрлэж, гол
мөрөн шуугин урсгаж, тунгалаг уст нуур
цэлэлзэн байхад зүүн хэсэгт зээр мянга,
мянгаараа сүрэглэн цахилаж, дөрөө шүргэн
өвс халиуран хээр тал цэлийн, өмнөд хэсэгт
ухааран шаргалтсан манхат элс, нөгөө
хэсэгт давхарлан долгиолсон цав толгод
үргэлжилж байх нь Монгол орон нь
байгалийн байдлын олон хэв шинж
бүрэлдэн байдгыг нотлоно.

7. Монгол орны газарзүйн байрлал, хил хязгаар
Газарзүйн байрлал: Монгол орон дэлхийн
хойд хойд хагасын Ази тивд өргөрөгийн
дагуу сунаж байрласан 1.564.116 ам км
нутагтай бөгөөд энэ нь дэлхийн хуурай
газрын 1 гаруй хувийг эзэлнэ. Газар
нутгийн хэмжээгээд дэлхийд 18-р байранд
орно.

8. Монгол орны хамгийн хойд захын цэг нь
Хөвсгөл аймгийн нутгийн хойд захад х.ө 52,
0.9-д орших Ихсоѐны нуруун дахь Монгол
шарын даваа, өмнө захын цэг нь Өмнө говь
аймгийн нутгийн өмнө захад х.ө 41, 35-д
орших Орвог Гашууны Бортолгой юм.
Хамгийн хойд захын цэгээс өмнө захын цэг
хүртэл өргөргийн хувьд 10 градус 34 минутын
зөрөөтэй юм. Үүнийг уртын зайн хэмжээгээр
авч үзвэл 1259 км болно.

9. Монгол орны нутгийн хамгийн баруун
захын цэг нь Баян-Өлгий аймгийн нутгийн
баруун захад з.у 87 градус 44 минутанд орших,
Монгол алтайн мааньт уул юм. Харин хамгийн
зүүн захын цэг нь Дорнод аймгийн зүүн захад
з.у 119 градус 56 минутанд орших Соѐлз
уулын Модтой Хамар даваа юм. Хамгийн
баруун захын цэгээс зүүн захын цэг хүртэл
уртрагын хувьд 32 градус 12 минутын
зөрөөтэй. Үүнийг уртын зайн хэмжээгээр авч
үзвэл 2392 км болно.

10. Манай орны өнөөгийн нутгийн газарзүйн
төв цэг нь буюу хүйс нь Өвөрхангай
аймгийн бүрд сумын нутагт х.ө 46 градус
52 минут, з.у 103 градус 50 минутын
солбилцолд орших “Өвөрхөшөөтын булаг”
юм. Манай орны газарзүйн байрлалын бас
нэгэн онцлог нь далайгаас алс Евроазийн эх
газрын төв дунд оршдог, дэлхийн далайд
гарцгүй 27 орны нэг юм.

11. Хил хязгаар: Манай улс ОХУ, БНХАУ-тай
8158 км газраар хиллэх бөгөөд манай
гурван улсын хилийн уулзвар цэг нь баруун
талдаа Таванбогд уул, зүүн талдаа
тарвагандахын овоо юм. Энэ хоѐрын
хооронд урдуураа БНХАУ-тай 4673 км
газраар, хойгуураа ОХУ-тай 3485 км
газраар хиллэнэ. Гадаад орнуудтай хиллэж
байгаа аймгуудын нутагт хилийн байнгын
ба түр гарцууд байдаг.

12. Монголчуудын газарзүйн мэдлэг
Монголын ард түмэн нэн эртнээс мал аж
ахуй эрхлэн бэлчээр, усын сайныг дагаж
хол, ойр нүүсээр байхуйд мөн мал эрж,
сургалаж хэсэн явах, ан гөрөө хийх, аян
дайн хийж явах зэрэгтээ газар нутгаа
гүнзий сайн мэдсээр ирсэн удаан жилийн
түүхтэй билээ.
Монголчуудын газарзүйн хэр зэрэг сайн
мэдлэгтэй
байсныг
“Монголын
нууц
товчоо” бүрэн харуулдаг. Тус номонд
өнөөгийн манай нутаг дээр болон гадаад
оронд байгаа 200 шахам газар усны нэр
гардаг.

13. Монголчуудын газар усандаа өгсөн нэрс
нь газарзүйн мэдлгийг нь илтгэн
харуулдаг. Жишээ нь хэлбэр дүрсээр нь
дөш холбоо, ургадаг ургамалаар нь
Хиагт, амьдардаг амьтнаар нь Үнэгт,
Тарвагтай, цаг уурын үзэгдэлээр нь
Будант, сүүдэрт, ашиг малтмалаар нь
Оюу толгой, төмөр толгой, гэх мэт

14. Монголын газарзүйн эрт үеийн судалгаа
Монголчуудын газарзүйн мэдлэг нэн эртний түүхтэй боловч
монголын газар нутаг болон нүүдэлчин монголчуудын
тухай мэдэх гэсэн гадаад улсуудын сонирхол XIII зууны
эхэн үеэс эхэлсэн юм.
Европоос анх XIII зууны дунд үед монголд ирсэн Италийн
жуулчин Плано Карпино, Францын лам Вильгельм Рубрук
нар, монголын хүн ард зан заншил, ахуйн амьдрал, газар
нутгийн байдлын талаар мэдээ баримт цуглуулан эмхэтгэн
үлдээснийг өнөөдөр бид монгол хэл дээрээ уншиж байна.
Монголчуудын тухай мэдэх гэсэн хүслийн хажуугаар
монголын газар нутгийг ажиглаж тэмдэглэх үргэлжилсээр
байжээ.

15. Монгол орны газар нутгийг ажиглан
тэмлэглэсэн зүйл нь нутгийн газарзүйн
онцлогийг бүрэн дүүрэн илрүүлж
хараахан чадаагүй боловч монголын
газар нутаг, байгалийн байдлын ерөнхий
төрх байдлыг танин мэдэхэд хувь
нэмэр, суурь дэвсгэр болсон юм.

16. Газарзүйн судалгааны зорилго, далайц
XIX зууны II хагасаас эрс их болж иржээ.
Энэ үед оросын жуулчид, эрдэмтэд
манай орны газар нутгийг шинжлэх
ухааны үндэстэйгээр судлахын эх
суурийг тавьсан юм. манай орон төв
азиар
Оросын
жуулчин
Н.М.Пржевальский 1870-1883 онд 4
удаа аялжээ.

17. Монголын газарзүйн орчин үеийн
судалгаа
Ардын хувьсгал ялсан 1921 оноос хойш монгол
орны газарзүйн судалгааг тухайн үеийн ЗСБНХУ
болон
Монгол
улсын
хамтарсан
эрдэм
шинжилгээний баг эксдвизүүд хамтран шинэ
үеийн судалгаа шинжилгээг хийж эхлсэн юм
Орчин цагийн монгол орны газарзүйн судалгааг
хийхэд манай орны эрдэмтэн мэргэжилтнүүд
ихээхэн
үүрэг
гүйцэтгэсээр
иржээ.
Тус
эрдэмтэдээс цухал дурдвал шинжлэх цхааны
академич Д.Цэвэгмид, Ш.Цэгмид, Б.Гунгаадаш,
Т.Пунцаг, О.Шагдарсүрэн, А.Дулмаа нар билээ.

18. Àøèãëàõ ìàòåðèàë
• Ø.Øàãäàð “Ìîíãîë îðíîîð àÿëàõ çóóí çàì” 2003
îí
• Ñ.Ñàéíáóÿí “Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí ñóäàëãààíû
ò¿¿õ” 1995 îí
• .̺íõæàðãàë “Ìèíèé ìîíãîë” 2006 îí