Нийгмийн философи

1. Нийгэм бол систем мөн
1. Нийгэм бол системлэг бүтэц мөн
2. Нийгмийн харилцаа бие хүний төлөвшүүлэгч
болох нь
3. Нийгмийн судалгаан дахь системийн хандлага
4. Социаль систем ба орчин , социум,
Лекц 2.

2. Нийгэм бол системлэг бүтэц мөн
• Энэ нь нийгэм бол энгийн нэгэн амьгүй тогтолцоо бус, үлэмж нийлмэл шинжтэйн
зэрэгцээ өөрөө зохион байгуулагддаг, өөрөө хөгждөг, өөрөө өөрийгөө буй
болгодог гайхамшигтай ситем болохыг өгүүлсэн хэрэг билээ. Энэхүү системийн
эд эс болж буй зүйлийг бид эдүгээ хувь хүн хэмээн нэрлэж байна. Цаашилбал
бүтцийн харилцааны хувьд хамгийн нягтрал ихтэй, нийлмэл эд бол гэр бүл
хэмээн үзнэ.
• ХХ зууны эхэн түүнээс хагас зуун жилийн өмнөөс эхлэн нийгмийн бүтцийг
тайлбарлах Марксын сургааль нэгэнт буй болж эхэлсэн. Нийгмийн уялдаа
холбооны угт нь хүмүүс хоорондын харилцаа, хүмүүсийн эсрэг тэсрэг байдал
оршин байдаг тухай өгүүлээд тэрхүү эсрэгцэл нь нийгмийн хөгжлийн хөдөлгөгч
хүч хэмээн үзсэн. Үүнийгээ тэрээр “Нийгэм бол хүмүүсийн /индивид/ энгийн
нэгдэл буё бөгөөд харин тэдгээр хүмүүсийн бие биетэйгээ харилцах харилцаа
холбооны цогц нэгдэл юм” гэж тэмдэглэсэнийг ихэвчлэн “бие хүн бол нийгмийн
харилцааны цогц мөн” хэмээн томъёолсоор ирсэн байдаг.

3. Зохиомол ба үүсмэл бүтэц
П.А.Сорокины хандлага бол “Хүн
гэдэг бол зөвхөн физик, биологи
буюу психологийн феномен
байдлаар илэрхийлэгдэнэ” гэсэн нь
угтаа Хүн бол байгаль нийгмийн
төдийгүй сэтгэл санааны
бүтээгдэхүүн хэмээн тодорхойлсон
гэсэн үг юм.
Үүнээс үзвэл нийгмийн
тогтолцоо
нийгмийн
харилцаа,
нийгмийн
харицан
үйлчлэл,
харилцан
хамаарал

4. 2. Нийгмийн харилцаа бие
хүний төлөвшүүлэгч болох нь:
• Нийгмийн харилцаа бол нийгмийн аливаа бүлэг, гишүүдийн
хооронд үүсч буй харилцаа юм. Энэ нь энгийн нэгэн
харилцаанаас эхлээд эр эмийн харилцааг хүртэлх бүх түвшинд
хамрана гэсэн үг ажээ. Харин илүү тодорхой илрэлээр бол бүлэг
хоорондын болон түүний дотоодод явагдах, эсвэл тухайлсан
төрөл харилцаандаа тодорч байдаг. Тухайлбал: Үйлдвэрлэлийн
бүлэг хоорондын, бүлгийн дотоод дахь, олон улсын, үндэстэн
хоорондын, экологийн, улс төрийн дотоод харилцаа гэх мэт.
• Монгол хэлнээ общественный, социальный хэмээх үгийг
адилхан нийгэм гэж буулгадагч сүүлчийн тохиолдолд бид
нийгмийн илүү амьд гэмээр харилцаануудыг социаль харилцаа
хэмээн онцолж болно.

5. Нийгмийн бүтцийн судалгаа.
• Бүрдүүлэгч эд эс. Бүхэлд, хэсгийн судалгаа
• Судалгааныхаа үр дүнг тайлбарлахын тулд янз бүрийн аналоги арга
тайлбарлалуудыг ашиглаж ирсэн байх ба тэгэхдээ социаль атом,
нийгмийн эс гэх мэт консртруктив тайлбарлал /Я.Морено/ нийгмийг
асар том хүчтэй төрөөс бүрддэг талаар Т.Гоббс Левиафан хэмээсэн
байдаг бол нийгмийг харилцааны механизмыг тэрээр цагтай
адилтгасан байдаг.
• Өмнө өгүүлснээс үзвэл бид нийгмийн харилцаа гэдгийг социаль
бүлэг нийтлэгүүдийн хооронд болон тэдгээрийн дотоодод
явагдах үйл ажиллагааны явцад үүсэн буй харилцан нөлөөлөл,
харилцан хамааралын олон талт хэлбэрүүд хэмээн
тодорхойлоход хүрч байна.

6. • хэн нэгэн угсаатны буюу этносын хувьд
гишүүн
• эдийн засгийн хувьд хэрэглэгч
• үйлчилгээний хувьд үйлчлүүлэгч
• Гэр бүлийн хувьд өрхийн тэргүүн
• Улс төрийн хувьд консерватив
• анги, давхрааны хувьд төлөөлөгч болж
байдаг үлэмж универсаль субъект юм.

7. Зорилго ба
хүсэл
тэмүүлэл
Идеаль
дүр
Материал
лаг
хэрэгцээ,
сонирхол
Материалл
аг эцсийн
үр дүн
Үйлдвэрлэлийн, материаллаг харилцаа
Зорилго ба
хүсэл
тэмүүлэл
Оюуны
эцсийн
бүтээгдэхүүн
Оюуны
хэрэгцээ,
сонирхол
Оюуны үнэи
зүйлсэд
үндэслэсэн
харилцаа үр дүн
Үйлдвэрлэлийн, материаллаг
харилцаанд үндэслэсэн оюуны
харилцаа
А. Нийгмийн харилцаанд материаллаг үйлдвэрлэлийн харилцаа
зонхилох талаар марксистууд онцгойлон үздэг.

8. Б. Бие хүмүүсийн хоорондын
харилцааны төрлүүд
Өмнө бид материаллаг болон оюуны
харилцааны хамтын шинжийн талаар
өгүүлсэн бол одоо бие хүмүүсийн
хоорондын харилцааны төрлүүдээс авч
үзъе. Энэ бол нийгмийн харилцааны
өвөрмөц онцгой төрөл болох нь
тодорхой байдаг. Энэ харилцаан
хамгийн гол нь янз бүхийн давхрага,
анги, бүлэг, угсаатан, янз бүрийн соёл,
боловсролын түвшин бүхий хэрэгцээ,
сонирхол, шаардлагатай хүмүүсийн
хооронд үүсдэгээрээ онцлогтой.
Тэр дундаа соёл зан заншлын
ялгаа гэдэг бол тухайн
хүмүүсийг бие биес нь ялгаж
өгдөг эн тэргүүний шалгуур
юм. Тухайлбал төрөлх хэл,
шашин шүтлэг, ертөнцийг
үзэх үзэл, бэлгийн чиг
хандлага гэх мэт.
Энэ талаар П.Сорокин
хүмүүс хоорондын
харилцааны дараах
ангилалыг дэвшүүлсэн
байдаг.
- хоёр хүний хоорондын
харилцаа: /эхнэр нөхөр,
багш шавь, хоёр найз/
- гурван хүний
хоорондын харилцаа:
/эцэг, эх, хүү: эхнэр
нөхөр, нууц амраг/
- дөрөв, тав болон
түүнээс дээш тооны
хүмүүс:
Тооны хувьд
- нэг хүнээс олон хүнд
чиглэсэн харилцаа:
/жүжигчин болоод уран
илтгэгч түүний сонсогч
нар/
- олон хүнээс олон хүнд
чиглэсэн харилцаа:
зохион байгуулалтгүй
хуарагнасан хүмүүсийн
хоорондын харилцаа

9. • Гегелийн үзсэнээрбол Монголчуудын хувьд гэр бүлийн
болон нийгмийн харилцаанд патриарх шинж
давамгайлдаг гэснийг үгүйсгэх аргагүй юм. Нийгмийн
харилцааны дээрх төрлүүдээс гадна улс төр, нам,
хувьсгал, дайн, эх орончдын хөдөлгөөнөөс хамаараад
намын гишүүн, хувьсгалын партизан зэрэг бие хүний
шинэ дүрүүд гарч ирдэг. Энэ бүхэн нийгмийн
харилцаанд хэвийн үзэгдэл гэж үзвэл түүнээс
гажуудсан зан төлөвийн илрэлээс үүдэлтэй нийгмийн
харилцааны хэлбэрүүд ч бас үүснэ. Түүнийг нийгмийн
патологи /эмгэг/ гэнэ.

10. 2.3. Нийгмийн судалгаан дахь
системийн хандлага:
• Нийгэм бол өөрөө хөдөлгөөн юм. Тиймч учраас нийгэм бол
нийгмийн янз бүрийн харилцаан дахь үлэмж нийлмэл систем гэж
олонтай тодорхойлсон байна. Нийгмийн бүтэц, бүрдэлийн анализ
угтаа ертөнцийн талаарх механик дүр зураглал үүссэн XVII-XVIII
зууны үеэс эхлэлтэй гэж үзэж болно. Тухайлбал: Б.Спинозагийн Ёс
зүй, Ламетригийн Хүн бол машин, Хүн бол ургамал, Хүн бол биет
хэмээх нэртэй бүтээлүүд болон нийгмийг математик, геометр,
физикийн загвараар тайлбарлах гэсэн оролдлогууд үүнд багтана.
Ч.Дарвин, Г.Спенсер нарын үеэс социаль дарвинизм буюу
эволюционизм хөгжиж эхэлсэн байдаг. Гегель ч харилцан
үйлчлэлийн “механизм”/харилцан үйлчлэлцсэн объектууд
өөрийнхөө шинжийг хадгалан үлдэх/, “химизм” /объектын өөрийнх
нь шинж чанар өөрчлөгдөх/, “организм” /объектууд нэгдмэл
системд шиджих/ хэмээх гурван хэв маягийг ялгасан байдаг.
• Плетников Ю.К. О природе социальной формы движения. –
М.,1971. стр. 47-54

13. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ
ÀÕÓÉ ÁÀ ¯ÍÄÝÑËÝË
1. Эдийн засгийн ойлголтууд
2. Нийгмийн эдийн засгийн ахуй
3. Нийгмийн үйлдвэрлэл
4. Үйлдвэрлэлийн эдийн засгийн арга, формац
5. “эдийн засгийн өсөлтийн хууль” ба нийгмийн
хөгжлийн талаарх онол сургаалиуд:
Лекц 3.

14. 1. Эдийн засгийн ойлголтууд
• Ñîöèóì áà íèéãýì
• Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýã îëîí øèíæëýõ óõààí
ñóäàëäàã. Ү¿íèé íýã íü íèéãìèéí ôèëîñîôè, ýäèéí
çàñãèéí ôèëîñîôè þì. Õýäèéãýýð ýäèéí çàñãèéí
áîäèò àìüäðàëûã ñóäàëäàã ч íèéãìèéí ôèëîñîôè íü
ººðèéí чèãëýëèéí äàãóó ýäèéí çàñãèéí õýì õýìæýý,
ò¿¿íä õîëáîãäîõ îíîë ñóðãààëä àíàëèç õèéäãýýðýý
ÿëãààòàé.
Ýíä ñóäëàãäàõóóíû ò¿øíèé ÿëãàà áèé.
̺í øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí èíòåãðàöèéí äàãóó
íýã ñóäëàãäàõóóí ººðèéí àëü íýã øèíæýýýðýý áóñàä
õýä õýäýí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéí ñèñòåìä
àãóóëàãäàæ áàéäàã.

15. “Áàÿëàãèéí ýöýã íü õºäºëìºð, ýõ íü ãàçàð”
Оðчèí ¿åèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿í áà ¿éëчèëãýý
Эäèéí çàñãèéí ìàêðî îíîë áà àõèñàí ò¿âøèí
НФ-ийн ¿íäñýí îéëãîëòóóä:
ýäèéí çàñàã,
õºäºëìºð,
áàÿëàã,
ºìч, êàïèòàë, ãàçàð,
¿éëäâýðëýë, ò¿¿íèé õàðèëöàà, õýðýãñýë, àæèëëàõ õ¿ч, õºäºëìºðèéí ç¿éë,
¿éëäâýðëýëèéí àðãà,
¿éëчèëãýý ãýõ ìýò
• “Õºäºëìºð – îðëîãî îëîõîä чèãëýñýí ¿éëäâýðëýë áà ¿éëчèëãýý” -
Ô.Ýíãåëüñ “Ìèч õ¿í áîëæ õóâèðàõàä õºäºëìºðèéí ã¿éöýòãýñýí
¿¿ðýã” çîõèîë
- Ýäèéí çàñàã –çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîëîîð ìàòåðèàëëàã áîëîí
îþóíû áàÿëàãèéã á¿òýýõ, õóâèàðëàõ, àðèëæèõ, ñîëèëöîõ,
õýðýãëýõ ¿éë ÿâöûí öîãö”
• - Ýäèéí çàñàã – ñîíãîäîã îíîëîîð õÿçãààðã¿é ºñºí íýìýãäýõ ýðýëт,
õýðýãöýýã õÿçãààðëàãäìàë õ¿чèí ç¿éëýýð õýðõýí õàíãàõ ¿éë ÿâö

16. 2. Íèéãìèéí àõóéí íýã ãîë òºðºë áîë ýäèéí
çàñãèéí àõóé þì.
• Нийгмийн олон төрлийн харилцаанд эдийн
засгийн харилцаа нь үйлдвэрлэлийг
илэрхийлдэг. Хүн юуны өмнө үйлдвэрийн
хэрэгслийг бүтээж, энэ нь өмчийн харилцааны
суурь болсон.
• Íèéìèéí ôèëîñîôè ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä àíàëèç
õèéõ íýã ñýæèì áîë ¿éëäâýðëýë, òýð äóíäàà
ìàòåðèàëëàã ба îþóíû ¿éëäâýðëýë þì.

17. • Өмчийн харилцаа
• Материаллаг үйлдвэрлэлд эзлэх байр суурь,
нийгмийн баялгаас хүртэх хувь хэмжээ,
хөдөлмөрийн хуваарьт эзлэх байр
сууриараа ялгаатай томоохон бүлгүүдий
анги гэнэ /Ленин/.
буцах

18. 3. Нийгмийн үйлдвэрлэл
¯éëäâýðëýëèéí íèéãýì äýõü ¿¿ðýã öàãëàøã¿é èõ.
Òýð íü øóóä óòãààðàà õ¿í, íèéãìèéí îðøèí àìüдðàõ çàéëøã¿é íºõöºë
áóþó “íºõºí ¿éëäâýðëýë”-èéí àãóóëãàòàé áàéäàã. Ò¿¿íèé çàéëøã¿é
øèíæèéã äàðààõ ü áàéäëààð :
1. Ôèëîñîôè, ýäèéí çàñãèéí çîõèîëóóäàä íèéãìèéí ¿éëäâýðýë ãýäýãòýé
àäèë óòãààð àâч ¿çäýã. Уã ¿éëäâýðëýë íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí
áèå äààñàí õ¿ðýýã òîäðóóëæ ºãäºã. Æèø íü: ìàòåðèàëëàã
õàðèëöàà, ºìчèéí, ýäèéí çàñãèéí, ò¿¿íä îðîëöîãч ñóáúåêò¿¿äèéí ã.ì
õàðèëöàà áàãòàíà. ̺í ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí ðåãóëÿðè øèíæ.
2.Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë ººðòºº áèå äààñàí õî¸ð äýä ñèñòåìèéã
áàãòààäàã.

19. à. Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë
Материаллаг
үйлдвэрлэл
Үéëäâýðëýëèéí ýäèéí
çàñãèéí àñïåêò.
Үйлдвэрлэх хүч,
үйлдвэрлэлийн
харилцааны асуудал
багтана.
үйлдвэрлэлийн
технологийн аспект.
Технологийн арга гэсэн
үг.
Үйлдвэрлэл, техник,
технологи
хөдөлмөрийн аргын
харьцааны философи
асуудал багтана

20. 4. ¯éëäâýðëýëèéí ýäèéí çàñãèéí
àðãà:
• Ýíä ìàðêñèñò îíîë ñóðãààë öºì áîëíî. ¯éëäâýðëýë äîòðîîñ
ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë ãîë áà òýð íü
• À. ¿éëäâýðëýõ õ¿ч
• Á. ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíààñ òîãòîæ ¿éëäâýðëýëèéí
àðãûã áèé áîëãîíî.
• ¯éëäâýðëýõ õ¿ч íü àæèëëàõ õ¿ч, ¿éëäâýðëýëèéí õýðэгñëýýñ
á¿ðäýæ, ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë íü õºäºëìºðèéí õýðãýñýë,
õºäºëìºðèéí ç¿éëýýñ á¿ðäýíý.

21. Нийгэм эдийн засгийн формац
• Дундад зууны феодализм. Боол эзэмшигчдийн
нийгмийг халж гарч ирсэн дундад зууны
феодализм хүмүүсийг мөлжих арай өөр
системийг бий болгов.
• Энд хамжлагын тариачин хүний газар дээр биш,
өөрийн алга дарам газар дээр байгаа учраас аж
ахуй тодорхой хэмжээгээр эрхлэх сонирхолд
хөтлөгдөж байсан тул хөрсний үржил шимийг
хадгалж чадаж байжээ.

22. • хөрс боловсруулах бүдүүлэг арга, болхи багаж
зэвсгээ боловсронгуй болгох гэхэд хамжлагын ёс
саад болдог байлаа.
• Феодализмын үед ч ойг их хэмжээгээр шатааж, ан
амьтдыг ихээр агнаж байв. (XVII зууны эхэн гэхэд
европт анчид бүх зэрлэг үхрийг алж устгасан байх
жишээтэй).

23. XIV зуунд европчууд их бууг бүтээсэн нь хөрсний элэгдлийг
үүсгэхсэн. Дарь хийхийн тулд үндсэн түүхий эд болох үнсэн
хужир, хүхэр, төмрийн хүдэр, модны нүүрсийг олзворлох өргөн
хүрээтэй ажлыг уул, ой модонд тогтмол хийж байжээ

24. ¯éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí àðãà:
• Òåõíå – óðëàã, óðàí чàäâàð ãýñýí ¿ã.
• Мàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëàõ ãîë
àðãà. Ýíä ¿éëäâýðлýëèéí òåõíèöèñò áà
äåòåðìèíèñò ¿çýë ãàðч èðíý.
• Òåõíèê áîë ºíº ýðòíèé ñîöèàëü ¿çýãäýë. Ýíý
òóõàé Ý.Êàïï “õ¿í òºðºëõòºí á¿õèé ë
ò¿¿õèéíõýý òóðøèä ººðñäèéí áàãàæ
çýâñãýý ººðèé㺺 äóóðèàëãàí á¿òýýñýýð
èðñýí” ãýæ 1877 îíä òåõíèêèéí ôèëîñîôèéí
á¿òýýëäýý ºã¿¿ëñýí.
•

25. Õ¿í áîë á¿òýýãч àìüòàí áà
“Homo faber”
• Ô.Áåêîí - ìýäëýã áîë õ¿ч ãýæ ¿çñýí áà “Øèíý Àòëàíòèäà” çîõèîë áà
òåõíèêèéí îïòèìèçì
• Î.Øïåíãëåð “Åâðîïûí ãóäàéëò” ñî¸ë èðãýíøëèéí ººðчëºëò áà
òåõíèêèéí ïåññèìèçì áà òåõíîñôåð
• À. ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí àðãà á¿ð õºäºëìºðèéí áàãàæ
çýâñýãèéí îíöëîãîî òîäîðõîéëäîã
• Á. ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí òóõàéí ¿å á¿ðèéí ºâºðìºö àðãà á¿ð
õºäºëìºðèéíõºº øèíæ чàíàðûã òîäîðõîéëäîã
• Â. ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí àðãà á¿ð õºäºëìºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ñèñòåìèéã òîäðóóëíà. ¯¿íýýñ 2, 3 íü òåõíîëîãèéí
õàðèëöààã àâч ¿çýõýä õýðýãëýãäýíý.
• Òåõíèêèéí õóâüñãàë
• Òåõíèêèéí õàðèëöàà

26. • “үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийн хэрэгцээ,
түвшинд үйлдвэрлэлийн харилцааны шинж
тохирох” хууль“
• үйлдвэрэлийн харилцааны хөгжилд эргээд
идэвхитэй нөлөөлөх” тухай
• “үйлдвэрлэлийн арга” ба формаци

27. 5. “эдийн засгийн өсөлтийн хууль” ба нийгмийн
хөгжлийн талаарх онол сургаалиуд:
Америкийн социологич
Д.Белл /1919-.../
Нийгмийн түүхэн ерөнхий үечлэл:
Эртний нийгэм МЭ 467 он хүртэл
Дундад зууны үе 467-1492 он
Шинэ үе 1492-1789 он
Шинэхэн үе 1789-1945
Орчин үе 1945 оноос хойш

28. Аж үйлдвэржилтийн нийгмийн үзэл баримтлал.
Нийгэм-эдийн засгийн зохион байгуулалтаар:
Нийгэм-эдийн засгийн зохион байгуулалтаар:
• Хөдөө аж ахуйн буюу аж үйлдвэржилтээс өмнөх үе. 1800 он хүртэл
• Хүнд хүчир технологи
• Хүний булчингийн хүчийг ашиглах
• Урт хугацааны дадал зуршил шаардахгүй
• Байгалийн бэлэн нөөцийг хувирган ашиглах
• Аж үйлдвэржилтийн үеийн нийгэм 1800-1960 он хүртэл
• Машинт үйлдвэрлэл
• Капитал технологи
• Булчингийн бус энергийн эх сурвалжийг ашиглах
• Урт хугацааны мэргэшүүлэх сургалт дадлагыг шаардах
• Аж үйлдвэржилтийн дараах /мэдээллийн/ нийгэм 1960-аас
• Шинжлэх ухааны дэвшилтэт технологи
• Мэдлэг, мэдээлэл нь үйлдвэрлэлийн нөөцийн үндэс болсон
• Хүний бүтээлч үйлийн хүрээнд тасралтгүй өөрийгөө хөгжүүлэх, төгөлдөржүүлэн
мэргэшүүлэх шаардлага урган гарч ирсэн

29. Аж үйлдвэржилтийн дараах нийгмийн гол
хөдөлгөгч хүч нь:
• Чанартай боловсрол
• Нарийн мэргэшил шаардсан мэргэжил
• Тасралтгүй явагдах сургалт
• Ажилтны бүтээлч сэтгэлгээ
• Харин үйлдвэрлэлийн нөөцийн хувьд шинжлэх
ухааны мэдлэг, мэдээлэл хамгаас чухал бүтээгдэхүүн,
нөөц болж байна.
• - Энэ үйл явцыг зарим судлаачид <<Гурав дахь
давалгаа>> /Э.Тоффлер/ хэмээн нэрийдсэн байдаг.
• Постиндустриаль нийгмийг зарим ирээдүй судлаачид
хүйтэн иргэншлийн хөгжил “хүний дараах” шатанд
шилжихийн угтвар гэж нэрлэдэг.
• Ростоу “Эдийн засгийн өсөлтийн үе шатууд”

30. • Өнөөгийн нийгмийн бүтцэд гарсан нэг чухал
өөрчлөлт бол ажил мэргэжлийн анги, бүлэглэл
олноор үүссэн явдал юм.
• Үүнээс үүдээд хөдөлмөрийн зах зээл дээр
мэргэжил мэргэшил болоод сургалт
шаардлагатай болон шаардлагагүй
мэргэжлийн тооны харьцаанд ихээхэн
өөрчлөлт гарах болжээ.
• Нийгмийн бас нэг чухал тал бол эдийн засгийн
хэрэглээний тал өсөн нэмэгдэж, “хэрэглээний
буюу нийтийн соёл”-ын түгэн тархалтанд
нөлөөлсөн явдал юм.

31. Нийгмийн экологийн ахуй ба
үндэслэл
• Íèéãìèéí îðøèí àõóéí èëðýë, ¿íäýñëýëèéí
òºðë¿¿ä
• Íèéãìèéí ýêîëîãè
• Íèéãìèéí ãàçàð ç¿éí îð÷èí
• Îð÷èí ¿åèéí ýêîëîãèéí íºõöºë áàéäàë
• Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãàà:
Лекц 4.

32. Нийгмийн
оршин ахуйн
илрэл
үндэслэлүүд
Социаль
Эдийн засаг
Улс төрОюун санаа
экологи

33. Íèéãìèéí ýêîëîãè ¿íäýñëýëèéí òàëààðõ ýêî-
ñîöèàëü ¿çýë áàðèìòëàëóóä
• À. Ãàçàð ç¿éí äåòåðìèíèçì áà Äåìîêðèò, Ìîíòåñüêå áà
“Õóóëèóäûí àìèí ñ¿íñ”, Ãåãåëü áà “Ò¿¿õèéí ôèëîñîôè”
• Á. Ãîë ìºðºí, äàëàé, òýíãèñèéí íºëººëºë áà Ìå÷íèêîâ “Ñî¸ë
èðãýíøèë áà àóãàà èõ ãîë ìºðíóóä”

34. • Â. Ýð÷èìò õ¿÷íèé îíîë Ë.Í.Ãóìèëåâ “”, Ë.Ë.×èæåâñêèé
“”, È.Âåðíàäñêèé “”
• Ã. Ñî¸ë-èðãýíøëèéí îíîë Î.Øïåíãëåð, À.Òîéíáè,
À.Äàíèëåâñêèé
• Ä. Òåõíîêðàò ¿çýë áàðèìòëàë
• Å. Íèéãìèéí ýêîëîãè áà øèíæëýõ óõààí ¿¿ññýí íü, ýðõ
ç¿é

36. Íèéãìèéí ãàçàð ç¿éí îð÷èí  ò¿¿õ /ýõ
ãàçàð, õºðø óëñ, äýëõèé äàõèí/
• Íèéãìèéí ãàçàð ç¿éí îð÷èí ≠ áàéãàëü
• ÍÃçÎ  íèéãìèéí ò¿¿õýí ¿å øàò
• ÍÃçÎ  àíòðîïîñôåð
• ÍÃçÎ  íîîñôåð
ÍÃçÎ  ñîöèîñôåð
• ÍÃçÎ  òåõíîñôåð

37. • Ãàçàð ç¿éí îð÷èí – À
• Öàã óóðûí áàéäàë – Â
• Ãàçàð ç¿éí á¿ñ - Ñ
• Ãàçàð ç¿éí íºõöºë áàéäàë – D
• Áóñàä – E
• Æè÷: “À” íь ýíåðãèéí òîäîðõîé ýõ áóëàã áîëîõ òóõàé

38. Ýêîëîãè áà ¿íäñýí îéëãîëòóóä:
• à. ýêîëîãè áà ýêîëîãèéí øèíæëýõ óõààí
• á. ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãàà - [ ݯÀ ]
• â. ýêîëîãèéí õàðèëöàà - [ ÝÕ ]
• ã. ýêîëîãèéí çºð÷èë - [ ÝÇ ]
• ä. ýêîëîãèéí õÿìðàë - [ ÝÕÿ ]
• å. ýêîëîãèéí ñ¿éðýë - [ ÝÑ ]
• ¸. Ýêîëîãèéí íºõöºë áàéäàë - [ ÝÍÁ ]
• æ. Ýêîëîãèéí õÿìðàëûí á¿ñ÷ëýë - [ ÝÕÿÁ ] // ëîêàëü, ðåãèîíàëü, ãëîáàëü
• ç. Ýêîëîãèéí áîäëîãî áà ñî¸ë - [ ÝÁ ]
• Æè÷: Ãàçàð ç¿éí èõ íýýëò¿¿ä áà òýýâýð, õîëáîî õàðèëöàà, ãåîïîëèòèê, ñïîðò, óðëàãèéí
òºðºë ç¿éë áà óÿëäàà õîëáîî

39. • ýêîëîãèéí õàðèëöàà:
• нөөцийг ашиглахтай холбоотой үзэл сэтгэгдэл, мэдрэмжийн
цогц. Энэ үндсэн дээр экологийн ухамсар бүрэлдэнэ. Угсаатын
аж төрөх ёс, байгалийн талаархи ойлголт үзэл хандлага, зан
үйл, хүрээлэн буй орчныг хайрлан хамгаалах уламжлалт үзэл
хандлагын үндэс болно.

40. Ãç Î áà íºëººëºë
• Ãç Î áà íºëººëºë
• À. Ãç Î áà íèéãìèéí õºäºëìºðèéí õóâààðü, ¿éëäâýðëýëèéí ÿíç á¿ðèéí çîíõèëîõ
ñàëáàð Æ íü: ÌÀÀ, Ãàçàð òàðèàëàí, àÿëàë /ñî¸ëûí/, õóäàëäàà ã.ì
• Á. Ãç Î áà õ¿íèé àâúÿàñ ÷àäâàð. Æ íü: Õ¿íèé õºãæèëä òààòàé, òààã¿é
íºëººëºõ ã.ì. Íèéãýì-ñî¸ëûí àäàïòàöè, ñïîðòûí òºðë¿¿д, óñàíä ñýëýëò, öàñíû
ñïîðò ãýõ ìýò
• Â. Ãç Î áà õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ. Öàã àãààð, óóð àìüñãàë, àãààðûí
òåìïåðàòóð, ñàëõèíû õ¿÷, ñóðãàëò, áîëîâñðîëûí ñèñòåì, õóð òóíäàñûí
õýìæýý

41. Ãç Î áà íºëººëºë
• Ã. Ãç Î áà íèéãìèéí õºãæèë. Ãàçàð ç¿éí èõ íýýëò¿¿ä, äàëàé
òýíãèñèéí ýðýã îð÷ìûí óñàí áîîìò, ôëîòòîé óëñ îðîí áà Åâðîïûí óëñ
îðíóóä
• Ä. Ãç Î áà ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà. Ô.Ýíãåëüñ: äîðíî äàõèíû àðä
ò¿ìíèé îíöëîã áà “Àçèéí ¿éëäâýðëýëèéí àðãà”, ôîðìàöèéí îíîë
• Å. Ãç Î áà íèéãìèéí ¿çýãäýë ºâºðìºö áîëîõ òóõàé. Òºðèéí áàéãóóëàë,
óëñ òºðèéí ñî¸ë, ãåîïîëèòèê, îëîí ò¿ìíèé ñàíàà áîäîë
• ¸. Ãç Î áà ìåòàëèòåò, íèéãìèéí óõàìñàð, õ¿íèé îðøèõóéí ýêçèñòåíöè
àñóóäëóóä áà ¿íýëýìæ

42. • формацийн онол дараах 3 шаттай байж болох юм. Үүнд:
1. Төрөөс өмнөх нийгэм. Энд хүн амын олонхи нийгмийн удирдлагад үл
хамаарах явдал гол шалгуур болно. Энэ бүлэгт “феодалын өмнөх нийгэм”,
“ангийн өмнөх нийгэм”, “цэргийн шаталсан бүтэц”, прото төр-чифдом”,
“жолоодогчийн ёс” зэрэг олон эрдэмтдийн олон нэр томъёог оруулан үзэж
болно.
2. Эртний төр. Энд мөлжлөг байх боловч хувийн өмч байгаагүй нь гол
шалгуур болно. Энэ бүлэгт “эртний ангит нийгэм”, “эртний феодалын”,
“бүдүүлэг төр” буюу “язгууртны төр” гэсэн нэр томъёо хамаарна.
3. Уламжлалт төр. Энд хувийн өмч бий болсон нь гол шалгуур болно. Энэ
бүлэгт “хөгжингүй төр”, “язгууртан-ангийн нийгэм” орно.
Энд бидний мэдэх формацийн 5 шатат онол шинжлэх ухааны нээлтээр
баяжин тэс өөр болон хөгжиж байгаа бид харж байна.
• өнөөгийн нийгмийн тун олон үйл явц формацийн онолд ямар нэг
хэмжээгээр таараад байдаг юм л даа. Баян ядуу анги байна уу ? байна;
үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг цөөн хүн эзэмшиж байгаа юу ? эзэмшиж байна;
хүмүүсийг шулан мөлжиж байгаа юу ? мөлжиж байгаа; капиталист формац
цикл хямралд ордог уу ? ордог; нийгмийн баялгийн хуваарилалт шударга
бус уу ? шударга бус; ангийн тэмцэл байгаа юу, байгаа; хувьсгал гардаг уу,
гардаг гэхчлэн үй олон жишээ дурдаж болно.

43. Îð÷èí ¿åèéí ýêîëîãèéí íºõöºë
áàéäàë:
• À. Íèéãìèéí ¿éë àæèëëàãàà, õàðèëöàà, àñàð õóðäàí áîëñîí. Ýíý íü ýíåðãèéí ìàø
èõ õóðèìòëàë, ¿¿ñãýë, õóâèàðëàëò, õýðýãëýýã áèé áîëãîñîí. Æèø íü: íýã æèëä
3 ìëðä.ò íåôòü õýðýãëýæ áóé áîëîí 40 æèëèéí äàðàà íººö õîìñäîõ òóõàé ïðîãíîç,
äàéí /Èðàê, ÀÍÓ/, Àðàáûí õîéã, äàëàéí ã¿í äàõü íåôòü îëáîðëîëòûí àñóóäàë,
ëàëûí åðòºíö ã.ì
• Á. áàéãàëèéí îð÷èí ìàø èõ áîõèðäñîí. Àòìîñôåð, ëèòîñôåð, ãèäðîñôåð  îçîíû
öîîðõîé, → êàòàñòðîôè, → îð÷èí ¿åèéí á¿õèéë ãàìøèãò ºâ÷èí → /ñïèä, ðàê,
ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí /
• Â. õ¿í òºðºëõòíèé òîî àñàð õóðäàöòàé íýìýãäñýí. → Ìàëüòóñûí ñàíóóëãà, 7 ìëðä
õ¿íèé íººöòýé ýñýõ, íýãæ òàëáàé äàõü õ¿íèé àñóóäàë
• Æè÷: Äýýð ºã¿¿ëñýí äîòðîîñ 1, 2 äóãààð íºõöºë íü ØÓÒÕ-òîé õîëáîîòîé íºõöºë
áîëíî.

44. Ýêîëîãèéí õÿìðàë áà ãàðàõ àðãà
çàì
• à. èðãýíøëèéí òàëààðõ ôèëîñîôè-ñî¸ë ñóäëàëûí ¿çýë ñóðãààë
• á. êîýâîëþöèéí ¿çýë áàðèìòëàë
• â. êîàäàïòàöèéí ¿çýë áàðèìòëàë
•
• Ýêîëîãèéí ýðõ ç¿é: /Ýêîëîãèéí ãýìò ÿâäàë/
• Õºðñíèé íºõºí ñýðãýýëò
• Õóóëü áóñ àí õèéõ
• ¯éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä îð÷íûã áîõèðäóóëàõ
• Õîðò áîäèñûã õóóëü áóñààð õýðýãëýõ
• Ìèêðîáèîëîãèéí áîëîí ìàë ýìíýëýãèéí çàðèì áîäèñ, /ìàë âàííäàõ ã.ì/
•

45. Ýêîëîãèéí ¿éë àæèëëàãàà:
• Ýíý áîë áàéãàëüòàé õàðèëöàõ íèéãìèéí îíöãîé èäýâõèòýé
èëðýë þì. Ýíý áîë áàéãàëü íèéãìèéí õàðèëöàà áàéäàãò
ò¿¿íèé îíöëîã îðøèíî. Òýð òóñìаа ñîöèàëü òàë íü иë¿¿
íºëººòýé. Èäýâõèòýé øèíæ íü õ¿í áàéãàëüä íºëºº
¿ç¿¿ëýõ, òýð íü ýðãýýä íèéãýìä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººãººð
òàéëáàðëàãäàíà.
• “Àìüòàé á¿õýí îð÷èíäîî ýçýí ñóóäàã”-ààð ýêîëîãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû èäýâõèò øèíæèéã ÷ õàðóóëæ áîëîõ þì.
• óã ¿éë àæèëëàãàà áîë áàéãàëü íèéãìèéí òýíöâýðòýé
äèíàìèê õàðèëöààã õàíãàõàë ÷èãëýñýí, öààøèëáàë
á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë þì.
• Èíãýñíýýð ãîë нь áàéãàëèéí õºãæëèéí íºõöºëä íèéãìèéí
õýðýãöýýã íèéö¿¿ëýõýä îðøèíî.

47. Öºëæèëòèéí ¿íýëãýý

48. Ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí õºðñíèé
÷èéãèéí óóðøëûí ººð÷ëºëò

49. Õóóðàéøëûí èíäåêñ(Ð/Å0)- èéí
ãàçàðç¿éí òàðõàö

50. Ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò

55. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÑÎÖÈÀËÜ ÀÕÓÉ
ÁÀ Á¯ÒÝÖ
Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí òóõàé îéëãîëò
Íèéãìèéí óãñààòíû á¿òýö
Үндэстэн
Овог аймаг
Ястан
Íèéãìèéí õ¿í àì ç¿éí á¿òýö
Íèéãìèéí íóòàãøèëòûí á¿òýö
Íèéãýì äýõü ìýðãýæèë, áîëîâñðîëûí á¿òýö
Íèéãìèéí äàâõðààæèëò
Íèéãìèéí àíãè, á¿ëãèéí õàðèëöàà
Лекц 5.

56. Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí òóõàé
îéëãîëò:
• Õ¿íèé íèéãýì áîë õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýíãèéí ìåõàíèê (агрегат)
íýãäýë áèø.
• Сóóðü íü ìàòåðèàë áàÿëàãèéã á¿òýýõ ¿éëäâýðýëèéí
àðãà. Ñèñòåì ýíý àãóóëãààðàà íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí
ÿíç á¿ðèéí õ¿ðýýíèé òîì æèæèã á¿ëýã íèéòëýã¿¿ä áîëîõ
îâîã, àéìàã, àíãè, ¿íäýñòýí, ãýð á¿ë, õàìò îëíûã
òºëºâø¿¿ëýí, á¿ðä¿¿ëäýã.
• Íèéãìèéí á¿òöèéí íýí чóõàë á¿ðäýл áîë àíãè.
¿éëäâýðëýëèéí àðãа

57. • ¯¿íýýñ ¿çâýë àíãèéã чóõàëчèëñàí áàéäàë íü ò¿¿íèéã
áóñàä äýä ñèñòåì¿¿äèéí чóõàë áàéäëûí øèíæèéã
áóóðóóëàõ ¿íäýñëýëã¿é þì. Õàðèí ñîöèàëèñò íèéãìèéí
á¿òöèéí äàðààõü ïîñòêîììóíèñò óëñóóäûí íèéãìèéí
á¿òöèéã ýä¿ãýý àíãèàð òºëººë¿¿ëýí àâч ¿çýõ ÿâäàë
òºäèé ë ò¿ãýýìýë áóñ ãýäãèéã áèä ºíºº õàðæ áàéíà.
• Ôèëîñîôèéí óòãààðàà áîë àõóé ãýäýã íü áîäèò áàéäëûí
ñóóðü øèíæèéã íýãòãýí õàðóóëäàã îéëãîëò þì.

58. Íèéãìèéí á¿òцийн түүхэн ¿å øàò
• ýðòíèé íèéãýìä íèéãìèéí àíãèéí á¿òöèéí
¿çýãäýë áàéñàí ãýæ ¿çýõýä õýö¿¿ þì.
• óãñààòíû,
• õ¿í àì ç¿éí,
• íóòàãøèëòûí,
• àíãèéí,
• àæèë ìýðãýæëèéí á¿òýö ãýæ àíãèëæ áîëíî.

60. Íèéãìèéí óãñààòíû á¿òýö
• Íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí õàðèëöàí íºëººëºë
áîëîí èæ á¿ðäýë øèíæýýðýý õî¸ðäìîë á¿òýö
áàéäãèéí íýã íü óãñààòíû áîëîí õ¿í àì ç¿éí
á¿òýö þì. Òýäãýýðèéí ¿íäñèéí ¿íäñýíä íü õ¿íèé
áèîëîãè óã чàíàð îðøèæ áàéäàã.
• Õàðèí ºìíº äóðüäñàí á¿òöèéí ¿ëäñýí ãóðàâ íü
èðãýíøëèéí óãøèëòàé á¿òö¿¿ä þì. Óëìààð
íèéãýì äýõü õºäºëìºðèéí ãóðâàí èõ
õóâààðüëàëòûí ¿ð ä¿í þì.

61. Óãñààòíû á¿òöèéí õóâüä íýí ýðòíèé íèéòëýã íü îâîã, àéìàã
áàéäàã áîë õàðèí õ¿í àìç¿éí á¿òýö óãòàà ýòíîñèéí á¿òýö
áàéäàã
• ñîöèîáèîëîãè ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð áîë õ¿í
áîëîí àìüòàíä áàéäàã çàí áàéäëûí íèéëтýã äºðâºí
øèíæ áàéäãèéã Ýäâàðä Óèëñîí èëð¿¿ëñýí
áàéõ þì. ¯¿íä àãðåññèâ øèíæ, ñåêñóàëü øèíæ,
ýãîéñò øèíæ, àëüòðóèñò øèíæ áàãòàíà.
• Àíãèò íèéãìýýñ ºìíºõ íèéãìèéí á¿òö¿¿ä óãòàà
ýäèéí çàñãèéí øàëòãààíààð íºõöºëäñºí
õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýãèéí õýëáýð íü îâîã, àéìàã
áîëæ áàéíà.

62. Îâîã:
• ¿¿ñýë, íýãäëèéí õóâüä õîîðíäîî öóñàí òºðëèéí õîëáîîãîîð
íýãäñýí ººðñäèéí ãýñýí õýë, îðøèí àìüäàðäàã ãàçàð íóòàãòàé,
èòãýë ¿íýìøèë, ¸ñ çàíøëààðàà íýãäñýí õ¿ì¿¿ñ þì. Ýíý óãòàà
óðãèéí îâîã ãýñýí ¿ã þì. íèéòëýãèéã á¿ðä¿¿ëýõ õºäºë㺺í
• Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õýëáýðøëèéí àíõäàãч ¿íäñýí ýä ýñ
• óãñààòíû õóâüä òºäèéã¿é ¿éëäâýðëýë, íèéãìèéí íèéòëýãèéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéñíààðàà îëîí òàëò ¿¿ðýãòýé á¿òýö áàéæýý.
• Îâãèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ íü òýäíèé ãàçàð, àí àãíóóð, çàãàñ
áàðèõ íèéòèéí ºìч¿¿ä áàéâ. ¯éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû
/á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýãøèòãýí õóâààðüëàñàí/ õóâüä
¿éëäâýðëýõ õ¿чíèéõýý ÿâöóó ò¿âøèíä òààðñàí õàðèëöàà
áàéëàà.

63. Àéìàã:
• Õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýãèéí ¿ëýìæ äýýä ò¿¿õýí õýëáýðèéí
íýã áîë íýí ýðòíèé íèéãìèéí íèéòëýãèéí ¿åä àíõ ¿¿ññýí
àéìàã þì. Òýä áîë öóñàí òºðëèéí íýãýí õîëáîîòîé áàéõààñ
ãàäíà îâãóóäûí äàðàà ¿¿ññýí, îëîí îâãóóäààñ òîòñîí
íèéòëýã þì. Ãýõäýý àëü àëü íü óãñààòíû îéëãîëò áºãººä
ýíý íü òýäãýýðèéí ¿íäñýíä öóñàí òºðëèéí õîëáîî áàéãàà.
• Àéìàã ¿¿ññýíýýð íèéãýìä íèéòëýãèéí áàñ ë îëîí òàëò
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëñîí. Òóõàéëáàë ãàçàð
òàðèàëàí àæ àõóé ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèæ ýõýëñýí.
Ýíý ¿åýñ ãýð á¿ë ¿¿ññýí. Öààøëààä ãýð á¿ë-àõàí
ä¿¿ñèéí õàðèëöàà òºãºëäºðæèõ áîëæýý.

64. Àðä ò¿ìýí:
• Íèéãìèéí íèéòëýãèéí ¿ëýìæ äýýä íýãýí íýãäýë áîë
àðä ò¿ìýí þì. öóñàí òºðëèéí õîëáîî биш, ãàçàð
íóòàã, õºðøèéí õîëáîî òýðã¿¿íä çýðýãò òàâèãäàõ
áîëñîí. ¯¿íèéã çàðèì õ¿ì¿¿ñ îâîã àéìãèéí õîëáîî
õàðèëöààíû ¿ðãýëæëýë ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë
çàðèì ñóäëààч ò¿¿íèéã õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýãèéí
ò¿¿õýí øèíý õýëáýð ãýæ ¿çñýí. Ýíý áîë óãñààòíû
á¿òýö áóñ õàðèí нèéãýì-óãñààòíû øèíæòýé
á¿òýö.
• Ãýòýë áèä èõýíõ òîõèîëäîëä ÿíç á¿ðèéí
óãñààòíóóäûí á¿ëýã ìÿàãààð áóþó ìîíãîë, ìàæàð,
ìàëàéç õýìýýí õ¿ëýýæ àâäàã áàéíà.

65. • Àðä ò¿ìýí ãýäýã áîë õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýãèéí ò¿¿õýí
íýãäýë áà ººðèéí ãýñýí õýë, ãàçàð íóòàã, ñî¸ëûí íýí
òîäîðõîé íèéòëýã, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààãààð
íºõöºëäñºí áàéõûã õýëíý. ¯¿íýýñ ¿çâýë ýíä òºðèéí
íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëëàòûí ãîë ãîë øèíæ¿¿ä á¿ðäñýí
áàéõûã àðä ò¿ìýí õýìýýí íýðëýäýã áàéíà. Öààøèëáàë
òºð àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº ë ¿éëчëýõ ¸ñòîéã íîòëîí
õàðóóëæ ч áîëíî. Öààøèä ¿¿íèéã ã¿çãèé àíàëèç
õèéæ ¿çâýë ýíý ¿íäýñòýí ãýñýí íèéòëýãòýé íýí
îéðîëöîî áîëîõ íü õàðàãäàíà. Àðä ò¿ìíèé ìºí чàíàðûí
èëðýë, óã чàíàðûí ñóäàëãààíä èñòîðèçìûí çàðчìûí
¿¿äíýýñ õàíäâàë äàðààõ ä¿ãíýëòèéã ãàðãàí àâч
áîëíî.

66. ¯íäýñòýí:
• Õ¿ì¿¿ñèéí íèéòëýãèéí áàñ ò¿¿õýí äýýä õýëáýð. Òýðýýð ìºí ë
íèéãìèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, îþóíû õºãæ뺺ð óðüäчèëàí íºõöºëäñºí
áàéäàã. Öààøëààä ººðñäèéí òºâëºðºí àìüäàðäàã ãàçàð íóòàã,
ãîëëîí ÿðüäàã õýë àÿëãóó, õàìãèéí ãîë íü ñî¸ëûí òîäîðõîé
íèéòëýãèéí èëýðõèé øèíæ¿¿äèéã àãóóëñàí àæ áàéäëûí íýãäýëýýð
òîäîðõîéëîãääîã íèéòëýã áîë ¿íäýñòýí þì.
• ¯íäýñòíèéã ¿íäýñíèé ñî¸ëûí íèéòëýãèéí õýðýãæèëò,
ò¿¿íèé áàòàëãàà ë õàðóóëíà. Ìýäýýæ õýë, ãàçàð íóòàã,
ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëãàà ãýõ ìýò áóñàä øèíæ¿¿ä
чóõàë ¿¿ðýãòýé. Ìàðêñèñò îíîëîîð áîë ýäèéí çàñãèéí
ò¿¿õýí íéèòëýã èõ чóõàë íºëººòýé ãýæ ¿çäýã áàéâ.
• Ãàçàð íóòãèéí íèéòëýã áîë ¿íäýñòíèé ººðèéí îðøèí
àìüäðàõ îðîí çàéã èëýðõèéëñýí óõàãäàõóóí. Áèä áîë
ãîëëîõ ¿íäýñòýí ãýäýã óòãààð íü àâч ¿çâýë àð ìîíãîëûí
ãàçàð íóòàã äýýð õàëõ ¿íäýñòí¿¿¿äèéí ýçýëæ áóé áàéð
ñóóðü îðîí çàé áóñäààñàà äàâóóòàé þì. Õàðèí áóñàä
óãñààòíóóäòàéãàà çîõèöîëäîí íàéðñàæ áàéäàã íýãäìýë
øèíæòýé ãýæ ¿çâýë íèéò ìîíãîë ¿íäýñòýí ãýñýí íýðèéã
àøèãëàæ áîëîõ þì.

67. Õýëíèé íèéòëýã
• ¿íäýñíèé õýë
• õèчíýýí îëîí ¿íäýñòýí óãñààòàí áàéëàà ч òóõàéí
¿íäýñíèé õýëýýð îéëãîëöäîã áàéõ ¸ñòîé. Ìàíàé îðíû õóâüä
õýëíèé áèëèíãâèñòèê õàíäëàãà òóí áàãà ч ãýñýí êàçàê
èðãýäèéí õóâüä çàðèì íýãýí àñóóäàë ãàðч èðäýã.
Òóõàéëáàë êàçàê õýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëäàã
ñóðãóóëü, ìîíãîë õýë ñóðч àìæààã¿é êàçàê àõìàäóóä
ãýõ ìýò. Óëìàà õ¿í ÿìàð õýëýýð ÿðüæ áàéíà òýð
¿íäýñòýí ãýæ íýðëýãääýã. Ìîíãîë ¿íäýñòýí /ìîíãîë, ºâºð
ìîíãîë, õàëèìàã, òóâà/, àíãëè ¿íäýñòýí /õîéä àìåðèê,
àâñòðàë, øèíý çåëàíä/, ãåðìàí /õóóчíààð áàðóóí ç¿¿í
ãåðìàí, àâñòðè/ÿïîí ¿íäýñòýí ãýõ ìýò

68. Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí íèéòëýã
• ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í
• Ìîíãîë îðíû õóâüä ìàë àæ àõóéí îðîí ãýæ òîîöîãääîã. Óëìààð ò¿¿íýýñ
ãàðâàëüòàé ò¿¿õèé ýäèéã õýðýãëýõ, áîëîâñðóóëàõ,
õóäàëäààëàõ àðèëæààëàõ ¿éë ÿâö íü ýäèéí çàñãèéí õóäàëäààíû
øèíæ òºëâèéã á¿ðýí õàðóóëíà. Ãýâч óëàìæëàëò ýäãýýð
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ãàäíà àòàð ãàçàð ýçýìøèõ áîëñíîîð ãàçàð
òàðèàëàí, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áóþó àøèãò
ìàëòìàëûí íýð òºð뺺ð óëñûí òºñºâèéí îðëîãîî èõýíõèäýý á¿ðä¿¿ëæ
áàéíà.
• ¿íäýñòíèé ñýòãýë ç¿éí îíöëîã,
• ººðèéí óõàìñàð,
• ñî¸ëûí íýãäýë
– Õ¿ì¿¿ñèéí çàí ñóðòàõóóí, ¸ñ óëàìæëàë, äóó õóóð, á¿æèã, àðäûí àìàí ñî¸ë, óðàí
ñàéõíû á¿òýýë¿¿ä ò¿¿íèéã èëòãýíý. ¯íäýñòíèé ººðèéí óõàìñàðûí õóâüä ººðèéí
ýõ ò¿¿õýý õèð ìýäýõ /ò¿¿õýí îé ñàíàìæ/, ýõ îðîíч ¿çýë çýðãýýñ õàðàãäàíà.

73. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÎÞÓÍ ÑÀÍÀÀÍÛ ÀÌÜÄÐÀË ÁÀ
ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÌÑÀÐ
Íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàë /ÍÎÑÀ/ áîë
á¿õýëäýý îþóíû ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýíèé
öîãö, ñèñòåì, àìüäðàë þì. ÍÎÑÀ-ûí áà
ôèëîñîôèéí ãîë îáúåêò íü îþóíû àìüäðàë þì.
Лекц 6.

74. ÍÎÑÀ: Х¿ì¿¿ñò ÿíç á¿ðèéí òºñººëºë, ä¿ãíýëò, ñýòãýãäýë, ¿çýë,
îíîë, áèøðýë, óâüäàñ, áèé áîëîõ, õºãæèõ, òýäãýýð íü ººр õîîðîíäîî
õàðèëöààíä îðîõ, òóõàéí õ¿í àì íèéòäýý ìºí çàðèì õýñýã
òýäãýýðèéã õóâààðиëàí àâàõ, õýðýãëýõ, ýñýðã¿¿öýõ, ººðчëºõ,
õàìãààëàõ, хөãæ¿¿ëýõ, ¿éë ÿâöûí öîãöûã õýëíý.
• Ò¿¿íèé öºì íü íèéãìèéí îþóíû ¿éëäâýðëýë
/Íί/, òýð äóíäàà øèíæëýõ óõààíûã îíöëîõ
áîëíî.
Òýð á¿õýíä:
• îþóíû õýðýãöýý
• îþóíû õýðýãæèëò
• îþóíû ¿éë àæèëëàãàà
• îþóíû õàðèëöàà ãýñýí îéëãîëòûã àãóóëíà

75. Îðîëò Хóâèðãàëò Гàðàëò
Îþóíû õýðýãöýý Оþóíû ¿éë àæèëëàãàà Оþóíû õýðýãëýý
Îþóíû õàðèëöàà
• À. Îþóíû õýðýãöýý – ýíý íü îþóí ñàíààíû áóñàä ýëåìåíò¿¿äýýñ
ÍÎÑÀ-òàé øóóä ãåíåòèê õîëáîîòîé. ¯¿íèéã “îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã
á¿òýýõ, ¿íäýñëýõýä á¿õýëäýý чèãëýñýí, õ¿í –íèéãýìä
õýðýãòýé áàéäàë” ãýæ õýëæ áîëíî. Æèøýý íü. ¨ñ ñóðòàõóóíû
òºãºëäºðæèëò, ñàéõíûã ìýäðýõ õàíàìæòàé áàéäàë, õ¿ðýýëýí
åðòºíöºº òàíèí ìýäýõ ãýõ ìýò
• Á. Îþóíû ¿éë àæèëëàãàà – “îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã á¿òýýõ,
ò¿¿íèé òºðºë õýëáýðèéã ººðчëºõ, õóâèðãàõ, øèëæ¿¿ëýõ
çýðýã ¿éë àæèëëàãààíû áóþó õºäºë㺺íèé öîãö” þì. Æèø íü:
òàíèí ìýäýõ¿é, ñóðãàëòûí ¿éë ÿâö, ìýäëýãèéí òðàíñëÿöè ãýõ
ìýò.

76. ¯éë àæèëëàãàà: - õºäºëìºðëºõ
- òàíèí ìýäýõ
- òîãëîõ ãýñýí 3 òºðºëòýé.
Â. Îþóíû õýðýãëýý – îþóíû ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿íã õ¿ðòýõ,
àøèãëàõ, õýðýãëýõ ¿éë àæèëëàãààíû öîãö. Æèøýý íü
íèéãýì-ñî¸ëûí õ¿ðýýí äýõ õýðýãëýýíèé õàìãèéí түгээмэл
òºðºë áîë õýë . Èìéä õýë áîë íèéãìèéí õàðèëöààíû
õýðýãñýë ãýæ ¿çäýã. ̺í óðëàã, ñî¸ë, øàøíû ¿éë
àæèëëàãàà áàãòàíà. ¯¿íèéã äàðààõ áàéäëààð
ñèñòåìчëýí õàðóóëæ áîëíî.

77. Íèéãìèéí óõàìñàð
Îþóíû ¿éëäâýðëýëèéí öîãö ¿ð ä¿í íü íèéãìèéí óõàìñàð. Ýíý íü ìàòåðèàëëàã
îéëãîöòîé íÿãò õîëáîîòîé áàéñàí. Õàðèí ýä¿ãýý ýíý îéëãîö óëàì íàðèéñàæ, òýð
äóíäàà “èäåàëü”-èéí àñóóäàëòàé íÿãò õîëáîîòîé áîëæ áàéíà. Èäåàëü áîë
íèéãìèéí àõóéí òóñãàë áàéõ àëáàã¿é.
Íèéãìèéí óõàìñàðûí á¿òýö, øèíæ:
• À) Иäåàëü: 1. Дîòîîä – íåðâ, ôèçèîëîãèéí ¿íäýñ áà òàðõèíû á¿òýö
• 2. Гàäààä - õýë áà á¿õèé ë ôèçèê ñóáñòðàòóóä.
Õóâöàñ,
• òåõíèê, áàðèëãà, áàéõ áà ò¿¿íèé áèåò èëðýë
• 1. Сòåðåîòèï
• 2. Сòàíäàðò
• 3. Эòàëîí
• Á) Рåëÿòèâ øèíæ: Ýíä íèéãìèéí àõóé, óõàìñàðûí õàðèëöààíû àñóóäàë ãàðч
èðíý. Ò¿¿íýýñ íèéãìèéí óõàìñàðûí õýëáýð¿¿ä õàìààðíà. Æèø íü: óëñ òºð,
ýðõ, ýäèéí çàñàã, ãîî ñàéõàí, ò¿¿õ, ýêîëîãè, ôèëîñîôè ãýõ ìýò

78. Нийгìèéí óõàìñðûã
Нèéòèéí Бодьгалын Гýð á¿ëèéí Хàìò îëíû
Б¿ëýã
íèéòëýãèéí
Сóáúåêòýýð íü èëýðч,
õýðýãжих õ¿ðýýãýýð
Íèéãìèéí óõàìñðûí àãóóëãûã íèéò íèéãìèéí øèíæòýé
ãýõýýñýý àíãèéí, á¿ëãèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí ¿çýë
ñóðòëûí øèíæòýé ãýæ ¿çýæ áàéëàà.

79. â. Ìåíòàëèòåò – îþóíëàã ò¿âøèí:
Ýíý áîë íèéãìèéí îþóí ñàíààíû ¿çýãäýë äýõ ôåíîìåí.
¯ãчèëбýë îþóí óõààíû àãóóëàõ, ñàâ ãýñýí óòãàòàé.
• Òîäðóóëáàë íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éä õèéõ ðåôëåêñèéí
ò¿âøèí. Ñýòãýë ç¿éä äàðààõ ò¿âøèíã ч àíãèëàí àâч
¿çýæ áîëíî.
• À. äîîä ò¿âøèí – ñîöèóìûí àìüäðàëûí ýëåìåíòàð òóñãàë.
Òåõíоëîãèéí, äåìîãðàôè, ò¿¿õýí ãýõ ìýò
• Á. Õî¸ðäóãààð áóþó ñóóðü õ¿чèí ç¿éëèéí äýýä òóñãàë.
Ïñèõèê ò¿âøíýýñ àíãèæиðñàí ¿å:
• Â. Äýýä ò¿âøèí. Óëñ òºð, îþóíû äàâõðààíû èäýâõèòýé
õàðèëöàí ¿éëчëýëèéí ãîë ò¿âøíèéã òîäîðõîéëñîí ¿å

80. Íèéãìèéí îþóí ñàíààíû ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í íü íèéãìèéí
óõàìñàð þì.
• ã. Íèéãìèéí óõàìñðûí ò¿âøèí:
• à. Åðäèéí áóþó íèéãìèéí ñýòãýл ç¿éí ò¿âøèí-
ñýòãýãäýë, ìýäðýìæ, äîãäëîëò, ¿íýëýëò ãýõ ìýò
ýìîöèîíàëü ýëåìåíò¿¿ä áàãòàíà.
• á. Îíîëûí áóþó íèéãìèéí ¿çýë ñóðòëûí ò¿âøèí –
îíîë, ¿çýë ñóðòàë çýðýã ðàöèîíàëü ýëåìåíò¿¿ä
áàãòàíà.

81. ä. Íèéãìèéí óõàìñðûн õýëáýð
• Уëñ òºðèéí óõàìñàð: Õ¿í àì, àíãè á¿ëãèéí òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áàéäëààð èëýðч
áóé ñýòãýãäýë, äîãäëîë, ¿íýëýìæ, ä¿ãíýëò, îíîë ñóðãààëûí öîãö áàéäàë. Õî¸ð ò¿âøèíòýé
áàéíà.
• Эðõèéí óõàìñàð: Íèéãìèéí á¿òöèéíõýí òºðººñ áàòàëñàí, ýñâýë áàòëàõàà ìýäýãäñýí õóóëü
òîãòîîìæóóäûã õýðõýí õ¿ëýýí àâч áóéãààð èëðýõ ñýòãýãäýë, äîãäëîë, ¿íýëýìæ, ä¿ãíýëò, îíîë
ñóðãààëûí öîãö áàéäàë. Õî¸ð ò¿âøèíòýé áàéíà.
• Ёñ ñóðòàõóóíû óõàìñàð: íèéãìèéí çàí ¿éëèéí çîõèöóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààãààð èëðýõ
ñýòãýãäýë, äîãäëîë, ¿íýëýìæ, ä¿ãíýëò, îíîë ñóðãààëûí öîãö áàéäàë. ̺í õî¸ð ò¿âøèíòýé
• Шàøíû óõàìñàð: õ¿íèé òàðõèí äàõü ãàäíû õ¿чíèé óðâóó òóñãàë, àðä ò¿ìíèéã ìóíõðóóëàãч
õàð òàìõè /Маркс/.
• Эäèéí çàñãèéí óõàìñàð: íººöèéã çîõèñòîé, àðèã ãàìòàé, á¿ðýí õýðýãëýõòýé õîëáîîòîé
ñýòãýãäýë, äîãäëîë, ¿íýëýìæ, ä¿ãíýëò, îíîë ñóðãààëûí öîãö áàéäàë. ̺í õî¸ð ò¿âøèíòýé áàéíà.
• Эêîëîãèéí óõàìñàð: õ¿ðýýëýí áóé îðчèíäîî çîõèñòîé, óõààëàã õàíäàõ, îðчíû ¿íýëãýýð
òîäîðõîéëîãäîõ ñýòãýãäýë, äîãäëîë, ¿íýëýìæ, ä¿ãíýëò, îíîë ñóðãààëûí öîãö áàéäàë. ̺í õî¸ð
ò¿âøèíòýé áàéíà.

85. Нийгмийн амьдралын улс төрийн хүрээ
1. Сонгодог ардчиллын онол
2. Элитийн онол.
3. Олон ургальч ардчиллын онол
Лекц 7.

86. Төлөөллийн ардчилал
шууд ардчилал
• Нийгмийн дотор төрийн засаглалыг хэн хэрхэн
тогтоож түүнийг ямар арга замаар хэрэгжүүлэх нь
илүү шударга байх тухай асуудал эртний үеэс
эхлэн өнөөг хүртэл улс төр судлаачдын анхаарлыг
татаж ирсэн. Үүнээс үндэслэн нийгмийн улс
төрийн амьдралын зохион байгуулалтын арга
хэлбэрийн тухай онолын янз бүрийн үзэл
баримтлал гарч ирсний дотор ардчиллын сонгодог
үзэл санаа элитийн болон олон ургальч
ардчиллын онолууд ихэхээн дэлгэрсэн юм.

87. • Ардчиллын тухай сонгодог үзэл санаа. Үг гарлын хувьд ардчилал гэдэг нь ард түмний (demos-
олон түмний) засаглал (cratos) гэсэн утгатай бөгөөд язгууртан (aristocrasy), цөөнхийн (oligarchy)
засаглалаас ялгарах төрийн хэлбэрийг илэрхийлж байв. Ардчилал гэдэг нэр томъёог Геродот
анх шинжлэх ухаанд оруулсан. Ардчиллын тухай үзэл санаа эртний Грек, Ромын сэтгэгчдээс эх
авсанаар феодалын нийгэм, түүнээс илүү дэвшилттэй нийгэм болох хөрөнгөтний нийгмээр
солигдох үеийн нийт сэтгэгчдийн зохиол бүтээлд ихээхэн хөгжсөн юм. Улс төрийн түүхэнд
ардчилсан хэлбэр цөөнгүй байдаг. (Эртний Грект Афины ардчилал, Бүгд найрамдах Ром,
Дундад зууны үеийн хотын ардчилал, ялангуяа Англи дахь ардчиллын парламентын
хэлбэрүүд, Умард америкийн муж улсуудын ардчилал гэх мэт). Эртний ардчиллын цэцэглэлт
МЭӨ V зуунд Афинд Периклийн удирдлагын үед оргилдоо хүрчээ. Энэхүү ардчилал нь Полис
хэмээх хот улсын хүрээнд оршиж байв. Хот улсын гол гол асуудлуудыг хэлэлцэх цуглаан болон
сонгуульд чөлөөт иргэд бүгд оролцдог байлаа. Олонхийн засаглал нь их төлөв нэртэй,
язгууртан хүмүүсийн эсрэг чиглэх явдлаар илэрч байв. Эртний ардчиллын үед бие хүний эрх,
эрх чөлөөний тухай яригддаггүй, тиймээс ч түүнийг цөөнгүй тохиолдолд “олонхийн
деспотизм” гэж нэрлэдэг байв. Олонхи нь хүн амын бусад хэсэгээ, тухайлбал баян чинээлгээ
элдэв татвараар шахах замаар өөрийн эрх ашгаа хангаж байсан нь тухайн үеийн ардчилал
төрийн хэлбэрийн бүрэн илрэл болж чадаагүйг харуулдаг.

88. Эрх чөлөө ба тэгш байдал. Аристотель: тэгш байдал бол
нийгмийн байдал (статус)-ын хүрээнд бололцоотой.
• Платон ардчилал бол төрийн уналтын хэлбэр” боловсроогүй нийгэм”, (tyranny) ч мөн адил.
“Хүмүүс хоорондоо тэгш, тэгш бус гэдгийг огт харгалздаггүй, бүгдийг ижил тэгш гэж үздэг
нийгмийн анархи хэлбэр”. ардчилал дор хувь хүн бүр эрх чөлөөтэй байваас нийгмийг сулруулна
гэж үзээд түүнийг сайшаадаггүй байв. Аристотель: Эрх чөлөө бол ардчиллын зорилт мөн бөгөөд
“өөрийн хүссэнээр амьдрах” зарчмыг нөхцөлдүүлнэ. Гэхдээ энэ нь зөрчлийг бий болгодог.
Тухайлбал, бүгд тэгш байдалтай учраас захирах, захирагдах ёс бага түвшинд байх ёстой, болж
өгвөл хэнээрч захируулахгүй байх ёстой гэж үзэж байв. Шудрага ёс гэж юу вэ гэдгийг олонхиор
тогтооход цөөнхийн хувьд шудргага бус болох аюултай юм гэжээ. эрх чөлөө, тэгш байдлын үзэл
баримтлалыг амьдралд хэрэгжүүлэхэд нийгэмд ямар аюул учирч болохыг хурцаар харуулсан
байна. Баян худалдаачин, ядуу зарц нар өөрсдийн нийгмийн байдлын хувьд дл тэгш байдалтай.
• Дундад эртний үед олон сүсэгтний сүм хийдийг хүрээлсэн төвлөрөлт, хаад дээдсээр уламжлан
Бурхан тэнгэртэй харьцах тэгш харилцааны тухай номлол зэрэг нь ардчиллын үзэл санааг
амьдралд зохицохооргүй байдалд хүргэсэн. Хөгжлийн явцад хаант засаглал шашны хэргээс
цаашид хөндийрч эхэлсэн нь угтаа ардчилсан үзэл санааг агуулж байсан бөгөөд хүн амыг бүхэлд
нь захирах эрх хэмжээ нь хумигдаж эхэлжээ. Нийгмийн гэрээний онол нь ардчиллыг цаашид
хөгжүүлэхэд чиглэсэн суурийг бий болгоход шийдвэрлэх нөлөө үзүүлжээ. Энэ онолыг үдэслэгч Ж.
Локк Английн бадрангуй хувьсгал болоод түүний үр дагавар болох хааны хэмжээгүй эрхийг
хязгаарласан үйл явдлын философийн үндсэлэгээг хийхийг оролдсон юм. Хязгаарлагдмал төр, хувь
хүний эрх чөлөөний тухай түүний үзэл санаа зөвхөн Британий төрийн асуудалд нөлөө үзүүлээд
зогсоогүй бөгөөд Америкийн тусгаар тогтнолын тунхаг болон Нэгдсэн улсын Үндсэн хуулийн
зармуудад тусгалаа олсон юм.

89. Ж. Локк: төр нь” амьдрах эрх, эрх
чөлөө, болон өмч”-ийн эрх
• Хүн бүр байгалийн жам ёсоор оюун ухаан, чадавхи, болон өөрийн эрх ашигт
сонирхолтой байдаг учраас хүний эрх гэдэг ариун зүйл юм. Уг эрхийг хүнд хэн
ч олгоогүй, түүнийг хэн ч булааж авах ёсгүй.
• Зөвшилцлийн уг зарчим - хуулийн засаглал юм. Хууль хүний эрх чөлөөг
хязгаарлаж болохгүй харин хамгаална. Энэ бол либериал номлолын чухал
зарчим юм. Хууль бол өмчийн хамгаалалт, баталгаа болох гол хэрэгсэл гэж
Локк үзэж, ардчилал бол хувийн өмчтөний холбоо юм гэж тэмдгэлжээ.
• хүн эрх ашиг, сонирхлыг төрийн зүгээс хүнийг хянаж зохицуулах нь утга
учиргүй гэдэгт оршино. Төрийн гол үүрэг бол зөвхөн хүн амын эрх ашгийг
хамгаалах явдал юм. Төр уг үүргээсээ гажих тохиолдолд олон түмэн түүнийг
түлхэн унагаах бүрэн эрхтэй. Энэ радикал арга хэмжээг, тухайлбал олон
түмний өмчид халдаж, хөрөнгийг булаан авах зэрэг үйлдэл төрийн згнээс
илэрсэн тохиолдолд хэрэглэж болно.
• засаглалын тэнцэл, хуваарилалтын зарчим
• Эрх чөлөөний ба тэгш эрхийн зарчим

90. • Медисоны олон урьгалч /pluralist/ ардчилал, Британийн “олонхийн” /populist/
ардчиллын ялгаа өнөөдөр бүр ч их байна. АНУ-ын холбооны систем хамтын ажиллагаа,
тохиролцоо, зөвшилцлийг Британийн ардчиллын үзэл баримтлал олонхийн хүчтэй
төрийг эрхэмлэдэг байна.
• Ардчиллын тухай сонгодог үзэл санааны гол зарчим бол:
• Нийгэм улс төрийн амьдралын зохион байгуулалт нь нийгмийн амьдралыг зохицуулж
нийтлэг ач холбогдолтой шийдвэр гаргахад иргэн бүр оролцох боломжийг хангах ёстой.
• Цөөнхийн саналыг харгалзан олонхийн дур хүслээр төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэх
замаар түүнд нийт ард түмнийг оролцуулдаг байх нь сонгодог ардчиллын гол зарчмын
нэг юм. Засаглалыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь олонхийн эрхийг цөөнхи хүндэтгэн
дагах, цөөнхи нь санаа бодлоо ил тавьж хамгаалах бололцоог олонхи хангах зарчим
дээр үдэслэх ёстой гэж үздэг. Цөөнхи үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, өөрөөр сэтгэх эрх
чөлөөтэй байж, үзэл санаагаа хэрэгжүүлэх нийгмийн бүхий л хэм хэмжээгээр
зөвшөөрөгдсөн эрхтэй байх ёстой гэж үзнэ.

91. Сонгодог ардчилал: Бүх нийтийн
тэгш байдлын зарчим.
• “нэг хүн–нэг санал”
• боловсрол олж авах, өмч хөрөнгөтэй болох, түүнийг эзэмших, нийгэмд байр
суурь эзлэх тэгш боломж
• тэгш эрхийн үзэл санаагаа хэт туйлшрал
• тэгш олдсон боломжийг илүү чадамгай ашигласнаас үүсэн гарсан тэгш бус
байдал.
• төрөлх эрхээ эдлэхийн зэрэгцээ өөртөө хяналт тавьж, бусдын тийм эрхийг
хүндэтгэх замаар нийгэмд аж төрж, төрийн бодлого, шийдвэрийг гаргахад
бусдын нэгэн адил хувь нэмрээ оруулж чадна хэмээн үздэг нь ардчиллыг үзэх
гол зарчмууд юм.
• Цөөнхийн дарангуйлал: Тухайлбал иргэд улс төрийн хувьд тэгш, боловч эдийн
засгийн талаар тэгш бус байдалтай байгаа нөхцөлд илүү чинээлэг, үүнээс
үүдэн нйигэмд илүү дээгүүр байр суурь эзэлдэг гэсэн энэ байдлаа ашиглан улс
төрийн талаар давуу байдалтай болохыг эрмэлзэх нь амьдралд олонтаа
гардаг.
• Олонхийн хүчирхийлэл. Хувьсгал

92. 2. Элитийн онол ба бюрократ ёс
(Түшмэлийн ёс-аристократ) Элит
шилдэг, шалгарсан Фр.
• нийгмийг ард түмэн биш, цөөнхи захирдаг
• нийгэм захирагч-захирагдагч, удирдагч, удирдуулагч 2 анги бүлэг
• Олонхи нь эрх мэдлийг барьж буй цөөнхийг дагаж амьдарна
• дэлхийн нэгдүгээр дайны өмнө бий болсон. Тэр үеийн элитийн онолыг
баримтлагчид баян, ядуугийн эрс тэс ялгааг бэхжүүлж буй тухайн
үеийн улс төрийн системийнг шүүмжилж байсан хэдий ч ангийн
тэмцлийн тухай Маркс, Лениний онолыг хүлээж аваагүй юм.
• Шатлан захирагдах ёс, зэрэг дэвийн тогтолцоо
• Улс төрийн дэглэмийн хувьд цөөнхийн засаглал – олигархи

93. • Дэлхийн 2-р дайны өмнөх үед элитийн үзэл санаа Итали, Герман, Франц улсад
түгээмэл байсан бөгөөд дайнаас хойшхи үед АНУ-д нэлээд хөгжлөө олсон.
Элитийн онол нь дотроо хэд хэдэн урсгал чиглэлтэй.
• Тухайлбал:
• Элит бол нийгэмд гарцаагүй байх ёстой үзэгдэл мөн бөгөөд элит нь
өөрсдийгөө эрх мдээл бүхий давхарга гэж олйгон ухамсарлаж олн түмэн энэ
байдлыг хүлээн зөвшөөрдөг гэж үздэг “макиавелийн” сургууль. /Ж.Бёхнхэм,
Б.Парято, Г.Моска/
• Нийгмийн хөгжил улам дээшилж түүний өмнө тулгарч байгаа асуудлууд
нарийсах туам удирдах элитийн үүрэг улам бүр өсөж түүний шаардлага
нэмэгдэх болно гэж үздэг. Энэ үзэл санаа элитийн ноёрхдлын тухай номлолд
тусгалаа олсон. /О.Конт, М.Вебер, Р.Миллс/
• Элитийн функциональ онолын гол санаа бол нийгмийн тодорхой нэг хэсэг
болох элитийн ардчиллыг хэргэжүүлэх гол хэлбэр гэж үздэгтэй холбоотой.
Элит нь нэгдмэл нэг бүлэг биш юм. Нийгмийн социаль бүлэг бүр өөрийн
элиттэй. Энэ хэсэг нь өөрийн бүлгийн хөгжилд нөлөөлж түүнийхээ эрх ашгийг
илэрхийлдэг. /С.Келлер, О.Штаммер/.

94. Элит нь:
• Элит нь:
• Хоорондоо өрсөлдөх, эсхүл үл өрсөлдөх
• Гадаад, дотоод бодлогын аль нэг асуудалд хандахад зөвшилцөх,
эсхүл зөрөлдөх
• Суврагажилтын байдалтай-орой дээр нь эрх мэдэл бүхий
хүмүүсийн бүлэг эсхүл плюрал–эрх мэдлийг хамтран эдэлдэг
олон янзын бүлэглэлээс бүрдэхг.м олон янз байна.
• Элит үйлдвэржилт, технологийн хөгжлийн үр дагавар бишюм.
Аль чнийгэмд удирдагчид хэрэгтэй байдаг. Удирдагчид нь
тодорхой байгууллага дахь өөрийн байр суурийг хэвээр
хадгалахыг эрмэлзэх нь жам ёсны мэт. Иймд альч нийгэмд элит
оршино.
• үндэслэгчид нь Италийн эрдэмтэн В.Парето, Г.Моска
• Г.Моска: Удирдагч цөөнх удирдуулагч олонхи.
• Удирдагч ангид хамаарагчид нь ердийн хүмүүсийн төлөөлөгчид
биш харин гол төлөв хөрөнгө чинээтэй, нийгэмд илүү байр
суурьтай, авьяас чадвар, эрдэм боловсролдоо шилдэг,
шалгарсан хүмүүс байдаг байна.

95. • консерватив байр суурь
• Элит нь нийгмийн тогтвортой байдлыг
шүтэх бөгөөд төрийн бодлогод өөрчлөлт
орох нь гаднын хүчин зүйлсээс бус элитийн
хүрээнд гарах дотоод өөрчлөлтөөс л
хамаарах болно. Өөрөөр хэлбэл төрийн
бодлого өөрчлөгдөж болно, харин уг
бодлогыг сольж болохгүй.

96. • Элитаризмын үзлээр бол эрх мэдлийг гартаа барьж буй цөөнхи
олон түмэнтэйгээ сөргөлддөггүй ба өөрийн зорилгодоо
хүрэхдээ ард түмнийг хохироодоггүй ажээ. Элит гэдэг бол олон
түмнийг дарангуйлах гэсэн бодлоготой, хуйвилдаанаар гарч
ирсэн бүлэг хүмүүс биш юм. Уг онолоор нийгэм дэх зсаглал
өөрчлөгдөж хуучин элиттэй өрсөлдөх шинэ элитийг гарч ирэх
болоцоог үгүйсгэдэггүй. Элит нэгдмэл цул байхын зэрэгцээ олон
урьгалч өрсөлдөөний шинжтэй байх нь цөөнгүй. Ер нь элитийн
ситемийн тогтвортой байдлын чухал баталгааны нэг бол
элитийн эргэлт (дээшээ гэрэх хөдөлгөөн) буюу энгийнээр
хэлэхэд цус сэлбэх явдал юм. Элитийн нээттэй систем доод
хэсгийн манлайлагчдыг шилж сонгон эрх барих хүрээнд
хамруулснаар авьяаслаг, зорилго, тэмүүлэлтэй хүмүүст өсөж,
өндийх боломж олгоно, өөрсдөө ч шинэ хүчээр сэлбэгдэж
сайжирна.

97. • Энэ онолын орчин үеийн төлөөлөгчид нийгмийг элит захирдаг гэдгийг хүлээн
зөвшөөрөхийн зэрэгцээ элитийн ерөнхий шинж чанараас гадна тухайн нэг улс
орны элитийг судлахад ихээхэн анхаарал тавьж байна. Тэд элитэд багтдаг
хүмүүсийн шинжийг В.Парято, Моска нар хэтэрхий сэтгэл зүйн талаас нь авч
үзсэнийг шүүмжлэн нийгмийн ба эдийн засгийн шинжийг нь илүүтэй авч үзэх
болсон. Орчин үеийн судлаачдын үзэж байгаагаар элитүүд нь дор дурьдсан
гол шинжүүдтэй.
• Нийгэм бол эрх мэдлийг гартаа барьж буй цөөнхи болон бусад нь олон гэж
хуваагдаг. Төрийн бодлогыг цөөн хүмүүс тодорхойлохоос олон түмэн
тодорхойлохгүй. Цөөн тооны хүмүүс нийгэм дэх материалл баялагийг
хувиарилна.
• Удирдаж байгаа цөөнх олон түмний жинхэнэ төлөөлөгчид биш юм. Элит нь
дийлэнх тохиолдолд нийгмийн социал ба эдийн засгийн дээд давхаргын
төлөөлөгчдөөс бүрдэнэ.
• Элит нь улс орныг захирдаг аль нэг талараа шалгарсан давуу талтай хүмүүсээс
бүрдэх боловч хаалттай бүлэг биш юм. Элит нь өөрсдийн нь үнэт зүйлийг
хүлээн зөвшөөрсөн доод ангийн хүмүүсийг эгнээндээ байнга оруулж хүчээ
сэлбэж байдаг. Энэ нь элит биш хэсгийн хамгийн чадварлаг хувьсгалч,
идэвхитэй хэсгийг авч өөрөө бэхжих, нийгмийг тогтвортой болгох ач
холбогдолтой гэж үздэг.

98. • Элит өөрийнх нь давуу байр суурийг бий болгож байдаг нийгмийн системийг
хадгалах тогтвортой байлгах талаар байнга санаа тавьж төрийн бодлогодоо ч
ард түмнийхээс өөрийн сонирхлыг илүү тусгаж систем байр сууриа
хамгаалахын тулд л өөрчлөлт хийдэг ажээ.
• Элит социал системийн үндсэн үнэлэмжид ижил байр сууринаас ханддаг.
• Төрийн бодлогыг олон түмний шаардлагыг тусгадаггүй, элитийн сонирхолыг
тусгадана.
• Ардчиллыг хэрэгжүүлэх үйл явц нь гагцхүү элитийн хүчээр хангагддаг гэж үзнэ.
• Сонгууль өрсөлдөөн зэрэг нь элитэд тун бага нөлөөлдөг бөгөөд ардчиллын
эдгээр хэрэгслэлүүд нь ихэнхдээ ёс төдий зүйл байдаг.
• Элит дотроо нэг цул биш байнга өрсөлдөж байдаг бүлгүүдээс бүрддэг. Шинэ
элит бий болж хуучинтайгаа өрсөлдөх ба элитийн хүч чадлын уг сурвалж,
өөрчлөгдөх үйл явц байнга болж байдаг гэх мэт.
• Дээрх бүх байдлаас үүдэн элитаризмыг ардчилалтай юу холбож байна вэ гэсэн
асуулт тавигдахад хүрдэг.

99. Олон урьгалч ардчиллын үзэл
баримтлал.
• өөр хоорондоо өрсөлдөгч, олон янзын элитүүд
бүхий нийгэмд ардчиллыг тодорхой хэмээгээр
хэрэгжүүлж болно гэдгийг иш үндэс болгодог. Энэ
онолын талынхан асар их нутаг дэвсгэр, олон
түмнийг хамарсан орчин үеийн нийгэмд хүн бүр
шийдвэр гаргахад оролцох боломжгүй гэж
үздэгээрээ цэвэр ардчиллын онолоос ялгаатай.
Үүний зэрэгцээ тэд нийгмийг үнэхээр элит захирдаг
ч гэсэн тэр нь хаалттай, халаа солиогүй биш бөгөөд
ардчиллын зарчмуудыг цэвэр сонгодог утгаар нь
биш боловч бодитойгоор хэрэгжүүлж болно гэж
үздэгээрээ элитийн онолыг баримтлагчдаас өөр юм.

100. Энэ онолын үзэл санааны гол зарчим
нь:
• Орчин үеийн нийгэмд засаглал нь өөр хорондоо өрсөлдсөн олон
бүлэглэл бүхий элитүүдийн дунд хуваагдаж байдаг бөгөөд элитэд олон
түмний санаа бодол, сонгууль зэрэг хэрэгслээр байнга нөлөөлөх
бололцоотой ажээ. Энэ үүднээс авч үзвэл элитүүд өөр хоорондоо
өрсөлдөн олны дэмжлэг авсан нь төрийн эрх барих ба дараачийн
сонгуульд түүнээс илүү нөлөө, нэр хүндтэй болж чадсан нь ялах
замаар төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэх нь орчин үеийн нийгмийн мөн
чанарт тохирсон ардчилал мөн гэж үздэг.
• Олон урьгалч ардчиллын үзэл нь янз бүрийн нам бүлэглэлийг улс
төрийн амьдралын зайлшгүй байх ёстой бүрдэл хэсэг бөгөөд улс
төрийн бодлого нь тэдгээрийн хамтын ажиллагаа, харилцан
үйлчлэлийн үр дүн байвал зохино гэж үздэг. Түүгээр ч үл барам уг
онолын ёсоор элит нь иргэдийн биш эдгээр нам бүлгийн өмнө
хариуцлага хүлээдэг байна. Харин сонгодог ардчилал нь төрийн
шийдвэрт нөлөөлдөг нам болон бусад бүлэглэлийг хүмүүсийн
хоорондын улс төрийн харилцаанд хөндлөнгөөс оролцдог ёс бус
хүчнүүд гэж үздэг.

101. Дээрхи 3 онолын үзэл баримтлалууд нь дэлхий дахины
улс төрийн сэтгэлгээнд янз бүрээр дэлгэрсэн.
• дарангуйлалгүй орчин үеийн ардчилсан нийгэмд элитүүдийн гарт
засаглалын эрх мэдэл төвлөрөх, нөгөө талаас тэдгээрийн онцгой эрх,
давуу байдлыг ардчиллын янз бүрийн хэрэгслэлийн хүчээр хязгаарлах
үйл явц зэрэгцэн явагддаг.
• Орчин үеийн ойлголтоор ардчилал бол төрийн засаглалыг
хэрэгжүүлэхэд нийгмийн янз бүрийн бүлгүүдийг тэгш оролцуулах
замаар тэдгээрийн ашиг сонирхлыг зөв зохицуулан улмаар үүссэн
зөрчил сөргөлдөөнийг нийгмийн нэгдмэл байдал, цаашдын хөгжилд
хохирол учруулахгүйгээр шийдвэрлэх улс төрийн хэрэгсэл юм.
Ардчилал нь төрийн засаглалыг улс төрийн аль нэг хүчний онцгой эрх
мэдэл болгох замаар дарангуйлал, захиргаадалтын дэглэм тогтоох
боломжийг хаах, нйигэмд үүсэх зөрчил, өрсөлдөөнийг цаг алдалгүй
зөв шийдвэрлэх нэн чухал нөхцөл юм. Ардчиллын нөхцөлд нийгмийн
гол гол үнэт зүйлсийг нийтээрээ ямар нэг хэмжээгээр хүлээн зөвшөөрч
харилцан зөвшилцөлд хүрэх бодит үндэс бий болдог.

102. Нийгэмд ардчиллыг хангахад нөлөөлөх гол
үндсэн нөхцөл нь:
• Иргэний эрх, эрх чөлөө, иргэний эрхийг дээдлэх
• нийгмийн гишүүдийнхээ олон янзын сонирхол илрэх,
хамгаалагдах бололцоог бий болгосон байх Ийм бололцоог бий
болгодог механизм бол сонирхол зохион байгуулалтын
тодорхой хэлбэртэй болох, өөрөөр хэлбэл улс төрийн нам олон
нийтийн байгууллагууд бий болж тэдгээрийн эрх зүйн хэм
хэмжээг хуульчилсан байх ёстой. Ардчилсан нийгэмд төрийн
эрхийг барьж буй намын бодлого үйл ажиллагаанд хяналт
тавьж шүүмжилдэг өөрсдийн боловсруулсан улс төрийн
бодлогыг сөргүүлэн тавьж өрсөлддөг сөрөг нам, хөдөлгөөн байх
явдал онцгой үүрэгтэй.
• засгийн газрын үйл ажиллагаанд иргэдийн зүгээс хяналт тавих,
тэдний сонирхолд нийцсэн бодлогыг төрөөс явуулахгүй
тохиолдолд улс төрийн бусад хүчний дотор сонголт хийх
нөхцлийг улс төрийн түвшинд бүрдүүлсэн байх ётсой.

103. • Ардчилсан нийгэм мэдээллийн шинж чанар, эх
үүсвэр, зохион байгуулалт ихээхэн үүрэгтэй.
• ил тод байдал
• Ардчилал тогтож бэхжихэд эдийн засаг, соёлын
бодит нөхцөл
• эдийн засгийн ардчилал өөрөөр хэлбэл
өмчийн олон хэлбэр зах зээл байхгүй үед
дарангуйлал бий болох магадлал илүүтэй
байдаг.

104. • Улс төрийн ардчилал төлөвшихөд иргэдийн улс төрийн
соёл нийгэмшилт чухал үүрэгтэй. Учир нь хүн улс төрийн
нийгэмшилтийнхээ явцад ардчиллын хэм хэмжээг
эзэмшдэг бөгөөд үүний үр дүнд ардчиллын хэм
хэмжээнүүд нийгэм түүний гишүүдийн үнэт зүйлсийн
системд багтан орж уламжлал бий болдог. Энэ нь
чухамдаа улс төрийн соёл төлөвшиж байгаа хэрэг юм.
Ингэж төлөвшсөн улс төрийн соёлгүйгээр ардчилал нь
нэн хэврэг байдаг. Учир нь улс төрийн өндөр соёлтой
нийгэмд ямар нэг шатгаанаар ардчилал хумигдаж
хүчирхийлэл дарангуйллын дэглэм тогтож болох боловч
тэр нь ихэвчлэн урт насалдаггүй ба ардчилал түргэн
хугацаанд эргэн тогтох боломж нийгмийн гүнд байнга
хадгалагдаж байдаг.

106. НИЙГМИЙГ ТАНИН МЭДЭХ
АРГА ЗҮЙ
Нийгмийн гносеологи, түүний өвөрмөц шинж
Нийгмийг танин мэдэх арга зүйн олон ургальч байдал
Нийгмийн танин мэдэхүйн эмпирик түвшин
Нийгмийн танин мэдэхүйн онолын түвшин
Нийгмийг урьдчилан харахуй ба түүний мэдээлэлт шинж
Лекц 8.

107. 8.1. Нийгмийн гносеологи, түүний өвөрмөц шинж:
• объектын онцлог байдал, судлагаа, танин мэдэхүйн
өвөрмөц шинж
• Социум бол үлэмж нийлмэл шинжтэй байдгаараа
материйн хөдөлгөөний дээд хэлбэр Ийм ч усраас
нийгмийн үзэгдэл, үйл явц, зүй тогтолын хамаарал, мөн
чанарыг томъёолон тогтоох,
• Нийгмийн амьдрал дахь бүхийл нөхцөл байдал,
үзэгдэлүүд нь бие биетэйгээ адилгүй, сайтар сүлжилдсэн
буюу хамаарлын хүчин зүйл ихтэй байдаг нь түүний зүй
тогтолыг илрүүлэхэд хүндрэлтэй байдаг гэсэн үг юм. Энэ ч
утгаар нь нийгэм бол олон утгатай, төгс шийдгүй систем
мөн хэмээн үзэж болно.

108. • материаллаг буюу байгалийн шинжлэлийн төдийгүй нийгмийн
идеаль, оюун санааны харилцаан дээр үндэслэсэн судалгааг
явуулдаг. Нийгмийн харилцааг дан ганч материаллаг амьдралын
бүтэцэнд үүрлэсэн харилцаа хэмээн үзэж болохгүй учраас түүний
олон өнгө аястай байх төдийгүй бүр зөрчилт шинжтэй болж
хувирдаг. Тухайлбал байгальтай харилцах хүн, нийгмийн
харилцаа.
• нийгэм нь өөрөө танин мэдэхүйн объект төдийгүй субъект
болдог. Хүмүүс өөрийнхөө түүхийг өөрсдөө байгуулчихаад өөрөө
танин мэддэг явдал нь үүний тод жишээ билээ. Нөгөө талаас
танин мэдэгч субъектын хувьд танин мэдэхүйн янз бүрийн
төсөөлөл, хүсэл зориг, сонирхол, зорилго, зөрөлдөөнт төлөв
байдал давхар агуулагдаж байдгийг харгалзан үзэх хэрэгтэй
болдог.
буцах

109. 8.2. Нийгмийг танин мэдэх арга зүйн олон
ургальч байдал
• арга зүйн олон хувилбар
• арга зүйн анархизмээс салах, амьдрал өөрөө
олон талтайг хүлээн зөвшөөрөх, аргазүйн
плюрализм болон нийгмийн этноаргазүй
• ХХ зууны эхэн үеэс эхлэн бүтэцлэх, үйлдлийн
болон үүргийн үүднээс анализ хийх,
социометрийн арга хэрэглэх зэргээр шинжлэх
судлах шинэ эрин үе эхэлсэн байдаг.
• Символик интеракционизм- Билгэ тэмдгийн
харилцан үйлдлийн онол.

110. • Мөн мэдлэг дэхь демаркацийн болон пролиферацийн, верификаци
болон фальсификацийн шалгуур зарчмуудыг нийгмийн судалгаанд
хэрхэн ашиглах талаар аргачлал боловсруулах нь чухал байна.
• Шинжлэх ухааны судалгаа бүхэн өөрийн бие даасан болон өвөрмөц
аргуудтай байхаас гадна бусад шинжлэх ухааны аргуудыг ашиглах
боломжтой байдгийг харгалзан үзэх хэрэгтэй юм. Биологид хими,
физикийн арга, социологид психологийн арга, нийгмийн антропологид
биологийн арга зэргийг хэрэглэх бөгөөд эцсийн эцэст бүх шинжлэх
ухаанд философийн нэгдмэл аргыг ашигладаг гэж үзвэл нийгмийн
философид философийн түгээмэд арга, арга зүйг ашиглах бүрэн
боломжтой болох нь нэгэнт тодорхой байна.
• Хэдийгээр шинжлэх ухааныг байгалийн, нийгмийн, хэрэглээний хэмээн
ангилдаг ч бүх шинжлэх ухааны, болон философийн судлагдахууны
асуудал эцсийн дүндээ дам болон дам бус байдлаар хүний тухай
болон хүний асуудал дээр нэгдэх цорын ганц боломжтой байдаг
хэмээн үздэг.

111. 8.3. Нийгмийн танин мэдэхүйн эмпирик түвшин:
онолын
мэдлэгийн үр
дүнд хүрсэн
байдал
• И.Кант “онолгүй
практик сохор,
практикгүй онол
доголон”
хэмээсэн байх.
эмпирик
мэдлэгийн
баталгаанд
үндэслэгдсэн
байдагтай
зарим талаар
холбоотой.
эмпирик түвшин
ажиглалт,
Нөхцөл
бүрдүүлэхгүй
Туршилт
Судлаач
нийгмийн
харилцаанд
оролцох
Баримт
Онолын
сонголтоос
баримт гарна
кейс

112. Ажиглалт:
• сэрэл, хүртэхүй буюу перцептив мэдлэгээс
• шинжлэх ухааны аливаа ажиглалт: асуудал, тодорхой зорилго.
• орон зай, цаг хугацаа, давтажтайгаар явуулсны үр дүнд дүгнэлт
гаргах боломж бүрдэнэ.
• идэвхитэй болон идэвхигүй
• нийгмийн бүлгүүдийн том жижгээс нь хамааран дотроос н,
гаднаас нь ажиглах хэлбэр байна. Юуны өмнө мэдээж сонирхож
буй нийгмийн бүлэг, нийтлэгээ сонгон ажиглах ёстой. Таамаглалыг
тэгээс эхлэнэ.
• Хууль ёсны ажиглалт байна. Ажиглалтыг заримдаа статистик
төрлийн арга гэх нь бий. Нийгмийн амьдралд олон сонирхолтой
параметр, индикатор илэрч байдгийг сэтгүүлчид сенсаци болгох
нь бий.

113. Статистик:
• нийгмийн судалгааг бодитой, үндэслэлтэй, үнэнд
ойр болгодог үзүүлэлт, судалгаа бол статистик
юм. Стастикийн мэдээг ашигладаггүй нийгмийн
нэгч гишүүн байдаггүй гэж хэлж болно. Тэр
дундаа улс төрчид чухам түүнийг л иш үндэс
болгон.

114. • Тухайлбал: ажилгүйдэл, ДНБ-ны хэдэн хувийг
боловсрол, эрүүл мэнд, батлан хамгаалах,
төрийн үйлчилгээний салбарт зарцуулж байгаа
нь улс орны нийгмийн хөгжлийн одоо болон
хэтийн төлвийг заах параметр болно. Мэдээж
шинэ зууны нийгэм бол ДНБ-ний ихэнхи хувийг
хүн, байгаль, нийгэмд ээлтэй технологи
боловсруулах, хэрэглэх, мэдлэгт суурилсан
нийгмийн хөгжлийг хангахад чиглэнэ гэж санал
нэгтэй дүгнэж байна. Монголын дээд
боловсролын салбарт л гэхэд хувийн хэвшлийн
дээд сургуулиудын тоо ихээхэн анхаарал татаж
байдаг бол мэрэгжилтэй ажиллах хүчний эрэлт
их, тоо бага байгаа нь боловсролын салбарын
үйл ажиллагааны нэгэн асуудал болж байна.

115. Туршилт:
• В.А.Штофф “туршилт бол шинжлэх ухааны танин
мэдэхүйн бүхэлд нь урьдчилан харах, судалж буй
объект, үйл явцыг тусгай багаж хэрэгсэлийн
тусламжтайгаар түүнд үзүүлж буй нөлөөлөл,
объектив зүй тогтлыг нээх идэвхитэй төрөл юм.
• 1. судлан буй үзэгдлийг аль болох “цэвэр”
байдлаар харах, 2. үзэгдлийн олон дахин хянаж,
шалгах, чанд бичиглэх 3. гарсан үр дүнг зөв
оновчтой тодорхойлох явдал” гэж үзжээ.

116. Нийгмийн сорил туршилт онцлогуудаар тэр нь
илэрнэ.
• А. Нийгмийн туршилт /сорил бүхэн түүхэн-тодорхой шинж
төлөвийг тээж байдаг. улс орны ялгаа, цаг үе, үйлдвэрлэлийн
харилцааны хэв маяг, хэлбэр, үндэсний болон түүхэн онцлогоос
нийгмийн сорил туршилт ихээхэн хамааралтай байдаг.
• Б. Нийгмийн туршилтын /со рилын бүлэг/ объект ижил
төстэй объектуудаас тусгаарлагдсан шинжтэй байна.
• сорилын биологийн туршилтууд ихэвчлэн шинжлэх ухааны ёс
зүйн сэдвийг хөнддөг учраас хулгана болон бусад амьтан дээр
турших нь элбэг.
• Туршилтын бүлэг ба судалгааны бүлэг