Λαμπράκη-Πλάκα, Μ. & Κούρια , Α. (2009) «Αφιέρωμα στην Ελληνίδα Μάνα – Η Μητρότητα στη Νεοελληνική Τέχνη” Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων Τι κατεβάζετε από εδώ https://www.openbook.gr/i-mitrotita-stin-elliniki-texni/

1. Αφιέρωμα στην Ελληνίδα Μάνα
Η μητρότητα στη νεοελληνική τέχνη

3. Αφιέρωμα στην Ελληνίδα Μάνα
Η μητρότητα στη νεοελληνική τέχνη

4. Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), Παναγία με το Χριστό
λάδι σε μουσαμά, 68 x 57 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Για την παραχώρηση υλικού ευχαριστούμε θερμά τους
ALPHA BANK
Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης
Δημοτική Πινακοθήκη Λάρισας – Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Μουσείο Άλεξ Μυλωνά – Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
Μουσείο Μπενάκη
Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων
Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ, Μέτσοβο
Οικουμενικό Πατριαρχείο
Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού
καθώς και τους καλλιτέχνες και τους συλλέκτες

5. Αφιέρωμα στην Ελληνίδα Μάνα
Η μητρότητα στη νεοελληνική τ έχ νη

6. Συντελεστές
Εποπτεία
Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Επιστημονική επιμέλεια
Αφροδίτη Κούρια
Επιμέλεια έκδοσης
Άννα Καραπάνου – Τμήμα Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής
Φωτογραφίσεις
Θάλεια Κυμπάρη
Καλλιτεχνικός σχεδιασμός
Θύμιος Πρεσβύτης – Θεόδωρος Αναγνωστόπουλος
(Peak Publishing)
Παραγωγή
Peak Publishing
Εκτύπωση
Μπάξας Α.Ε.
© 2009 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα • τηλ.: 210 3692272, fax: 210 3692180 • e-mail: foundation@parliament.gr • http://foundation.parliament.gr
ISBN 978-960-6757-24-2

7. 9
Πρόλογος του Προέδρου της Βουλής
11
Το θέμα της Μάνας στην τέχνη:
Μητέρα-Θεά, Μήτηρ Θεού, Μητέρα του Ανθρώπου
Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
17
Όψεις της μητρότητας στη νεοελληνική τέχνη
Αφροδίτη Κούρια
21
Ζωγραφική
99
Γλυπτική
135
Η μητρότητα στο έργο του Χρήστου Καπράλου
Άρτεμις Ζερβού
153
Χαρακτική
168
Κατάλογος έργων
Περιεχόμενα

9. 9
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Το Μνημείο της Μάχης της Πίνδου, 1952-1956 (λεπτομέρεια)
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Hμητέρα λατρεύτηκε ως σύμβολο γονιμότητας ήδη
από τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες και υπήρξε
αγαπημένο θέμα όλων των μορφών της τέχνης, από την
αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Η πολλαπλότητα και
η ποικιλία των απεικονίσεων αποτυπώνουν τον σύνθε-
το συμβολικό χαρακτήρα της μητρικής φιγούρας. Πάνω
απ’ όλα, το μοτίβο της μητέρας-βρεφοκρατούσας έχει
ξεχωρίσει ως το πιο ανθεκτικό στο χρόνο και το πιο φορ-
τισμένο συναισθηματικά.
Ιδιαίτερα στην ελληνική κοινωνία, η μορφή της μητέ-
ρας κατέχει κεντρική θέση, αφού συνοψίζει τις ιδέες
της συνέχειας, της ασφάλειας, της θυσίας, της προ-
σφοράς, της άνευ όρων αγάπης. Η παρούσα έκδοση
του Ιδρύματος είναι αφιερωμένη στους τρόπους με
τους οποίους απεικονίζεται η Ελληνίδα μητέρα στη νε-
οελληνική τέχνη. Μέσα από τα έργα που έχουν επιλε-
γεί, αποτυπώνεται η σχέση μητέρας και παιδιού μέσα
σε συνθήκες γαλήνης και ευτυχίας, αλλά και σε στιγμές
οδύνης. Παράλληλα, αναδεικνύεται η μητρότητα αυτή
καθαυτή, όχι μόνο ως φυσικό γεγονός, αλλά και ως κα-
τεξοχήν έννοια που εγγυάται τη συνέχιση της ζωής και
δημιουργεί άρρηκτους δεσμούς της επόμενης με την
προηγούμενη γενιά.
Ευχαριστούμε θερμά και συγχαίρουμε όλους όσοι εργά-
σθηκαν με γνώση και επιμέλεια, προσφέροντας αυτή την
καλαίσθητη έκδοση.
Φίλιππος Πετσάλνικος
Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων
και Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων
για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

11. 11
Μια μητέρα-θεά, αρχέτυπο σύμβολο της ευγονίας
και της ευκαρπίας, λάτρεψε ο άνθρωπος από την
πιο βαθιά προϊστορία. Οι παλαιολιθικές «Αφροδίτες»
και τα νεολιθικά ειδώλια, οι στεατοπυγικές μορφές με
τις πλούσιες καμπύλες διασώζουν την εικόνα της μητέ-
ρας θεάς που συμπύκνωνε σε ένα σύμβολο την ευκαρ-
πία της φύσης και τη γονιμότητα που εξασφάλιζε την
επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Τα κομψά κυκλαδικά
ειδώλια από διάφεγγο μάρμαρο των νησιών, με τα τονι-
σμένα γενετήσια μέλη και με τα σταυρωμένα χέρια πάνω
στην εύγλωττη καμπύλη της κοιλιάς, φαίνεται να συνδέ-
ονται με την ίδια λατρεία. Η γυμνόστηθη μινωική Θεά
των Όφεων υποδηλώνει ανάλογο διπλό συμβολισμό: της
κουροτρόφου με τα γυμνά στήθη και της χθόνιας καρπο-
φορίας με τα φίδια.
Στα κλασικά χρόνια, στον Όλυμπο, στο ουράνιο δωδε-
κάθεο, η διπλή ιδιότητα της μητέρας θεάς διασπάται:
η Αφροδίτη, θεά του έρωτα, με την πάνδημη ιδιότητά
της, γίνεται σύμβολο της ευγονίας. Στις εράσμιες κλασι-
κές απεικονίσεις της, οι ανθηρές καμπύλες, τα γλαφυρά
στήθη, και πολύ συχνά οι ίδιες οι χειρονομίες, που δεν
έχουν σκοπό να κρύψουν αλλά να τονίσουν τα ευγονικά
μέλη, υπογραμμίζουν τη μητρική της ιδιότητα. Η σύλ-
ληψη του Έρωτα ως γενεσιουργού αιτίου της ευγονίας,
ως «τόκου εν τω καλώ», όπως τον όρισε το πλατωνικό
Συμπόσιο, αποτελεί εκλέπτυνση του κλασικού ελληνικού
πνεύματος. Τη δεύτερη ιδιότητα της προϊστορικής μητέ-
ρας θεάς, τη χθόνια, προστάτιδα της ευκαρπίας της γης,
την επωμίζεται η Δήμητρα, μεγάλη και πάσχουσα μη-
τέρα της Περσεφόνης, προδρομική μορφή της μεγάλης
τραγικής μητέρας του Εσταυρωμένου Χριστού.
Η Παναγία, η μεγάλη Μητέρα της χριστιανικής θρησκεί-
ας, συγκέντρωσε στο πρόσωπό της αποκαθαρμένους,
λόγω της άμωμης σύλληψης, όλους τους συμβολισμούς
των προχριστιανικών μορφών λατρείας. Η Θεοτόκος
εξυψώνει το μυστήριο της γέννησης, και κυρίως την ιε-
ρότητα της σχέσης μητέρας παιδιού –και την ανάγει σε
τραγικό σύμβολο θείου πάθους με απηχήσεις από την
αρχαία τραγωδία. Ο πόνος της Παναγίας γίνεται πα-
νανθρώπινο σύμβολο και παραμυθία για την πάσχουσα
χριστιανική ανθρωπότητα, για τους πιστούς που προ-
στρέχουν στη χάρη της, όταν χειμάζονται από ανάλογα
άλγη και πάθη. Η μεγάλη μητέρα του χριστιανισμού, η
Παντάνασσα, η Πλατυτέρα, η Οδηγήτρια, η Υπέρμαχος,
η Νικοποιός, η Γαλακτοτροφούσα, όπως κάθε μητέρα,
η Παρηγορήτρια, θαλασσινή και στεριανή, λατρεύεται
με χιλιάδες ιδιότητες: γύρω στα δέκα χιλιάδες προσωνύ-
μια συνοδεύουν τη λατρεία της στη γλώσσα μας και δεν
υπάρχει κορυφή, πεδιάδα, ακρωτήριο και όρμος της ελ-
ληνικής γης όπου να μην φωλιάζει λευκάζον ένα ταπεινό
εκκλησάκι αφιερωμένο στη λατρεία της.
Η παράδοση αποδίδει την πρώτη εικόνα της Θεοτόκου
στον Ευαγγελιστή Λουκά και υποτίθεται ότι σ’ αυτό το
θρυλικό πρότυπο ανάγονται όλες οι απεικονίσεις της
Παναγίας που ακολούθησαν. Οι βυζαντινοί τεχνίτες κα-
τάφεραν να δημιουργήσουν μιαν αρχέτυπη μορφή που
κωδικοποίησε σ’ ένα συμπυκνωμένο συμβολισμό τα χα-
ρακτηριστικά της πνευματικότητας, της άφατης και άδη-
λης θλίψης, της ευσπλαχνίας και μαζί της ανθρώπινης
τρυφερότητας της μάνας προς το τέκνο της. Οι διάφο-
ροι τύποι της θεομητορικής εικονογραφίας τονίζουν τις
πολλαπλές ιδιότητες της Παναγίας. Οι βυζαντινοί και
μεταβυζαντινοί ζωγράφοι, ψηφοθέτες και νωπογράφοι
κατάφεραν να εμφυσήσουν πνοή και να δημιουργήσουν
αριστουργήματα, χωρίς να παραβιάσουν τους κώδικες
μιας τέχνης που διεπόταν από αυστηρούς κανόνες.
Η Αναγέννηση εξανθρώπισε το δόγμα και οι καλλιτέ-
χνες, για να απεικονίσουν τη Θεοτόκο, εμπνέονται πλέον
από την καθημερινή ζωή. Πραγματικά μοντέλα, ωραίες
νέες γυναίκες και ροδαλά νήπια, που έχουν ως πρότυπό
τους αρχαίους ερωτιδείς, ποζάρουν στους ζωγράφους
και στους γλύπτες. Από τις εικόνες των καλλιτεχνών της
Το θέμα της Μάνας στην τέχνη
Μητέρα-Θεά, Μήτηρ Θεού, Μητέρα του Ανθρώπου
Παναγία της Παυσολύπης, β΄ μισό 14ου αι.
αυγοτέμπερα σε ξύλο, Kαθολικό της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Χάλκης, Συλλογή του Οικουμενικού Πατριαρχείου

12. 12
Αναγέννησης δεν απουσιάζει βέβαια η πνευματικότητα
και η ιερότητα. Η αναζήτηση των κατάλληλων προτύ-
πων, οι τελετουργικές στάσεις, τα εμβληματικά χρώματα
και οι φωτισμοί αναπληρώνουν τη χαμένη ιερότητα που
ενυπήρχε στην κωδικοποιημένη τέχνη των βυζαντινών
ζωγράφων. Οι Παναγίες του γλύπτη Ντονατέλλο ή των
ζωγράφων Μαντένια, Μποτιτσέλλι, Τζοβάνι Μπελλίνι,
Ραφαέλλο δεν μας εμπνέουν λιγότερο σεβασμό από μια
βυζαντινή Παναγία. Μια πιο οικεία τρυφερότητα έχει
αντικαταστήσει σ’ αυτές τις εικόνες το δέος που μας
κυριεύει ενώπιον μιας αυστηρής βυζαντινής εικόνας της
μητέρας του Θεού. Η δυτική θρησκευτική τέχνη συνέ-
χισε και στους επόμενους αιώνες να εμπνέεται από την
πραγματική ζωή, ανατρέχοντας πάντοτε σε ζωντανά μο-
ντέλα για να απεικονίσει την Παναγία, προσαρμόζοντας
το ύφος των έργων στην κυρίαρχη τεχνοτροπία κάθε
εποχής. Σε όλη τη διαδρομή της δυτικής τέχνης ένας
ζωγράφος ξεχωρίζει για την υψηλή πνευματικότητα των
μορφών του και ιδιαίτερα για τον τρόπο που απέδωσε
το «μακάριο πένθος» που σφραγίζει τα νεανικά χαρα-
κτηριστικά της Παναγίας, ο El Greco, ο Δομήνικος Θεο-
τοκόπουλος. Η δημιουργία ενός αρχετύπου, μιας γυναι-
κείας μορφής με ευγενή, αβρά, λεπτά, χαρακτηριστικά,
με μεγάλα μάτια και μικρό στόμα, που αποπνέει έντονη
πνευματικότητα και επαναλαμβάνεται σε όλες τις απει-
κονίσεις της Θεοτόκου, μαρτυρεί τη βυζαντινή καταγω-
γή της τέχνης του Κρητικού ζωγράφου.
Στην ελληνική παράδοση η θέση της γυναίκας και ιδιαί-
τερα της μητέρας είναι ξεχωριστή. Η γυναίκα είναι ο
στυλοβάτης της οικογένειας σε μια κοινωνία που βασί-
ζει την επιβίωσή της στην αγροτική, κτηνοτροφική και
ναυτική οικονομία. Ο άνδρας, ιδιαίτερα στη νησιωτική
Ελλάδα και στις ποιμενικές κοινότητες, απουσιάζει από
την εστία για μακρά διαστήματα και η γυναίκα οφείλει
να στηρίζει τον οίκο επωμιζόμενη και το ρόλο του από-
ντος αρχηγού της οικογένειας. Οικοκυρά, οικονόμος και
παιδαγωγός, η Ελληνίδα μητέρα αναπτύσσει ποικίλες
δραστηριότητες και αποκαλύπτει σύνθετες δεξιότητες
και αρετές που χαλυβδώνουν το χαρακτήρα της και την
κάνουν αξιοσέβαστο μέλος της κοινότητας και λατρευτό
πρότυπο αφοσίωσης και αυταπάρνησης για τα παιδιά
της. Αυτή την αρχέτυπη Ελληνίδα μάνα ύμνησαν οι ποι-
ητές μας και απαθανάτισαν οι καλλιτέχνες μας.
Με ποιο τρόπο εκφράζει η νεότερη ελληνική τέχνη αυτό
το κοινό αίσθημα; Το θέμα της μητρότητας απαντά στον
19ο αιώνα σε τρεις θεματικές ενότητες: στην προσωπο-
γραφία, την ηθογραφία και τη θρησκευτική ζωγραφική,
η οποία, είτε συνεχίζει εξασθενημένη τη μεταβυζαντινή
παράδοση, είτε την εκσυγχρονίζει σύμφωνα με τα δυτικά
πρότυπα, ιδιαίτερα στην Επτανησιακή σχολή. Οι ομαδι-
κές προσωπογραφίες που απεικονίζουν συμπλέγματα με
μητέρες και παιδιά έχουν αστικό χαρακτήρα και εμπνέο-
νται τις περισσότερες φορές από τις στημένες πόζες των
πρώιμων φωτογραφιών σε στούντιο. Με τη φωτογραφία
συμβαίνει τούτο το παράδοξο: οι πρώτοι φωτογράφοι
εμπνέονται από τους ζωγράφους, λόγω και του μακρού
χρόνου ακίνητης πόζας που επιβάλλουν οι πρωτόγονες
φωτογραφικές κάμερες, ενώ πάλι οι ζωγράφοι επηρεά-
ζονται από τις σκηνοθετημένες άκαμπτες στάσεις και
συνθέσεις που επινοούν οι φωτογράφοι. Έτσι, το πορ-
τρέτο χάνει την πρωτοτυπία, το ψυχολογικό βάθος και
τη συμπύκνωση χρόνου που διέθεταν τα ανάλογα έργα
ζωγράφων όπως ο Τιτσιάνο, ο Βελάσκεθ, ο Ρέμπραντ,
για να αναφέρουμε μόνο μερικά επιφανή παραδείγματα.
Παρ’όλα αυτά μερικοί ζωγράφοι της Σχολής του Μονά-
χου έδωσαν έξοχα παραδείγματα, όπου το βαθύ αίσθημα
που συνδέει μητέρες και παιδιά βρίσκει τον τρόπο να
εκφραστεί, παρακάμπτοντας μικροαστικές συμβάσεις και
ακαδημαϊκούς τύπους. Σ’ αυτόν τον τομέα διέπρεψε ο
Γεώργιος Ιακωβίδης, έξοχος τεχνίτης και διεισδυτικός
εκφραστής της ψυχολογίας του παιδιού και των πολύ-
πλοκων σχέσεών του με τη μητέρα αλλά και με την τρίτη
ηλικία, τους παππούδες και τις γιαγιάδες. Το έξοχο πορ-
τρέτο της Γυναίκας του καλλιτέχνη (1895) συνδυάζει όλες
τις αρετές που προαναφέραμε μ’ ένα μοντέρνο υπαιθρι-
στικό αίσθημα. Το παρόν λεύκωμα φιλοξενεί αρκετά πα-
ραδείγματα που εικονογραφούν την ενδιάθετη κλίση και
το μοναδικό ταλέντο του Ιακωβίδη σ’ αυτό τον ιδιαίτερα
ευαίσθητο τομέα. Πολλά απ’ αυτά τα έργα εντάσσονται
στην ηθογραφία.
Η ηθογραφία, παρόλο που προτείνει μια πραγματικό-
τητα εξιδανικευμένη, μας δίνει μια πιο πειστική εικόνα
της θέσης της γυναίκας, και ιδιαίτερα της μητέρας, μέσα
στην παραδοσιακή ελληνική οικογένεια. Ας δούμε δύο
χαρακτηριστικά έργα του γενάρχη της Σχολής του Μο-
νάχου Νικηφόρου Λύτρα: Το ψαριανό μοιρολόι (πριν από
το 1888) και την Επιστροφή από το πανηγύρι της Πεντέλης
(π. 1865-1872). Στο πρώτο, όπου ο θρήνος γύρω από
το σκούφο του χαμένου στη θάλασσα ναυτικού ανακαλεί
σκηνή αρχαίας τραγωδίας, κορυφαία του χορού, κορυ-
φαία του θρήνου και τραγική φιγούρα είναι η μάνα, ενώ ο
πατέρας, συντετριμμένος χωρίς άλλο και αυτός, κάθεται

13. 13
σιωπηλός παράμερα. Στο δεύτερο έργο, που αντίθετα
από το ελεγειακό ύφος του πρώτου έχει χαρούμενο και
ανεκδοτολογικό χαρακτήρα, η προπορευόμενη γυναίκα
φαίνεται να σηκώνει όλα τα βάρη της οικογένειας, ενώ
ο άνδρας, παίζει αμέριμνος το μαντολίνο του έφιππος,
στο γαϊδουράκι. Ο Νικόλαος Γύζης, ο κορυφαίος εκπρό-
σωπος της Σχολής του Μονάχου, υψώνει ένα δοξαστι-
κό ύμνο στην Ελληνίδα μητέρα. Τόσο εκείνος όσο και ο
δάσκαλος και φίλος του Νικηφόρος Λύτρας κατάγονταν
από την Τήνο, είχαν γνωρίσει το ρόλο της μάνας στη
νησιωτική κοινωνία, και διατήρησαν μια ζωηρή και τρυ-
φερή ανάμνηση από τα παιδικά τους χρόνια.
Στη γνωστή σύνθεση με τους Αρραβώνες των παιδιών
(1877), πρωταγωνιστούν οι μανάδες, όχι μόνο των απο-
ρημένων παιδιών που μνηστεύονται, αλλά και η τρυφερή
μικρομάνα με το λίκνο αριστερά στη σύνθεση. Στο Τάμα
(1886), μια απελπισμένη μάνα ενθαρρύνει και υποβα-
στάζει την κόρη που εξασθενημένη καταρρέει στο δρόμο
προς το ξωκλήσι, όπου προορίζει το τάμα μιας πληγω-
μένης καρδιάς. Στη Ψυχομάνα μια νεαρή μητέρα αφήνει
το μωρό της που θήλαζε για να προσφέρει το γάλα της
στο μαυροντυμένο ορφανό που της έχει φέρει η μελανη-
φορούσα επίσης μεγάλη του αδελφή. Στις σκηνές με την
οικογένειά του, όπως το Κου-κου (1882), ο Γύζης αφήνει
να ξεχυθεί όλη του η τρυφερότητα προς τη γυναίκα του
και τα παιδιά του. Στα μέλη της οικογένειάς του αφιέ-
ρωσε εξάλλου υπέροχα, διεισδυτικά πορτρέτα.
Ο 20ός αιώνας ανοίγει την ελληνική τέχνη στα μοντερ-
νιστικά ρεύματα. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του
μοντερνισμού είναι η ανατροπή της αρχικής σχέσης ανά-
μεσα στο θέμα και στη ζωγραφική του απόδοση. Αν «ένας
πίνακας ζωγραφικής δεν ήταν τίποτε άλλο από μια επιφά-
νεια καλυμμένη με χρώματα σύμφωνα με κάποια τάξη…»,
όπως δήλωνε τον ίδιο καιρό ο Maurice Denis στις Θεωρίες
του, τότε το θέμα δεν είχε πια τη σημασία που του επιφύ-
λασσε η παραδοσιακή τέχνη. το θέμα υποβιβαζόταν στο
επίπεδο του οπτικού ερεθίσματος, του απλού μοτίβου.
Έτσι, είναι περιττό να αναζητεί κανείς βαθύτερες σημα-
σίες στην απεικόνιση του θέματος που μας ενδιαφέρει.
Άλλωστε, στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στη
νεοελληνική τέχνη κυριαρχεί η τοπιογραφία. Σπάνια εί-
ναι τα αφηγηματικά θέματα. Ακόμη και στα πορτρέτα ο
ζωγράφος ενδιαφέρεται περισσότερο για τη ζωγραφική
απόδοση απ’ ό,τι για το απεικονιζόμενο θέμα, με εξαί-
ρεση ίσως το Νικόλαο Λύτρα που κατάφερε να κρατήσει
ακροβατώντας την ισορροπία ανάμεσα στα δύο.
Τα πράγματα αλλάζουν στο Μεσοπόλεμο. Οι ειδικές
ιστορικές συγκυρίες, η Μικρασιατική καταστροφή και
η συνακόλουθη εσωστρέφεια, καθώς και η αναζήτηση
μιας εθνικής αυτοβεβαίωσης που οδήγησε στην επανα-
καταξίωση της παράδοσης, εξηγούν τη νέα τροπή της
τέχνης. Άλλωστε, ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται
και στην υπόλοιπη Ευρώπη μετά το τέλος του Α΄ Πα-
γκοσμίου πολέμου. το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε από
τους ιστορικούς retour à l’ordre, επιστροφή στην τάξη
και στις παραδοσιακές αξίες. Τον υπαιθρισμό διαδέχε-
ται ο ανθρωποκεντρισμός. Έτσι, τα μεγάλα θέματα και
φυσικά το θέμα της μητρότητας επανέρχεται στην τέχνη.
Μόνο που τώρα παίρνει τη μορφή αρχέτυπου συμβόλου.
Αυτόν το χαρακτήρα θα διατηρήσουν και στα μεταπο-
λεμικά χρόνια οι μητρότητες καλλιτεχνών όπως οι χα-
ράκτες Τάσος και Βάσω Κατράκη ή ζωγράφων όπως ο
Σικελιώτης. Ιδιαίτερα οι μητέρες της Βάσως, τοτεμικές,
αρχαϊκές, αλληλέγγυες με τα παιδιά που προστατεύουν,
ανάγονται σε πανανθρώπινα σύμβολα των δεινών που
γνώρισε η ανθρωπότητα από τα παράλογα πάθη των
πολέμων και των διωγμών. Έτσι η μοντέρνα τέχνη συ-
ναντά και πάλι το συμβολισμό της βυζαντινής εικόνας,
της βυζαντινής Παναγίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι
η μοντέρνα τέχνη επανεκτίμησε τη βυζαντινή παράδοση
και άντλησε διδάγματα από αυτήν.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που ύμνησαν τη Μάνα ξεχω-
ρίζει ένας από τους μεγαλύτερους γλύπτες του 20ού αιώ-
να, ο Χρήστος Καπράλος. Η τέχνη του ύψωσε ένα μνη-
μείο στην κερά Βγενιώ, την αγρότισσα μητέρα του που
στάθηκε αστείρευτη πηγή έμπνευσης για το έργο του.
Στην ελεύθερη δημιουργία του, ιδιαίτερα στον ορείχαλ-
κο, αλλά και στις άπειρες τερακότες που έπλασε, το σύ-
μπλεγμα μάνας και παιδιού παίρνει αφηρημένο και αρ-
χετυπικό χαρακτήρα. Εδώ ο γλύπτης ενδιαφέρεται μόνο
να αποδώσει με τις γλυπτικές φόρμες, με τις στάσεις, τις
χειρονομίες, τη σύνθεση, το βαθύτερο νόημα αυτού του
δεσμού. Αλλά για όλα αυτά, καθώς και για τη θέση της
μάνας στη μνημειακή ζωφόρο με τη Μάχη της Πίνδου
που κοσμεί το περιστύλιο της Βουλής των Ελλήνων, γί-
νεται λόγος σε άλλο σημείο του βιβλίου.
Το Ελληνικό Κοινοβούλιο αποφάσισε να τιμήσει την Ελ-
ληνίδα μάνα με μια πράξη υψηλού συμβολισμού: τοπο-
θετώντας τη μνημειακή μορφή της Μάνας του Χρήστου
Καπράλου στον περίβολο του μεγάρου της Βουλής. Γι’
αυτό θεωρώ ότι είναι θεμιτό να αφιερώσουμε στο επι-
βλητικό αυτό άγαλμα ένα ιδιαίτερο σχόλιο. Ο μεγάλος

14. 14
Έλληνας ποιητής, ο Άγγελος Σικελιανός, γράφει για τις
Μανάδες του Χρήστου Καπράλου: «Ανεπιφύλακτα το
λέω: οι αποδόσεις στο μάρμαρο της Μάνας του Καπρά-
λου ήταν για μένα μια πρώτη επαφή με την ελληνική
γη και τον Πόνο, που δόθηκε έπειτα από αιώνες στη
γλυπτική. Κοιτάζοντας το έργο αυτό, τη Μάνα του όρ-
θια, τη Μάνα καθισμένη, τη Μάνα του γερτή, ξανάζησα
όλες τις δοκιμασίες που τα πρόσφατα αυτά χρόνια επέ-
ρασε η Ελλάδα, κι’ ένιωσα μαζί όλο το νεύρο, κι’ όλο το
ήθος της μεγάλης και ιερής Καρτερίας. Και στην κηδεία
της ίδιας Μάνας [εδώ αναφέρεται σ’ ένα ανάγλυφο που
αφιέρωσε στην κηδεία της μάνας του ο Καπράλος], δεν
αισθάνθηκα να περιορίζεται ο ρυθμός σε μια εικόνα προ-
σωπικής συντριβής, αλλά ν’ απλώνεται σ’ ένα αίσθημα
αγιότητας που εκάλυπτε όλη την ελληνική πατρίδα… Η
Μάνα του Καπράλου εγίνονταν έτσι Μάνα όλων μας»
(Χρήστος Καπράλος, Αυτοβιογραφία, σ. 224).
Ο Άγγελος Σικελιανός με τη διαισθητική δύναμη της
ποίησης συνέλαβε το βαθύτερο νόημα, το ήθος, τη βαθιά
ελληνική ψυχή αλλά και την οικουμενική διάσταση του
μνημειακού έργου που εμπνεύστηκε από τη Μάνα του ο
Χρήστος Καπράλος. Και είχε κάθε δίκιο να τη λατρεύει.
Εκείνη, η όμορφη κερά Βγένα, η Ευγενία, η αγράμμα-
τη, ξενοδούλευε στα καπνοχώραφα στο χωριό τους, στο
Παναιτώλιο, στο μυχό της λίμνης Τριχωνίδας, για να
τον αναθρέψει, αφού ο Χρήστος ορφάνεψε από πατέ-
ρα στα πέντε του χρόνια. Εκείνη πίστεψε στο ουτοπικό
όνειρο του γιου της να γίνει καλλιτέχνης και τον στήριξε
σ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, τότε που του πόζαρε
ώρες ατελείωτες στο καλύβι που του χρησίμευε για ερ-
γαστήριο. Κάποια στιγμή ο Χρήστος πήγε να σκοτώσει
ένα ζουζούνι την ώρα της πόζας κι’ εκείνη σβέλτα αρπά-
ζοντάς τον από το ρούχο του είπε: «Είσαι εσύ, παιδί μου,
άξιος να δημιουργήσεις μια τέτοια ζωή;».
Απ’ αυτή την αρχετυπική Ελληνίδα μάνα, την αγρότισ-
σα, απ’ όπου όλοι λίγο-πολύ καταγόμαστε, ο Χρήστος
Καπράλος εμπνεύστηκε σαράντα περίπου έργα, μικρά
και μεγάλα, όλα δουλεμένα στην περίοδο της Κατοχής.
Η Μάνα που αποκτήθηκε από την Ελληνική Βουλή το
2000, μαζί με τη ζωφόρο που κοσμεί το περιστύλιο είναι
το πιο μνημειακό έργο όλης της σειράς. Ο μνημειακός
του χαρακτήρας δεν οφείλεται μόνο στις επιβλητικές
του διαστάσεις. Πηγάζει από την ίδια τη σύλληψη του
έργου. Παρά το ότι το πρόσωπο αποδίδει απλοποιημένα
τα χαρακτηριστικά του μοντέλου, ο καλλιτέχνης φρόντι-
σε να δημιουργήσει μια αρχετυπική μορφή. Η περίσκε-
πτη έκφραση και η κλειστή στάση της πηγάζουν από
την αρχαία αγαλματοποιία, κυρίως από τα επιτύμβια
μνημεία. Ακόμη και το χέρι που ανασηκώνει την άκρη
της φούστας, μια κίνηση φυσική για μια αγρότισσα που
περπατά σε λασπωμένα χωράφια, έρχεται ν’ ανταμώσει
τις ελκυσιχίτωνες ιωνικές κόρες της Ακρόπολης. Από
την ίδια εποχή, την προκλασική, εμπνέεται ο γλύπτης
για να σμιλέψει τους απλοποιημένους όγκους και τις
πτυχές που θυμίζουν ραβδώσεις αρχαίων κιόνων. Έτσι
ακριβώς πτυχώνει τα ιμάτια και ο γλύπτης των αετω-
μάτων της Ολυμπίας. Η ελληνική γλυπτική είναι φωτο-
τροπική. Αγαπά το φως που κυλάει απρόσκοπτα επάνω
στην κρουστή και πυκνή επιφάνεια της φόρμας, ενώ οι
λιγοστές τομές και χαράξεις αιχμαλωτίζουν τη σκιά, συ-
μπληρώνοντας το έργο της σμίλης. Με το ίδιο πνεύμα
πλάστηκε και η Μάνα του Καπράλου.
Αξίζει έπαινος στη Βουλή των Ελλήνων για την εμπνευ-
σμένη και μοναδική απόφασή της να τιμήσει την Ελλη-
νίδα μάνα με δύο πράξεις υψηλού συμβολισμού: με την
ανέγερση, επί προεδρίας Απόστολου Κακλαμάνη, ενός
μνημείου, που αποτελεί μάλιστα εξαιρετικό έργο ενός
επιφανούς γλύπτη, και με την έκδοση ενός θεματικού
λευκώματος αφιερωμένου στο ίδιο θέμα, το οποίο οφεί-
λεται σε πρωτοβουλία του πρώην Προέδρου του Κοινο-
βουλίου Δημήτρη Σιούφα. Ο νέος Πρόεδρος της Βουλής
και Προέδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων
για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, κύριος
Φίλιππος Πετσάλνικος, υιοθέτησε και υποστήριξε την
έκδοση. Ο Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος καθηγη-
τής Ευάγγελος Χρυσός είχε την εποπτεία της λαμπρής
αυτής έκδοσης που πραγματοποιήθηκε με την επιστημο-
νική ευθύνη της δρ Αφροδίτης Κούρια. Σε όλους οφείλο-
νται θερμά συγχαρητήρια.
Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα
Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης

15. 15

17. 17
Το θέμα της μητρότητας στις ποικίλες εκδοχές του
διατρέχει τη νεοελληνική τέχνη, εμπλουτίζοντας
καίρια με μορφές, νοήματα και αποχρώσεις την ελληνι-
κή ζωγραφική, γλυπτική και χαρακτική, κυρίως στον 20ό
αιώνα. Τα σχετικά έργα εκφράζουν ταυτόχρονα –άμε-
σα ή πιο έμμεσα– τη σημασία και το κύρος που έχει η
μητρική μορφή στη συνείδηση των Νεοελλήνων. Θέμα
με κοινωνικές, ιδεολογικές και ψυχολογικές συνιστώσες,
η μητρότητα στις εξεικονίσεις της, διαχρονικά, καθρε-
φτίζει και αποκαλύπτει ιδιοσυγκρασίες, ψυχισμούς, τη
γυναικεία ταυτότητα, ατομικές καθώς και πολιτισμικά
προσδιορισμένες συμπεριφορές, κι ακόμη τη λειτουργία
της βιωματικής μνήμης και τη συνείδηση της θνητό-
τητας. Σε ορισμένες περιπτώσεις επηρεάζεται από τα
ιστορικά συμφραζόμενα της εποχής στην Ελλάδα, και
όχι μόνο. Το νοηματικό και εκφραστικό φορτίο καθώς
και η εμβέλεια του θέματος επαληθεύονται επίσης από
την ιδεαλιστική τάση στην εικαστική πραγμάτευσή του
και τις θρησκευτικές αναφορές στο πρόσωπο της μάνας
–σε εικονογραφικό και μορφοπλαστικό επίπεδο– με μα-
κρινό πρότυπο τις Παναγίες της βυζαντινής ή και της
δυτικής τέχνης.
Στα παλαιότερα χρόνια, στον 19ο αιώνα η μητρότητα
είναι συνήθως ενταγμένη στο εθνογραφικό-λαογραφικό
πλαίσιο του αγροτικού χώρου και σε μια ειδυλλιακή
ατμόσφαιρα που χαρακτηρίζει γενικά την ηθογραφική
ζωγραφική. Στιγμιότυπα της μάνας με το παιδί συνα-
ντάμε ως επιμέρους θεματικά μοτίβα σε πολυπρόσωπες
αφηγηματικές συνθέσεις, όπως στους Αρραβώνες των
παιδιών του Νικόλαου Γύζη (σ. 22-23, 27) ή την Παιδική
συναυλία του Γεώργιου Ιακωβίδη (σ. 48-49), κι άλλοτε η
μητρότητα εμφανίζεται ως αυτόνομο θέμα του πίνακα.
Είναι έκδηλος συχνά ένας συναισθηματικός τόνος, και
μάλιστα σε φορτισμένες εννοιολογικά και συγκινησιακά
καταστάσεις (βλ. π.χ. Το τάμα [σ. 34-35] και την Άρρω-
στη του Νικόλαου Γύζη [σ. 33]). Κάποτε συναντάμε μια
πιο ρεαλιστική προσέγγιση στην απεικόνιση της σχέσης
μάνας και παιδιού, προσέγγιση που ζητά να ερμηνεύσει
την παιδική ιδιοσυγκρασία, όπως στον πίνακα Αντιστρο-
φή των ρόλων του Γεώργιου Ιακωβίδη (σ. 45).
Καθοριστικός είναι ο ρόλος των λεπτομερειών, τόσο
στις μορφές όσο και στο περιβάλλον, σύμφωνα με τις
επιταγές της ακαδημαϊκής τέχνης, ενώ έμφαση δίνεται
στην ομιλητική έκφραση, χειρονομία ή στάση. Η ρητο-
ρική των εκφράσεων και των χειρονομιών γίνεται ένας
κώδικας επικοινωνίας με το θεατή-αποδέκτη του πίνα-
κα. Το φως είναι καίριος παράγοντας στο πλάσιμο των
μορφών, όσο και στη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας που
υπηρετεί το σημασιολογικό περιεχόμενο των σκηνών.
Κάποτε η ίδια η γραφή, η ζωγραφική χειρονομία –κυρι-
ολεκτικά– του δημιουργού με τον αυθορμητισμό και την
αμεσότητά της γίνεται ο κατεξοχήν φορέας του νοήμα-
τος, όπως βλέπουμε στη γρήγορα δουλεμένη, πολύ εκ-
φραστική, σπουδή του Νικόλαου Γύζη Το φιλί της μάνας
(σ. 38). Με οικονομία μέσων ο ζωγράφος συμπυκνώνει
εδώ όλο το συναισθηματικό βάρος αυτής της πηγαίας
και μοναδικής σχέσης.
Στον 19ο αιώνα και στην αρχή του 20ού η σχέση μάνας
και παιδιού μέσα στο αστικό περιβάλλον εικονογραφεί-
ται σπάνια, και παρουσιάζεται σχεδόν αποκλειστικά στο
πεδίο της προσωπογραφίας. Η παρουσία του παιδιού
σε πορτρέτα γυναικών δηλώνει τη μητρότητα, ρόλο που
δικαιώνει τη γυναικεία ύπαρξη, σε εποχές μάλιστα που
η αστή, ιδιαίτερα, γυναίκα νοείται και προβάλλεται κυ-
ρίως ως μητέρα. Στις προσωπογραφίες αυτές είναι ευ-
ανάγνωστες οι συγγένειες με σύγχρονά τους φωτογρα-
φικά πορτρέτα αστών και μεγαλοαστών. Τέτοια έργα
απηχούν και αισθητοποιούν παγιωμένες απόψεις για το
παιδί, τη μητέρα καθώς και την οικογένεια μέσα στην
αστική κοινωνία της εποχής, με τους αυστηρούς κώδι-
κες συμπεριφοράς και τους καθορισμένους ρόλους. Ένα
γενικό γνώρισμα των έργων αυτών, άλλωστε, είναι το
διάχυτο ύφος καθωσπρεπισμού και σοβαρότητας. Πέρα
από τα κελεύσματα της αγωγής των παιδιών εκείνη την
ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ
ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Κου-κου, 1882 (λεπτομέρεια)

18. 18
εποχή, που δεν επέτρεπε διαχύσεις και εκδηλώσεις αυ-
θορμητισμού, το γεγονός πως τα πορτρέτα αυτά έχουν
ζωγραφιστεί από άνδρες αποτελεί άραγε μια πρόσθετη
εξήγηση για την ατμόσφαιρα και το ήθος τους;
Το θέμα της μητρότητας διαγράφει μια πολύτροπη και
ενδιαφέρουσα πορεία μέσα στην ελληνική τέχνη του
20ού αιώνα, ενσωματώνοντας κι αυτό, στις διάφορες
εκδοχές του, τις εξελίξεις της νεοελληνικής τέχνης, τους
νέους προσανατολισμούς των καλλιτεχνών στο επίπεδο
της μορφικής διατύπωσης, της τεχνικής και των υλικών.
Στον αιώνα αυτόν (κυρίως στο δεύτερο μισό του) η μη-
τρότητα έχει μια σημαντική παρουσία και στη γλυπτική,
όπως επίσης στη χαρακτική, γεγονός που οπωσδήποτε
συμβάλλει στην πολυμορφία της εικαστικής επεξεργα-
σίας του θέματος, την οποία παρατηρούμε στη νεότερη
εποχή. Ας σημειωθεί ότι σ’ αυτά τα χρόνια, όπως και στις
μέρες μας, έχουμε έργα και από γυναίκες δημιουργούς.
Η μορφή της μάνας με τις ποικίλες όψεις και ταυτότη-
τές της δεσπόζει στην όλη εικονογραφία του θέματος.
Παράλληλα με το πρόσωπο, οι ζωγράφοι, οι γλύπτες, οι
χαράκτες εστιάζουν την προσοχή τους και στο μητρικό
σώμα. Το σώμα της μάνας, ντυμένο ή γυμνό, με τα τονι-
σμένα στήθη και τις έκδηλες ενδείξεις της εγκυμοσύνης,
με την έμφαση στα χέρια, με τη μετωπική στατικότητα
ή με την κίνησή του, γίνεται πολυδύναμος φορέας ση-
μασιών και έκφρασης. Είναι ταυτόχρονα πεδίο όπου
δοκιμάζονται και υποστασιοποιούνται μορφοπλαστικές
αναζητήσεις και προβληματισμοί των καλλιτεχνών στην
πορεία της δουλειάς τους, με φόντο ένα διαχρονικό ορί-
ζοντα προτύπων (με τη στενή ή την ευρεία έννοια) και
σημείων αναφοράς.
Η υποχώρηση της περιγραφικής-ανεκδοτολογικής λε-
πτομέρειας και η αναζήτηση του ουσιαστικού, πέρα
από το συγκυριακό ή το προφανές, είναι κοινός παρο-
νομαστής στην καλλιτεχνική παραγωγή μετά τα μέσα
του 20ού αιώνα. Αξία απόλυτη –με μια οικουμενική,
πανανθρώπινη διάσταση–, η μητρότητα στην εικαστι-
κή της διαχείριση είναι θέμα πρόσφορο σε ιδεαλιστικές
γενικεύσεις και σε αναγωγές στον τύπο και στο σύμβο-
λο, κάποτε με μια θρησκευτική απόχρωση, πέρα από τα
καθημερινά, ανθρώπινα μέτρα. Σε αρκετές περιπτώσεις
το συγκεκριμένο, το ειδικό, αποκτά ευρύτερη εμβέλεια ή
και μια αρχετυπική σήμανση, μέσω του μορφοπλαστικού
ιδιώματος των καλλιτεχνών. Η απλοποιημένη, ελλειπτι-
κή, γλώσσα και η απουσία παραπληρωματικών στοιχεί-
ων, η σελίδωση του θέματος πέρα από τους συμβατικούς
τρόπους, η συμβολική-αντιρρεαλιστική κλίμακα και η
μνημειακή διάσταση, οι σχηματοποιήσεις, οι εξπρεσι-
ονιστικές παραμορφώσεις και η σχεδιαστική οξύτητα,
το “ζεστό”, περιεκτικό σχήμα της καμπύλης, όπως και
η ζωτικότητα της οργανικής φόρμας στη γλυπτική, το
στοιχείο της υπερβολής και η δυναμική των αντιθέσεων,
είναι βασικά στοιχεία του εικαστικού συντακτικού των
δημιουργών, τα οποία χαρακτηρίζουν και νοηματοδο-
τούν πολλαπλά την παράσταση της μητρότητας και την
ίδια τη μορφή της μάνας.
Οι στιβαρές, γήινες, λαϊκές μάνες της Βάσως Κατράκη,
του Γιώργου Σικελιώτη, του Χρήστου Καπράλου και του
Τάσσου ζωντανεύουν ευθύβολα και πειστικά ένα χαρα-
κτηριστικό τύπο Ελληνίδας μάνας, με το κοινωνικό της
αντίκρισμα. Σε αρκετές περιπτώσεις, ωστόσο, τείνουν
προς το πρωταρχικό, το διαχρονικό. Το στοιχείο της
γυμνότητας είναι εδώ κομβικό. Η γυμνότητα, πέρα από
τη συνδήλωση της απόλυτης οικειότητας ανάμεσα στη
μάνα και το παιδί, χρησιμοποιείται ασφαλώς από τους
καλλιτέχνες και με την έννοια του πρωτογενούς τύπου,
“γυμνού” από κάθε εξατομικευμένο ή περιστασιακό
προσδιορισμό. Αυτό ισχύει και για άλλους δημιουργούς
(βλ. ιδιαίτερα τη μητρότητα στο Γυναίκα και παιδί του
Γιώργου Μπουζιάνη, σ. 79).
Η γλώσσα, η συμπεριφορά του σώματος στις ποικίλες
εκφάνσεις της γίνεται βασικό εκφραστικό και επικοινω-
νιακό όχημα, όπως εξάλλου και η ορμή της αφαιρετικής
χειρονομιακής γραφής με τον πυκνό ρυθμό της, η οποία
ζητά να μεταφράσει την ένταση και το βάθος του συναι-
σθηματικού-ψυχικού δεσμού ανάμεσα στη μάνα και το
παιδί. Ενδεικτικά παραδείγματα προσφέρουν ο πίνακας
Μητρότητα (σ. 77) του Αλέκου Κοντόπουλου και η λιθο-
γραφία με τον ίδιο τίτλο της Ελένης Οικονομίδη (σ. 167).
Ο παλμός των ζωηρών χρωματικών αντιθέσεων αλλά και
της αντίστιξης άσπρου - μαύρου στα χαρακτικά συμπράτ-
τει αποτελεσματικά στο ήθος των έργων. Στους αντίπο-
δες, η εσωστρεφής εικόνα του αισθαντικού Θεόφραστου
Τριανταφυλλίδη με τη χαμηλόφωνη χρωματική γκάμα και
το φιλτραρισμένο, θωπευτικό φως αναδίδει μιαν ατμό-
σφαιρα τρυφερής, ήρεμης οικειότητας μέσα στη θαλπωρή
του σπιτιού και ερμηνεύει μέσα από άλλους δρόμους τη
σχέση μάνας και παιδιού (σ. 53).
Τα ιστορικο-κοινωνικά συμφραζόμενα (πόλεμοι, η Κα-
τοχή) έχουν τον αντίκτυπό τους και στις παραστάσεις
της μητρότητας. Η μικροϊστορία τέμνεται με την Ιστο-
ρία. Αξιοσημείωτο είναι το σχέδιο της Σελέστ Πολυχρο-

19. 19
νιάδη με τη νεαρή μάνα που κρατά το πεθαμένο μωρό
της μέσα σ’ ένα σεντόνι (1942), ένα έργο με το ρεαλι-
σμό και την οξύτητα του ντοκουμέντου (σ. 67). Μέσα
στις αντίξοες, οδυνηρές συναισθηματικά και βιωματικά
συνθήκες η σχέση μάνας - παιδιού αποκτά μια ιδιαίτερη
σήμανση και φόρτιση. Η μάνα προβάλλεται ως φορέας
προστασίας για το μικρό παιδί, ένα από τη φύση του εύ-
θραυστο ον, που γίνεται πιο εύθραυστο και πιο ευάλωτο
σ’ αυτές τις περιστάσεις. Εύγλωττο είναι από αυτήν την
άποψη το χαρακτικό της Νότας Σιοτρόπου-Γεωργίου,
Πόλεμος V (1970, σ. 159). Κάποτε ο καλλιτέχνης, υπερ-
βαίνοντας το πραγματικό, την ατομική περίπτωση και
το χρονικά προσδιορισμένο, τείνει προς το συμβολικό,
το υπερχρονικό και στρέφεται στο κύρος, στην αυθεντία
της θρησκευτικής εικόνας, όπως βλέπουμε στη Μάνα και
παιδί της Πολυχρονιάδη (σ. 65).
Το αυτοβιογραφικό στοιχείο, που σφραγίζει ένα τμήμα
της νεότερης καλλιτεχνικής παραγωγής με αντικείμενο
τη μητρότητα, προικίζει την εικονογραφία του θέματος
με σημαίνουσες αποχρώσεις και περιεχόμενα. Η άμεση
εμπειρία, η πρώτη ύλη της βιωμένης πραγματικότητας
φιλτράρεται σε κάθε περίπτωση από την ιδιοσυγκρασία
και την ψυχική ενδοχώρα του καλλιτέχνη αλλά επίσης
από τον εικαστικό του κώδικα και τις μορφοπλαστικές
αναζητήσεις του. Μια πρόδρομη, και ταυτόχρονα ορι-
ακή, περίπτωση συνιστούν οι Μήδειες του Γιαννούλη
Χαλεπά (σ. 100, 105), που ασφαλώς παραπέμπουν στη
μάνα του, ένα πρόσωπο καταλύτη για τη ζωή και τη μοί-
ρα του μεγάλου μας γλύπτη.
Η αυτοβιογραφική διάσταση αναγνωρίζεται καταρχήν σε
έργα όπου εικονίζεται η γυναίκα του καλλιτέχνη με το
παιδί του, όπως στα Μάνα και παιδί (σ. 109) και Μάνα και
κόρη (σ. 110) του γλύπτη Θανάση Απάρτη, καθώς και σε
άλλα με ένα πιο ιδιωτικό, πιο οικείο στίγμα. Βλ. π.χ. τη
Γέννηση της Μαριάννας του Απάρτη (σ. 111), την Πέπη
και Κατερίνα (σ. 86) του ζωγράφου Δημοσθένη Κοκκινίδη
και την Έγκυο (1972) του ζωγράφου Χρόνη Μπότσογλου
(σ. 71). Ο πίνακας αυτός σημείωσε μια τομή στην εικο-
νογραφία της εγκύου γυναίκας, με το ρεαλισμό και την
αμεσότητα στην απόδοση του θέματος.
Η μορφή της μάνας του καλλιτέχνη είναι κυρίαρχη στα
έργα με αυτοβιογραφικό υπόβαθρο. Κορυφαίες, εμβλη-
ματικές περιπτώσεις εδώ είναι ο Χρήστος Καπράλος –για
τον οποίο εύλογα γίνεται ειδική αναφορά σε τούτη την
έκδοση– και ο Χρόνης Μπότσογλου, ενώ μεμονωμένα
έργα άλλων ζωγράφων, γλυπτών και χαρακτών αποτε-
λούν πολύτιμες ψηφίδες στο μωσαϊκό της εικονογραφίας
αυτής της μορφής. Ξεπερνώντας το καθαρά προσωπικό,
το ειδικό και το ατομικό, ορισμένα έργα μιλούν –σε ένα
δεύτερο επίπεδο– για την ανθρώπινη ύπαρξη, για την
ανθρώπινη συνθήκη και για τη θνητότητα. Σημαδεμένα
από το χρόνο και τη βιολογική φθορά, το πρόσωπο και
το σώμα της μάνας φορτίζονται με εκφραστική ένταση.
Παράλληλα όμως με το ρεαλισμό της καταγραφής μιας
αντικειμενικής και βιωμένης πραγματικότητας, το βλέμ-
μα του γιου στη μάνα αποτυπώνει σ’ αυτά τα αγαπημένα
πρόσωπα μια ανθρώπινη ποιότητα, μια ευγένεια και μια
πνευματικότητα που αγγίζουν βαθιά το θεατή.
Στα έργα του Μπότσογλου (σ. 91, 92, 93), με το ψυχολο-
γικό βάθος τους, η οξύτητα της προσωπικής περίπτωσης
συνυπάρχει με ένα στοχασμό πάνω στην ανθρώπινη μοί-
ρα, στη δράση του χρόνου και στο θάνατο. Η πρόσληψη
και διαχείριση της εικόνας του σώματος, βασικός άξονας
της προβληματικής και της δουλειάς του καλλιτέχνη, αι-
σθητοποιείται σε δημιουργίες μεγάλης εκφραστικής πυ-
κνότητας μέσα στη ζωγραφική καθώς και στη χαρακτική
του Μπότσογλου με αναφορά στην ηλικιωμένη μητέρα
του. Η πλαστική γλώσσα, η άυλη σχεδόν γραφή της υδα-
τογραφίας σε συλλειτουργία με το φως, γίνεται καίριος
φορέας νοήματος και ερμηνευτικό εργαλείο.
Στους αντίποδες, η ζωγραφική χειρονομία του Νίκου
Λύτρα με την υλικότητά της στοιχειοθετεί μια εικόνα
της γερασμένης μητρικής μορφής (σ. 89) αισθητά δια-
φοροποιημένη από τις εύθραυστες παρουσίες του Μπό-
τσογλου με τη μεταφυσική, θα ’λεγες, αύρα τους. Εδώ
η σωματικότητα του μέσου και ο αδρός πλασμός μετα-
φράζουν τη διαδρομή μιας ολόκληρης ζωής στο “τοπίο”
του προσώπου. Η μορφή αυτή που προβάλλεται σαν ει-
κόνισμα επάνω στο μονοχρωματικό επίπεδο φόντο είναι
ταυτόχρονα ομιλητική ένδειξη μιας εξιδανικευτικής όρα-
σης που διατρέχει μέσα στο χρόνο, φανερά ή υπόγεια,
την εξεικόνιση της μητέρας και γενικά της μητρότητας
στη νεοελληνική τέχνη.
Δρ Αφροδίτη Κούρια
Ιστορικός της Τέχνης

21. Ζωγραφική

22. 22
Νικόλαος Γύζης (1842-1901)
Οι αρραβώνες των παιδιών, 1875
λάδι σε μουσαμά, 100 x 160 εκ.
Συλλογή Γιάννη Περδίου

23. 23

24. 24
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Οι αρραβώνες των παιδιών, 1875 (λεπτομέρεια)

25. 25

26. 26

27. 27
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Οι αρραβώνες των παιδιών, 1877
λάδι σε μου­σαμά, 103 x 155 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Οι αρραβώνες των παιδιών, 1877 (λεπτομέρεια)

28. 28

29. 29
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Η ψυχομάνα (καλομάνα)
λάδι σε μουσαμά, 105 x 73 εκ., Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Η ψυχομάνα (καλομάνα) (λεπτομέρεια)

30. 30
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Κου-κου, 1882
λάδι σε μουσαμά, 100 x 75 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

31. 31

32. 32
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Η άρρωστη, 1871
λάδι σε ξύλο, 33 x 25 εκ., ιδιωτική συλλογή

33. 33

34. 34
Νικόλαος Γύζης (1842-1901)
Το τάμα, 1886
λάδι σε μουσαμά, 107 x 158 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

35. 35

36. 36
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Μάνα με παιδί
λάδι σε ξύλο, 31 x 25 εκ., ιδιωτική συλλογή

37. 37

38. 38
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Το φιλί της μάνας
λάδι σε χαρτί, 27 x 21 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

39. 39
Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904), Μητέρα με παιδί
λάδι σε ξύλο, 23 x 20,5 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

40. 40
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Μητρότητα
μολύβι σε χαρτί, 14,5 x 10 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Μητρότητα
μολύβι σε χαρτί, 11,8 x 7,8 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

41. 41
Νικόλαος Γύζης (1842-1901), Φυγή μετά την καταστροφή
λάδι σε μου­σαμά, 38 x 31 εκ., ιδιωτική συλλογή

42. 42
Νικόλαος Γύζης (1842-1901)
Μητρότητα, 26 Οκτωβρίου 1879
μολύβι σε χαρτί, 11,8 x 7 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Νικόλαος Γύζης (1842-1901)
«Τηλέμαχος Μαμά», 21 Φεβρουαρίου 1885
9,8 x 7,5 εκ., μολύβι σε χαρτί
Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

43. 43
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Μητρική στοργή, [1889]
λάδι σε μου­σαμά, 90 x 66 εκ., Συλλογή Αλ. και Μ. Ζύμνη

44. 44
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Αντιστροφή των ρόλων, [1892]
λάδι σε μουσαμά, 90 x 74 εκ., ιδιωτική συλλογή

45. 45

46. 46
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Μητέρα και παιδί
λάδι σε μουσαμά, 52 x 39,5 εκ., Συλλογή Εμφιετζόγλου

47. 47

48. 48
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932)
Παιδική συναυλία, 1900
λάδι σε μου­σαμά, 176 x 250 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
(σελ. 50-51) Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932)
Παιδική συναυλία, 1900 (λεπτομέρια)

49. 49

52. 52
Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881-1955), Μητρότητα
λάδι σε χαρτόνι, 70 x 50 εκ., Συλλογή Γιάννη Περδίου

53. 53

54. 54
Παύλος Μαθιόπουλος (1876-1956)
Γυναίκα (Ραφαέλα Α. Νικολοπούλου)
με κοριτσάκι
παστέλ, 124,5 x 161 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

55. 55

57. 57
Φραντσέσκο Πίτζε (1822-1862;), Κυριακούλα Βούλγαρη, σύζυγος Α. Κριεζή, π. 1850-1852
λάδι σε μουσαμά, 83 x 66 εκ., Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη
Φραντσέσκο Πίτζε (1822-1862;), Κυριακούλα Βούλγαρη (λεπτομέρεια)

58. 58
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Προσωπογραφία της κυρίας Στεφ. Ράλλη και της κόρης της, 1905
λάδι σε μουσαμά, 129 x 100 εκ., Δημοτική Πινα­κοθήκη Λάρισας – Μουσείο Γ.Ι. Κατσίγρα

59. 59
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Μητέρα με κοριτσάκι, 1919
λάδι σε μου­σαμά, 91 x 45 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

60. 60
Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932), Η σύζυγος του καλλιτέχνη με τον γιο τους, 1895
λάδι σε μουσαμά, 109 x 75 εκ., Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη

61. 61

62. 62
Γιάννης Μόραλης (1916), Προσωπογραφία Δανάης και Μαρίας Βελλίνη, 1944
λάδι σε μουσαμά, 110 x 70 εκ., Μουσείο Μπενάκη – Παρακαταθήκη Μαρίας Βελλίνη-Koelling

63. 63

64. 64
Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), Vierge avec l’enfant (Παναγία Βρεφοκρατούσα)
μολύβι σε χαρτί, 24,5 x 21,7 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

65. 65
Σελέστ Πολυχρονιάδη (1904-1985), Μάνα και παιδί, 1941-1944
τέμπερα και κραγιόνια σε χαρτί, 63 x 47 εκ., Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων

66. 66
Άννα Κινδύνη-Μαρουδή (1914-2003), Μητρικό καταφύγιο, 1980
κάρ­βουνο, 53 x 71 εκ., Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων

67. 67
Σελέστ Πολυχρονιάδη (1904-1985), Μάνα με το πεθαμένο παιδί της, 1942
κραγιόνι και αραιωμένο μελάνι σε χαρτί, ιδιωτική συλλογή

68. 68
Γιάννης Μόραλης (1916), Έγκυος γυναίκα, 1948
λάδι σε μουσαμά, 102 x 65 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

69. 69

70. 70
Χρόνης Μπότσογλου (1941), Έγκυος, 1972
τέμπερα σε χαρτί, 75 x 67 εκ., ιδιωτική συλλογή

71. 71

72. 72
Πολύκλειτος Ρέγκος (1903-1984), Μάνα και παιδί, 1958
λάδι και αυγό, μικτή τεχνική σε μουσαμά, 132 x 102 εκ., Δημοτική Πινακοθήκη Θεσ­σαλονίκης

73. 73

74. 74
Πηνελόπη Οικονομίδη (1894-1963), Μητρότητα
λάδι σε μουσαμά, 99 x 73 εκ., ιδιωτική συλλογή

75. 75

76. 76
Αλέκος Κοντόπουλος (1905-1975), Μητρότητα, 1953
πλαστικό, 128 x 91 εκ., ιδιωτική συλλογή

77. 77

78. 78
Γιώργος Μπουζιάνης (1885-1959), Γυναίκα και παιδί, π. 1950
λάδι σε κόντρα πλακέ, 93 x 71 εκ., ιδιωτική συλλογή

79. 79

80. 80
Δημήτρης Μυταράς (1934), Η Βούζαινα και η Άρτεμις, 1955
μελάνι σε χαρτί, 50 x 27 εκ., ιδιωτική συλλογή

81. 81
Δημήτρης Μυταράς (1934), Σύνθεση, 1958
μελάνι σε χαρτί, 27 x 16 εκ., ιδιωτική συλλογή

82. 82
Γιώργος Σικελιώτης (1917-1984), Μάνα
κόλλα σε hardboard, 97,5 x 121 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK

83. 83

84. 84
Γιώργος Σικελιώτης (1917-1984), Μάνα που παίζει με παιδί, 1950-1960
πλαστικό σε μουσαμά, 70 x 50 εκ., ιδιωτική συλλογή

85. 85
Μιχάλης Μανουσάκης (1953), Ο βίος εν εκτάσει, 1997
ακρυλικό και κάρβουνο σε ξύλο, 50 x 70 εκ., ιδιωτική συλλογή

86. 86
Δημοσθένης Κοκκινίδης (1929), Πέπη και Κατερίνα, 1967
ακρυλικό σε χαρτόνι, 50 x 50 εκ., ανήκει στον καλλιτέχνη

87. 87
Δημοσθένης Κοκκινίδης (1929), Μάνα με παιδί, π. 1970
ακρυλικό σε μουσαμά, ιδιωτική συλλογή

88. 88
Νίκος Λύτρας (1883-1927), Η μητέρα του καλλιτέχνη
λάδι σε χαρτόνι, 40 x 56 εκ., ιδιωτική συλλογή

89. 89

90. 90
Χρόνης Μπότσογλου (1941), Η μητέρα μου (ΧΧΧ), 1983
υδατογραφία σε χαρτί, 76 x 57 εκ., ιδιωτική συλλογή

91. 91

92. 92
Χρόνης Μπότσογλου (1941), Η μητέρα μου (CΧV, Αφιέρωμα στο Γιώργο Σεφέρη), 1986
υδατογραφία σε χαρτί, 132 x 76 εκ., ιδιωτική συλλογή
Χρόνης Μπότσογλου (1941), Η μητέρα μου (LΧΧII)
υδατογραφία σε χαρτί, 76 x 57 εκ., ιδιωτική συλλογή

93. 93

94. 94
Καλλιόπη Ασαργιωτάκη (1959), Έγκοιλον, 2002
σινικές μελάνες σε χαρτί, 50 x 35 εκ., ιδιωτική συλλογή

95. 95

96. 96
Μαριλένα Ζαμπούρα (1954), Βάπτιση
μικτή ύλη σε χαρτί, 210 x 100 εκ., Συλλογή Βλάση Φρυσίρα

97. 97

99. Γλυπτική

102. 102
(σ. 100, 101) Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938), Μήδεια ΙΙ, 1931
γύψος, 72 x 42 x 33 εκ., ιδιωτική συλλογή
Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938), Μήδεια ΙΙ, 1931 (λεπτομέρεια)

104. 104

105. 105
Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938)
Μήδεια ΙΙΙ, 1933
γύψος, 72 x 24 x 43 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

106. 106
Δημήτρης Φερεντίνος (1908-1986), Η μητέρα μου, 1942
μπρούντζος, 34 x 19 x 25 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

108. 108
Θανάσης Απάρτης (1899-1972), Μητέρα και παιδί, 1939
ορείχαλκος, ύψος 48 εκ., Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

109. 109

110. 110

111. 111
Θανάσης Απάρτης (1899-1972), Μάνα και κόρη, 1952
ορείχαλκος, ύψος 42 εκ., ιδιωτική συλλογή
Θανάσης Απάρτης (1899-1972), Η γέννηση της Μαριάννας, 1950
ορεί­χαλκος, ύψος 11 εκ., ιδιωτική συλλογή

112. 112
Κυριάκος Ρόκος (1945), Ρουμπίνα, 1977
ορείχαλκος, 20 x 12 x 12 εκ., Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ, Μέτσοβο

113. 113

114. 114
Άλεξ Μυλωνά (1923), Τοκετός, 1944
ορείχαλκος, ύψος 18 εκ., Μουσείο Άλεξ Μυλωνά – Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

115. 115

116. 116
Γιάννης Παππάς (1913-2005)
Μελέτη για άγαλμα της Μητέρας, 1955
γύψος, 56 x 17 x 29 εκ.
Εργαστήριο Γιάννη Παππά –
Μουσείο Μπενάκη
Γιάννης Παππάς (1913-2005)
Μελέτη για άγαλμα της Μητέρας, 1955
(λεπτομέρεια)

118. 118
Γιάννης Παππάς (1913-2005), Μελέτη για άγαλμα της Μητέρας, 1955
γύψος, 56 x 14 x 15 εκ., Εργαστήριο Γιάννη Παππά – Μουσείο Μπενάκη

119. 119

121. 121
Γιώργος Γεωργιάδης (1934)
Μάνα και παιδί, 1964
ορείχαλκος, ύψος 63 εκ.
ιδιωτική συλλογή
Γιώργος Γεωργιάδης (1934)
Μάνα και παιδί, 1964 (λεπτομέρεια)

122. 122
Μάριος Λοβέρδος (1926), Μητρότητα, π. 1979
ορείχαλκος, ύψος 130 εκ., ιδιωτική συλλογή

123. 123

124. 124
Γιώργος Γεωργιάδης (1934), Θλιβερή διαπίστωση, 1973
ορείχαλκος, ύψος 70 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

125. 125

126. 126
Αριστείδης Πατσόγλου (1941), Μητρότητα, 1990-1992
ατσάλι, 70 x 50 x 45 εκ., ιδιωτική συλλογή

127. 127

128. 128
Θόδωρος Παπαγιάννης (1942), Μητρότητα, π. 2000
ορείχαλκος, 30 x 20 x 10 εκ., ανήκει στον καλλιτέχνη

129. 129
Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη (1916-1995), Μάνα και παιδί, [1952]
τερακότα, 42,5 x 30 x 19,5 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

130. 130
Θύμιος Πανουργιάς (1931), Μάνα με παιδί
μάρμαρο, 83 x 51 x 35 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

132. 132
Θόδωρος Παπαγιάννης (1942), Μητρότητες, 2008
τερακότα, 20 x 12 x 8 εκ., ανήκει στον καλλιτέχνη

133. 133

135. 135
Το θέμα της μητρότητας διατρέχει όλες τις περιό-
δους της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Χρήστου
Καπράλου, σε αναρίθμητες εκδοχές: γλυπτά μικρά και
μεγάλα σε πηλό, γύψο, μάρμαρο, πωρόλιθο, μπρούντζο
και ξύλο. μορφές ανάγλυφες ή ολόγλυφες, δισδιάστατες
ή περίοπτες, μεμονωμένες (Μάνα), ανά ζεύγη (Μάνα -
Παιδί, Μάνα - Κόρη) ή ως τμήματα πολυπρόσωπων συν-
θέσεων και συνταγμάτων.
Η εντατική ενασχόληση του Καπράλου με το θέμα της
Μάνας ξεκινά στην περίοδο της Κατοχής στο χωριό του,
όπου δουλεύει σε πηλό και γύψο με μοντέλο τη μάνα του
Βγενιώ. Η μορφή της ταπεινής, καρτερικής γυναίκας
του μόχθου αποδίδεται σε ποικίλες στάσεις, φορώντας
τα φτωχικά, αγροτικά ρούχα και το μαντήλι στο κεφά-
λι. Οι συμπαγείς, απλοποιημένες φόρμες και τα καθαρά
περιγράμματα αυτής της ομάδας έργων παραπέμπουν
σε τύπους της αρχαϊκής γλυπτικής. Στην ίδια περίοδο
ανήκουν οι πρώτες γύψινες σπουδές της μνημειακής
πώρινης ζωφόρου Το Μνημείο της Μάχης της Πίνδου
(1952-1956), όπου επίσης αναγνωρίζουμε τη μορφή της
μάνας του Καπράλου.
Η ενασχόληση του γλύπτη με τον μπρούντζο και τη μέ-
θοδο του “χαμένου κεριού” από το 1960 και εξής ση-
μαίνει τη σταδιακή απομάκρυνσή του από τα όρια του
ρεαλισμού: τώρα πλάθει απευθείας τις μορφές σε φύλλα
κεριού, τεχνική που του επιτρέπει τολμηρότερες πλαστι-
κές αναζητήσεις, που κάποιες φορές αγγίζουν τα όρια
της αφαίρεσης. Η έμφαση περνά από το θέμα στη μορ-
φή, χωρίς ωστόσο να διακόπτεται το ρεύμα του ανθρω-
ποκεντρισμού που διαπερνά ολόκληρο το έργο του Κα-
πράλου. Μολονότι από τις μπρούντζινες Μάνες απουσι-
άζει πλέον η λιτή αφηγηματικότητα των πρώιμων έργων,
καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μάνας του
καλλιτέχνη, η στάση και η εκφραστικότητα των μορφών
είναι τόσο υποβλητικές, που ο θεατής δεν χρειάζεται να
γνωρίζει τον τίτλο για να αναγνωρίσει μια Μάνα σε αυτές
τις “απρόσωπες”, αποσπασματικές φιγούρες με τις τολ-
μηρές σχηματοποιήσεις.
Στην πολυάριθμη ομάδα έργων, κυρίως μικρογλυπτών,
με θέμα Μάνα - παιδί, ο Καπράλος διερευνά τις δυνα-
τότητες και τις παραλλαγές της φόρμας που προκύπτει
από τη συνύπαρξη δύο μορφών διαφορετικής κλίμακας.
Εδώ, ο ανεξάντλητος πλούτος των συνδυασμών των
δύο μορφών, πέρα από το ότι καταδεικνύει τις καθαρά
γλυπτικές αξίες του έργου του Καπράλου, εικονογραφεί
πλαστικά τη σχέση στοργής και αλληλεξάρτησης μητέ-
ρας - παιδιού.
Στη γλυπτική του Καπράλου το θέμα της Μάνας ανάγεται
τελικά σε αιώνιο σύμβολο αυταπάρνησης και ανθρωπιάς,
υπερβαίνοντας τις στυλιστικές αναζητήσεις και τη μετά-
βαση σε διαφορετικά υλικά, τεχνικές, τεχνοτροπίες.
Άρτεμις Ζερβού
Επιμελήτρια στην Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
H ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΣΤO ΕΡΓΟ
ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΠΡΑΛΟΥ
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Η Μάνα μου, 1950-1951
μπρούντζος, ύψος 380 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων

136. 136
Χρήστος Καπράλος (1909-1993)
Το Μνημείο της Μάχης της Πίνδου, 1952-1956
πωρόλιθος Αίγινας, 1,20 x 40 μ.
Λεπτομέρεια από την ενότητα «Αρχίζει ο Πόλεμος», 110 x 670 εκ.
Συλλογή Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων

139. 139
Χρήστος Καπράλος (1909-1993)
Το Μνημείο της Μάχης της Πίνδου, 1952-1956
πωρόλιθος Αίγινας, 1,20 x 40 μ.
Λεπτομέρεια από την ενότητα «Η Λατέρνα», 120 x 430 εκ.
Συλλογή Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων

140. 140
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Η Μάνα μου, 1950-1951
μπρούντζος, ύψος 380 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων (μετωπική όψη).

142. 142
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Η Μάνα μου, 1940-1945
γύψος, 65 x 36 x 46 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Μάνα, 1961
μπρούντζος, 174 x 89 x 73 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

143. 143

144. 144
Χρήστος Καπράλος (1909-1993)
Πιετά, 1978
μπρούντζος, 129 x 67 x 52 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

145. 145
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Μάνα, 1963
μπρούντζος, 138 x 105 x 60 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

146. 146
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Μητέρα με παιδί, 1961
μπρούντζος, 175 x 55 x 42 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

147. 147

148. 148
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Μητέρα με παιδί, 1990
τερακότα, 20,5 x 8 x 12,5 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

149. 149
Χρήστος Καπράλος (1909-1993), Μητέρα με παιδί, 1958
τερακότα, 27 x 15,5 x 7 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάν­δρου Σούτζου

150. 150
Χρήστος Καπράλος
(1909-1993)
Μητέρα με παιδί, 1968
πωρόλιθος Αίγινας
και μπρούντζος
160 x 34 x 98 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Χρήστος Καπράλος
(1909-1993)
Μητέρα με παιδί, 1970
ξύλο, 186 x 129 x 56 εκ.
Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

151. 151

153. Χαρακτική

154. 154
Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου (1889-1963), Εσωτερικό σπιτιού
ξυλογραφία, 14,9 x 20,3 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK

155. 155

156. 156

157. 157
Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003), «Ήρωες», 1957
ξυλογραφία, 47,8 x 27,5 εκ., Συλλογή του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης
Τηλέμαχος Κάνθος (1910-1993), «Μαύρο θέρος ’74 », 1977
ξυλογραφία, 74,5 x 43 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

158. 158
Άννα Κινδύνη-Μαρουδή (1914-2003), Μάνες με παιδιά
χαλκογραφία με ακίδα, 7 x 9,7 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK

159. 159
Νότα Σιοτρόπου-Γεωργίου (1932), Πόλεμος V, 1970
οξυγραφία-ακουα­τίντα, 49,5 x 69 εκ., Συλλογή του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

160. 160
Α. Τάσσος (1914-1985), Η μητέρα μου, 1950
δίχρωμη ξυλογραφία, 35 x 26,5 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

161. 161
Α. Τάσσος (1914-1985), Σύνθεση με μάνα και παιδί, 1963
ξυλογραφία, 70 x 69 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

162. 162
Βάσω Κατράκη (1914-1988), Μάνα, 1957
χάραξη σε πέτρα, 79 x 41 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK
Βάσω Κατράκη (1914-1988), Μάνα, 1958
χάραξη σε πέτρα, 72,5 x 26 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

163. 163

164. 164

165. 165
Βάσω Κατράκη (1914-1988)
Μάνα και παιδί, 1959
χάραξη σε πέτρα, 69 x 21 εκ.
Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK
Βάσω Κατράκη (1914-1988)
Μανάδες γυμνές, 1958-1959
χάραξη σε πέτρα, 89 x 37 εκ.
Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK

166. 166

167. 167
Βάσω Κατράκη (1914-1988), «Η Παναγιά με το δελφίνι», 1979
χάραξη σε πέτρα, 130 x 90 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
Ελένη Οικονομίδη (1940), Μητρότητα, 1965
λιθογραφία, 64 x 44,6 εκ., Συλλογή Έργων Τέχνης της ALPHA BANK

168. 168
1. Κωνσταντίνος Παρθένης, Παναγία με το Χριστό, λάδι σε
μουσαμά, 68 x 57 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης).
2. Αμφιπρόσωπη εικόνα της Παναγίας της Παυσολύπης
(β΄ όψη: Σταύρωση), β΄ μισό 14ου αι., αυγοτέμπερα σε ξύλο,
Kαθολικό της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Χάλκης,
Συλλογή του Οικουμενικού Πατριαρχείου (φωτ.: ιδιωτική
συλλογή).
3. Νικόλαος Γύζης, Οι αρραβώνες των παιδιών, 1875, λάδι σε
μουσαμά, 100 x 160 εκ., Συλλογή Γιάννη Περδίου (φωτ.:
Θάλεια Κυμπάρη).
4. Νικόλαος Γύζης, Οι αρραβώνες των παιδιών, 1877, λάδι σε
μου­σαμά, 103 x 155 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
5. Νικόλαος Γύζης, Η ψυχομάνα (καλομάνα), λάδι σε μουσαμά,
105 x 73 εκ., Συλλογή του Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη (φωτ.:
Θάλεια Κυμπάρη).
6. Νικόλαος Γύζης, Κου-κου, 1882, λάδι σε μουσαμά,
100 x 75 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου
Σούτζου (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
7. Νικόλαος Γύζης, Η άρρωστη, 1871, λάδι σε ξύλο,
33 x 25 εκ., ιδιωτική συλλογή (από: κατάλογο έκθεσης,
Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη 19ος-20ός αιώνας, Εθνική
Πινακοθήκη, Αθήνα 1993).
8. Νικόλαος Γύζης, Το τάμα, 1886, λάδι σε μουσαμά,
107 x 158 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
9. Νικόλαος Γύζης, Μάνα με παιδί, λάδι σε ξύλο, 31 x 25 εκ.,
ιδιωτική συλλογή (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
10. Νικόλαος Γύζης, Το φιλί της μάνας, λάδι σε χαρτί,
27 x 21 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου
Σούτζου (από: Νέλλη Μισιρλή, Γύζης, Αθήνα 1996).
11. Νικηφόρος Λύτρας, Μητέρα με παιδί, λάδι σε ξύλο,
23 x 20,5 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
12. Νικόλαος Γύζης, Μητρότητα, μολύβι σε χαρτί, 14,5 x 10 εκ.,
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.:
Σταύρος Ψηρούκης).
13. Νικόλαος Γύζης, Μητρότητα, μολύβι σε χαρτί, 11,8 x 7,8 εκ.,
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου
(φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης).
14. Νικόλαος Γύζης, Φυγή μετά την καταστροφή, λάδι σε μου­σαμά,
38 x 31 εκ., ιδιωτική συλλογή (από: Νέλλη Μισιρλή, Γύζης,
Αθήνα 1996).
15. Νικόλαος Γύζης, Μητρότητα, 26 Οκτωβρίου 1879, μολύβι
σε χαρτί, 11,8 x 7 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης).
16. Νικόλαος Γύζης, «Τηλέμαχος Μαμά», 21 Φεβρουαρίου
1885, 9,8 x 7,5 εκ., μολύβι σε χαρτί, Εθνική Πινακοθήκη –
Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης).
17. Γεώργιος Ιακωβίδης, Μητρική στοργή, [1889], λάδι σε
μου­σαμά, 90 x 66 εκ., Συλλογή Αλ. και Μ. Ζύμνη (φωτ.:
Σταύρος Ψηρούκης).
18. Γεώργιος Ιακωβίδης, Αντιστροφή των ρόλων, [1892],
λάδι σε μουσαμά, 90 x 74 εκ., ιδιωτική συλλογή (από:
κατάλογο έκθεσης Ιακωβίδης. Αναδρομική, Εθνική
Πινακοθήκη, Αθήνα 2005).
19. Γεώργιος Ιακωβίδης, Μητέρα και παιδί, λάδι σε μουσαμά,
52 x 39,5 εκ., Συλλογή Εμφιετζόγλου (φωτ.: Θάλεια
Κυμπάρη).
20. Γεώργιος Ιακωβίδης, Παιδική συναυλία, 1900, λάδι σε
μου­σαμά, 176 x 250 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
21. Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Μητρότητα, λάδι σε
χαρτόνι, 70 x 50 εκ., Συλλογή Γιάννη Περδίου
(φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
22. Παύλος Μαθιόπουλος, Γυναίκα (Ραφαέλα Α. Νικολοπούλου)
με κοριτσάκι, παστέλ, 124,5 x 161 εκ., Εθνική
Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.:
Σταύρος Ψηρούκης).
23. Φραντσέσκο Πίτζε, Κυριακούλα Βούλγαρη, σύζυγος
Α. Κριεζή, π. 1850-1852, λάδι σε μουσαμά, 83 x 66 εκ.,
Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
24. Γεώργιος Ιακωβίδης, Προσωπογραφία της κυρίας Στεφ.
Ράλλη και της κόρης της, 1905, λάδι σε μουσαμά, 129
x 100 εκ., Δημοτική Πινα­κοθήκη Λάρισας – Μουσείο
Γ.Ι. Κατσίγρα (από: κατάλογο έκθεσης Ιακωβίδης.
Αναδρομική, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα 2005).
25. Γεώργιος Ιακωβίδης, Μητέρα με κοριτσάκι, 1919, λάδι σε
μου­σαμά, 91 x 45 εκ., Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο
Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
26. Γεώργιος Ιακωβίδης, Η σύζυγος του καλλιτέχνη με τον
γιο τους, 1895, λάδι σε μουσαμά, 109 x 75 εκ., Συλλογή
Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη (φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
27. Γιάννης Μόραλης, Προσωπογραφία Δανάης και Μαρίας
Βελλίνη, 1944, λάδι σε μουσαμά, 110 x 70 εκ., Μουσείο
Μπενάκη – Παρακαταθήκη Μαρίας Βελλίνη-Koelling
(φωτ.: Μουσείο Μπενάκη - Φωτογραφικό Αρχείο).
28. Κωνσταντίνος Παρθένης, Vierge avec l’enfant (Παναγία
Βρεφοκρατούσα), μολύβι σε χαρτί, 24,5 x 21,7 εκ., Εθνική
Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου (φωτ.:
Θάλεια Κυμπάρη).
29. Σελέστ Πολυχρονιάδη, Μάνα και παιδί, 1941-1944,
τέμπερα και κραγιόνια σε χαρτί, 63 x 47 εκ., Πινακοθήκη
Δήμου Αθηναίων (φωτ.: Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων).
30. Άννα Κινδύνη-Μαρουδή, Μητρικό καταφύγιο, 1980,
κάρ­βουνο, 53 x 71 εκ., Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων
(φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη).
31. Σελέστ Πολυχρονιάδη, Μάνα με το πεθαμένο παιδί της, 1942,
κραγιόνι και αραιωμένο μελάνι σε χαρτί, ιδιωτική συλλογή
(από: Κατοχή. Σχέδια της Σελέστ Πολυχρονιάδη-Καραβία,
Αθήνα 1961).
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΡΓΩΝ